Postawy i ich kształtowanie Mariusz Jarosz
Na wstępie tego artykułu chciałbym przedstawić przedmiot psychologii społecznej. Psychologia społeczna jest wyodrębnioną częścią psychologii ogólnej. Bada ona procesy psychiczne i zachowanie ludzi znajdujących się w sytuacjach społecznych, zajmuje się, więc takimi procesami psychicznymi jak myślenie, percepcja (spostrzeganie), pamięć, motywacja, uczenie się i emocje.
Czynniki te wchodzą w skład postaw, którym jest poświęcony ten artykuł. Ze względu na to, że człowiek jest istotą społeczną, żyje wśród ludzi, którzy posiadają ugruntowany światopogląd (postawy), to odbywa się ciągłe, wzajemne oddziaływanie różnych postaw. Znajomość rozwoju, kształtowania i zmian postaw, ma niebagatelne znaczenie dla wszystkich ludzi. Wiedza ta pozwala na lepsze zrozumienie własnego zachowania jak i postępowania innych ludzi.
W procesie rozwoju psychologii, ukształtowały się trzy grupy definicji, pojęcia postawy. Są to: 1) Definicje nawiązujące do tradycji behawioralnej lub uczenia się; 2) Definicje nawiązujące do koncepcji socjologicznej, w której kładzie się szczególny nacisk na stosunek nosiciela postawy do jej przedmiotu; 3) Definicje nawiązujące do teorii poznawczych w psychologii.
Według behawiorystów postawy "są to pewnego rodzaju dyspozycje do zachowania się w określony sposób". Zdaniem zwolenników teorii socjologicznej "postawa to określony, względnie trwały stosunek emocjonalny lub oceniający do przedmiotu lub dyspozycja do występowania takiego stosunku, wyrażająca się w kategoriach pozytywnych, negatywnych lub neutralnych". Psychologia poznawcza definiuje postawę jako "względnie trwałe elementy, procesy poznawcze, emocjonalne i tendencje do zachowań, w których wyraża się określony stosunek do danego przedmiotu". Na postawę składają się trzy elementy: -elementy poznawcze -tendencje do zachowania -stosunek emocjonalny Tworzą one zachowanie wobec przedmiotu postawy.
Postawa jako struktura posiada takie wymiary jak: znak oraz siłę. Zarówno znak postawy jak i jej siła mogą dotyczyć wszystkich trzech, przedstawionych wyżej elementów.
Znak postawy możemy przedstawić jako określony stosunek postawy do jej przedmiotu i może mieć charakter pozytywny (+), neutralny (0) lub negatywny (-). Przykładem może być tutaj stanowisko wobec kwestii legalizacji małżeństw homoseksualnych. Stwierdzenie, "Zgadzam się na legalizację związków homoseksualnych", jest postawą pozytywną, natomiast zdanie " Absolutnie jestem przeciwny legalizacji związków homoseksualnych", pokazuje nam postawę negatywną wobec tego problemu.
Siłę postawy możemy zdefiniować jako określone natężenie postawy do jej przedmiotu. I tak np. jedna osoba może nie lubić danej osoby, podczas gdy inna może jej wręcz nienawidzić. Niektórzy psychologowie wyróżniają jeszcze takie, inne wymiary postaw jak: treść przedmiotowa, zakres postawy, złożoność postawy, jej zwartość.
Nasuwa się pytanie czy ludzie zawsze postępują zgodnie z własnymi postawami. Jak wynika z badań R. W. Perry'ego, D. F. Gillespie'ego i R. E. Lotza, związek między postawą a zachowaniem zachodzi wówczas, gdy postawa jest "centralna", a więc jej przedmiot wybija się w świadomości jednostki, oraz gdy jest ona "nasycona", tzn. bezpośrednia informacja o przedmiocie wywołuje zmagazynowane w pamięci inne informacje na jego temat.
Gdy mamy na myśli zmianę lub kształtowanie postaw, to głównie chodzi o zmianę lub ukształtowanie siły postawy i jej znaku. Te dwie wielkości można modyfikować również osobno.
H. C. Kelman zwraca uwagę, na istnienie trzech różnych procesów zmian postaw różniących się stopniem głębokości tychże zmian.
Procesy te to: uleganie, identyfikacja oraz internalizacja.
Uleganie jest to zmiana postawy jednostki akceptującej jakiś wpływ, w nadziei wywołania pozytywnej reakcji innej osoby czy grupy, w celu uzyskania określonej nagrody lub uniknięcia kary.
Proces identyfikacji dokonuje się wówczas, gdy jednostka przyjmuje dany wpływ, ponieważ chce uzyskać lub utrzymać satysfakcjonujący związek z inną jednostką lub grupą, a przyjęta postawa jest elementem tegoż pożądanego związku.
Internalizacja jest to akceptacja jakiegoś wpływu, którego treść jest nagradzająca, a to, dlatego że jest on zgodny z systemem wartości jednostki.
Wielu psychologów sądzi, że kształtowanie ludzkich postaw jak i zmiany w nich, dokonują się pod wpływem całego szeregu czynników społecznych, a tylko w nieznacznym stopniu są one następstwem określonych procesów naturalnych czy wewnętrznych.
Wpływ czynników społecznych na zmiany postaw bada się na różnym poziomie ogólności: -Badania opinii publicznej, dotyczą wykrywania związku pomiędzy zmianami ludzkich postaw, a zaistnieniem pewnych wydarzeń, zwykle o charakterze społecznym. -Badania porównawcze (międzykulturowe), dotyczą określenia różnic w postawach ludzi żyjących w różnych kulturach. Na tej podstawie próbuje się wnioskować, jakie czynniki mogłyby wpłynąć na wykrystalizowanie się określonych postaw. -Podejście eksperymentalne - badacz kontrolujący całą sytuację stara się stwierdzić jak dany czynnik (czynniki) wpływa na proces kształtowania się, lub zmiany postaw. Duży wpływ na procesy kształtowania się i zmiany postaw, ma teoria komunikacji masowej. W swojej najprostszej postaci, składa się ona z czterech elementów:
nadawca -> przekaz -> kanał -> odbiorca.
Chciałbym teraz przedstawić wpływ elementów, przedstawionego wyżej schematu, oraz ich cech na proces kształtowania i zmiany postaw.
Pierwszym ogniwem jest tutaj nadawca, którego cechy mogą determinować proces zmiany postawy. W normalnych warunkach możemy wyróżnić takich nadawców jak: rodzice, grupy rówieśnicze, nauczyciele i środki masowego przekazu.
A. Rodzice są specyficznymi nadawcami, z którymi młody człowiek ma pierwszy kontakt. Są oni pierwszymi ludźmi kształtującymi postawy dziecka, które często utrzymują się do końca życia jednostki. Związek pomiędzy postawami rodziców, a ich dzieci udowodnił w swoich badaniach S. Nowak, który badał system postaw i wartości uczniów szkół średnich w Kielcach i Warszawie. Sprawdzał on również te same systemy postaw i wartości u ich rodziców.
Na pytanie: "Czy sądzisz, że przeciętny człowiek powinien: a) wykonywać tylko to, co do niego należy, gdyż i tak nie ma wpływu na sprawy społeczne; b) angażować się w bardziej ogólne sprawy społeczne i włączać się w ich ulepszanie wszędzie tam, gdzie widzi tego potrzebę", w Kielcach wersję (a) wybrało 11 % rodziców i 12 % młodzieży; w Warszawie - 13 % rodziców i 15 % uczniów. Odpowiedź (b), w Kielcach, wybrało 82 % młodzieży i 82 % rodziców, zaś w Warszawie 75 % młodzieży i 80 % rodziców.
Na postawy potomstwa, oprócz światopoglądu rodziców, ma wpływ również sposób wychowania. Dowiedziono, że dzieci poddawane częstemu karaniu są bardziej skłonne do surowego karania ludzi za przewinienia, niż ludzie wychowywani łagodnie. Ilustruje to poniższa tabela.
Chłopca należy ukarać: | Wychowywani surowo (%): | Wychowywani łagodnie (%): | 1. Zbić | 18 | 5 | 2. Skrzyczeć | 12 | 8 | 3. Odmówić przyjemności | 25 | 27 | 4. Wytłumaczyć | 46 | 59 |
Twierdzi się, że postawy ukształtowane w domu rodzinnym są mało podatne na zmiany. Wpływ na ukształtowanie tak trwałych przekonań mają takie czynniki jak: pełna zależność małego dziecka od rodziców, regulacja informacji dochodzącej do dziecka, dokonywana przez rodziców, nagrody i kary stosowane przez rodziców, występowanie pozytywnych związków uczuciowych, rola rodziców jako jedynego modelu zachowania dla dziecka.
B. Przeprowadzone badania dowiodły, iż istotny wpływ na postawy swoich członków, mają grupy rówieśnicze. Eksperymenty w tym zakresie przeprowadził m.in. T. M. Newcomb, który w latach trzydziestych ubiegłego wieku, na przestrzeni czterech lat badał jak zmieniają się w czasie pobytu w college'u, postawy studentek, wobec spraw społecznych, politycznych i ekonomicznych.
Owy college był uczelnią prywatną, był też względnie izolowany od środowiska zewnętrznego, gdyż znajdował się dość daleko od miasta i był samowystarczalny w zakresie usług. Podczas swych badań Newcomb stwierdził, że studentki silnie związane z grupą rówieśniczą zmieniły swoje poglądy od konserwatywnych po liberalne, natomiast te dziewczęta, które były nadal silnie związane z domem rodzinnym pozostały przy swoich konserwatywnych postawach. Stwierdzono również, iż postawy ukształtowane przez grupy rówieśnicze, są bardzo trwałe i utrzymywały się u liberalnych absolwentek collegeu nawet po 25 latach od jego ukończenia.
C. Badania mające na celu ukazanie wpływu nauczyciela na postawy uczniów przeprowadzili M. Wosiński i E. Namiecińska. Eksperyment był przeprowadzony w drugiej klasie szkoły podstawowej. Wcześniej zbadano tę klasę socjometrycznie, co wykazało, że trzynaścioro dzieci miało status socjometryczny poniżej przeciętnego, dwoje uzyskało status niski (dzieci izolowane), zaś pięcioro okazało się dziećmi odrzuconymi.
Nauczyciel dał możliwość wykazania się, podczas pełnienia dyżurów, dzieciom izolowanym i odrzuconym, a następnie wspólnie z klasą oceniał wyniki aktywności tych uczniów. Okazało się, że status dzieci izolowanych podwyższył się - wykazały się one pozytywnie, zaś dzieci odrzucone zostały jeszcze bardziej "zepchnięte" na margines klasy. W toku swej działalności wykazały się one negatywnie.
Wynika z tego, że również nauczyciele są w pewnych sytuacjach, nadawcami kształtującymi i zmieniającymi postawy swoich wychowanków.
D. Obecnie w dobie, Internetu, masmedia stały się znaczącym czynnikiem kształtowania ludzkich postaw. Dawno zostało udowodnione, że telewizja, Internet, radio, a w mniejszym zakresie również prasa mają wpływ na nasze przekonania. Najlepiej można to zaobserwować na przykładach negatywnych, kiedy to po obejrzeniu filmów zawierających przemoc, wzrastał poziom agresji u telewidzów.
Bardzo duży wpływ na skuteczność przekazu, mają również - oprócz rodzaju nadawcy - jego cechy, szczególnie zaś wiarygodność. Nadawcę uznaje się za wiarygodnego, wówczas, gdy wedle odbiorcy przekazu, jest on kompetentny w danej sprawie. Nadawca musi posiadać umiejętność przekazywania, treści przekazu, używając odpowiedniego, specjalistycznego języka. Na wiarygodność nadawcy wpływają także jego intencje. Są one pozytywnie oceniane przez odbiorcę, gdy spostrzega on, że nadawca chce mu przyjść z pomocą, a nie uzyskać jakieś korzyści dla samego siebie. Pod wpływem wiarygodnego nadawcy, odbiorca jest w stanie zmienić swe postawy, natomiast argumenty nadawcy niewiarygodnego, mogą przyczynić się do wzmocnienia dotychczasowej postawy odbiorcy. Jest to tzw. efekt bumerangowy. Zostało udowodnione, że jeżeli nadawcy niewiarygodnemu uda się zmienić postawy odbiorcy to taka zmiana jest silniejsza, niżby była spowodowana przez nadawcę wiarygodnego.
Drugim ogniwem w łańcuchu teorii komunikacji masowej jest przekaz. Przyjrzyjmy się uważniej, jakie cechy przekazu wpływają na przyswajanie obcych postaw.
Bardziej skutecznym przekazem jest argument zawierający wniosek, niż argument, który go nie zawiera. Wynika to z tego, iż ludzie, żyjący w ciągłym pośpiechu, nie mają czasu na analizę informacji i szybciej przyswajają czyste wnioski.
Duży wpływ na wybór argumentacji jednostronnej lub dwustronnej, ma stopień wykształcenia i pierwotnej postawy odbiorców. Gdy mamy do czynienia z odbiorcami o wykształceniu średnim bądź podstawowym, a ich postawy są pozytywne wobec sugestii zawartych w przekazie, wówczas skuteczniejszy jest przekaz jednostronny. Jeżeli odbiorcami naszego przekazu są osoby o wykształceniu wyższym, a postawy pierwotne wobec naszych sugestii są negatywne to bardziej skuteczne będzie zastosowanie argumentacji dwustronnej. Udowodniono również, że przekaz dwustronny "uodparnia" odbiorców na kontrpropagandę.
Przekaz podany w pierwszej kolejności bardziej wpływa na postawy odbiorcy, gdy sprawa, której ów argument dotyczy nie jest mu znana. Natomiast, gdy odbiorca jest obeznany z problemem, to wówczas bardziej skuteczny jest argument prezentowany w dalszej kolejności. Gdy bierzemy pod uwagę wpływ argumentów uczuciowych na postawy odbiorców, to musimy wiedzieć o korelacji pomiędzy poziomem lęku i hipochondrią, a przekazem uczuciowym. Osoby charakteryzujące się dużym poziomem lęku są bardziej podatne na przekazy o średnim lub małym natężeniu emocjonalnym, natomiast ludzie o niskim stopniu lęku, są bardziej wrażliwi na przekazy o dużej uczuciowości. Ocena wiarygodności nadawcy, materiałów wywołujących lęk, zależy od poziomu lęku odbiorcy. Odbiorcę można uodpornić na przekazy emocjonalne, podając mu wcześniej argumenty racjonalne o przedmiocie w stosunku, do którego chcemy wytworzyć u niego określoną postawę. Tylko niewielki procent odbiorców, preferuje argumenty emocjonalne bądź racjonalne. Na wybór argumentów racjonalnych maja wpływ takie czynniki jak wysoki poziom wykształcenia, poszukiwanie informacji o przedmiocie postawy, dominacja i tolerancja.
Ostatnim elementem, mającym wpływ na kształtowanie i zmianę postaw, jest odbiorca. Procesy zachodzące u odbiorcy jak i jego cechy, mają wpływ na efekt zabiegów, których celem jest zmiana postawy. Gdy odbiorca otrzymuje jakiś przekaz, to wówczas pojawia się u niego dysonans poznawczy (stan wewnętrznego napięcia, spowodowany niezgodnością aktualnej postawy z nowym elementem poznawczym), który może zostać zredukowany poprzez zmianę postawy. Aktywne odbieranie przekazu, wywiera większy wpływ na zmianę postaw u odbiorcy niż bierny odbiór informacji. Cechy osobowości odbiorcy, które maja wpływ na, nie odporność na nowe argumenty to: podatność na perswazję, która łączy się z innymi cechami osobowości takimi jak poczucie nieadekwatności społecznej, zależność od sygnałów pochodzących z zewnątrz; poczucie umiejscowienia kontroli, poziom samooceny. Również wychowanie ma wpływ, na wykształcenie się podatności na perswazję. Osoby będące pod silną kontrolą rodzicielską, od których wymagano posłuszeństwa i które były akceptowane przez rodziców wykazują podatność na perswazję w znacznie większym stopniu niż osoby, wobec których stosowano inne metody wychowawcze. Wpływ na stopień ulegania innym, mają również takie czynniki determinowane genetycznie jak inteligencja i ekstrawersja - introwersja.
Kończąc ten artykuł, pragnę przytoczyć kilka teorii dotyczących kształtowania się i zmiany postaw. Wywodzą się one z określonych teorii psychologicznych.
Teoria oparta na psychologii uczenia się uważa, że postawy można kształtować i zmieniać, stosując nagrody i kary o charakterze społecznym.
Koncepcja wywodząca się z teorii poznawczych dowodzi, że kształtowanie i zmiana postawy polega na przekazywaniu informacji dotyczących przedmiotu postawy, na oddziaływaniu na uczucia lub na prowadzeniu do zmian w zachowaniu. Każda ww. zmiana prowadzi do zmian w innych elementach postawy.
Psychologia głębi, stoi na stanowisku, że postawy pełnią funkcje symptomów broniących ego. Dlatego też postawy można zmieniać stosując przyzwalające katharsis, czy też bezpośrednią interpretację. Dzięki tym metodą można wykryć w jednostce, istnienie wewnętrznych konfliktów, uświadomić je jej, a następnie zmienić postawy będące ich symptomami.
Jak widać temat, choć opisany pobieżnie, objętościowo jest dość obszerny. Mam nadzieję, że te podstawowe informacje sprawią, iż Czytelnicy bardziej zrozumieją swoje własne postępowanie, jak i postępowanie innych ludzi, co przyczyni się do podniesienia jakości ich życia.
Zainteresowanych tą tematyką odsyłam do literatury fachowej. Polecam szczególnie: Eliot Aronson; "Człowiek - istota społeczna" Stanisław Mika; "Psychologia Społeczna"
Twój tekst pechowo nie załapał się w zeszłym miesiącu, ale teraz to naprawiliśmy. Jestem pełen podziwu dla trudu jaki sobie zadałeś. Cholera, to się nadaje na akademickie opracowanie. Świetna robota. IAO
Mariusz Jarosz poczta: m_wegetarianin@poczta.onet.pl
|