Profilaktyka
Działania profilaktyczne są najskuteczniejszą formą zapobiegania różnego typu zachowaniom negatywnym, można zadać sobie pytanie, co to takiego jest profilaktyka uzależnień oraz jaki zakres obejmuje.
Profilaktyka - to proces, który wspiera rozwój pełnego zdrowia poprzez umożliwianie ludziom uzyskanie pomocy potrzebnej im do przeciwstawiania się trudnościom życiowym "aż osiągnięcie subiektywnie satysfakcjonującego, społecznie konstruktywnego i bogatego życia. W jego ramach należy rozgraniczać dwa nurty działań:
a) stwarzanie warunków, w których człowiek może realizować siebie, rozwijać swoje możliwości, poszukiwać własnej tożsamości, a więc w efekcie stawać się człowiekiem zdrowym fizycznie, psychicznie, społecznie i duchowo,
b) likwidowanie czynników szkodliwych dla zdrowia, takich jak: złe warunki ekonomicznospołeczne, stresy psychiczne, zagrożenie wpływem negatywnych wzorców zachowania, przemocą.
Obie te części są komplementarne, niemożliwe jest bowiem, aby jednostka była zdrowa, kiedy chore jest jego środowisko. Działania profilaktyczne powinny być zatem częścią systemu społecznego, w którym istnieje pozytywne współdziałanie osób poddanych procesowi profilaktycznemu oraz osób go realizujących.
W związku z powyższym zasadniczymi celami działań profilaktycznych jest:
a) prowadzenie szerokiej edukacji, dostarczającej bogatych i rzetelnych infor-macji o zjawisku patologicznym, którego profilaktyka dotyka,
b) kształtowanie świadomych wzorów konsumpcyjnych,
c) kształtowanie umiejętności nawiązywania i utrzymywania bliskich więzi z drugim człowiekiem,
d) kształtowanie i rozwijanie umiejętności poznawania i rozumienia siebie,
e) rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów, ze szczególnym zwróceniem uwagi na umiejętności różnicowania i wybierania pozytywnego, a nie negatywnego stylu życia,
f) rozwijanie związków z pozytywnymi grupami społecznymi oraz kształtowanie poczucia odpowiedzialności za grupy, do których jednostka przynależy,
g) rozwijanie poczucia odpowiedzialności i uczenie odpowiedzialnych zachowań,
jako właściwych wzorów do naśladowania przez innych ludzi,
h) działania na rzecz wzbogacania środowiska rodzinnego, ogólnospołecznego i pracy tak, aby poprawiło to jakość życia wszystkich jego członków i stwarzało im warunki do zachowania zdrowia,
i) kształtowanie przepisów prawnych i norm współżycia społecznego w taki sposób, aby odpowiadały one oczekiwaniom i potrzebom ludzi oraz propagowały i wspierały pozytywne style życia,
j) umożliwienie wczesnego rozpoznawania i diagnozowania zagrożeń, dzięki czemu możliwe staje się opracowanie skutecznych strategii przeciwdziałania patologii, bazujących na rzetelnej znajomości uwarunkowań danych zaburzeń.
Celem zatem działań profilaktycznych jest powstrzymywanie lub ograniczanie zachowań niekorzystnych społecznie, zwiększanie zdolności do konstruktywnych decyzji danego człowieka, usuwanie lub ograniczanie zewnętrznych zagrożeń zwiększających ryzyko powstawania zachowań niekorzystnych, a także zwiększanie zdolności do obrony przed zewnętrznymi zagrożeniami oraz zmniejszanie negatywnego wpływu szkód na jednostkę i społeczeństwo.
W związku z tym działania profilaktyczne można dzielić na wiele grup:
a) ze względu na zasięg oddziaływania profilaktykę dzielimy na:
- pierwszorzędową - obejmującą różnorodne działania zapobiegawcze kierowane do ogółu społeczeństwa,
- drugorzędową - skoncentrowaną na osobach znajdujących się w tzw. grupach podwyższonego lub wysokiego ryzyka wystąpienia zachowań niekorzystnych społecznie
- trzeciorzędową - kierowaną do osób, które mają już problemy ze sobą i szukają możliwości ich zniwelowania,
b) ze względu na typ reakcji profilaktykę dzielimy na:
- objawową- umożliwiającą wczesne wykrywanie i reagowanie na pierwsze symptomy zachowań negatywnych, np. poprzez niedopuszczanie do eskalacji zaistniałych stanów zalążkowych,
- uprzedzającą - mającą na celu zneutralizowanie szkodliwego działania czynników zwiększających prawdopodobieństwo zachowań patologicznych, np. poprzez blokowanie oddziaływania tych czynników lub działania mające na celu zwiększanie odporności jednostki na wpływy tych czynników,
- powstrzymującą - uniemożliwiająca lub utrudniającą podjęcie decyzji lub wprowadzenie w życie decyzji dotyczącej czynu nagannego lub ich serii, np. poprzez oddziaływanie na motywację,
- kreatywną - wzmacniającą i podtrzymującą te formy i sposoby zachowania, które mają charakter pro społeczny i godny naśladowania, tłumienie czynników mających charakter negatywny, kryminogenny,
c) ze względu na rodzaj profilaktykę dzielimy na:
- specyficzną - dotyczącą konkretnych działań ukierunkowanych na zapobieganie zjawiskom niekorzystnym, np. alkoholizmowi, narkomanii, przestępczości,
- niespecyficzną - ukierunkowana na wszystkie aspekty życia, bez podziału na rodzaje zagadnień,
d) ze względu na zakres profilaktykę dzielimy na:
- szkolną - podejmowaną w szkołach na rzecz dzieci, rodziców, nauczycieli i środowiska szkolnego
- środowiskową- obejmującą swym zasięgiem środowiska lokalne,
e) ze względu na działania profilaktykę dzielimy na:
- popytu - polegającą na działaniu pozwalającym zmniejszyć zapotrzebo-wanie na niekorzystne działania, np. ograniczenie chęci zakupu alkoholu, narkotyków lub zapotrzebowania na zachowania przestępcze',
- podaży - polegającą na oddziaływaniu środowiskowym, tak aby było mniej okazji do stwarzania zachowań negatywnych, np. poprzez działania legislacyjne, represyjne, środowiskowe,
f) ze względu na model profilaktykę dzielimy na:
- tradycyjną - której celem jest zwalczanie zjawisk patologicznych, podstawowym założeniem jest uświadamianie skutków zachowań destrukcyjnych, spodziewanymi efektami - wiedza o zachowaniach patologicznych oraz negatywna postawa wobec nich, formami oddziaływania jest jednostronny przekaz i bierny odbiór, realizatorami - prelegenci i specjaliści z różnych dziedzin, zasięg oddziaływania jest ograniczony i sporadyczny, kontrola efektów nie jest wymagana,
- współczesną (nowoczesną) - której celem jest promowanie zdrowego stylu życia, podstawowym założeniem - sięganie do przyczyn zachowań destrukcyjnych i patologicznych, spodziewanymi efektami - poczucie własnej wartości, umiejętności społeczne, wiedza o zachowaniach patologicznych oraz umiejętności rozpoznawania ich, formami oddziaływania dialog i aktywne uczestniczenie w realizacji działań, realizatorami są wychowawcy, nauczyciele, liderzy młodzieżowi, zasięg bardzo szeroki, mający charakter systematyczny, kontrola efektów - wymagana. Profilaktyka jest zatem działaniem bardzo skomplikowanym, skierowanym nie tylko na zmianę mentalności osób wobec których działania profilaktyczne są kierowane, ale także jest działaniem zmierzającym do zmiany istniejącego systemu społecznego, jego ewentualnych wartości i norm.
Jedną z kategorii odbiorców programów profilaktycznych jest młodzież szkolna, która powinna być objęta jak największą ilością działań zapobiegawczych. Działania profilaktyczne kierowane do młodzieży można zatem podzielić na:
a) model oświaty zdrowotnej (tradycyjny) - którego celem jest przekazywanie informacji o zachowaniach niekorzystnych i konsekwencjach dla jednostki i społeczeństwa. Metodami działań jest korzystanie z prelekcji, pogadanek, filmów edukacyjnych, plakatów, ulotek informacyjnych. Jest to model najstarszy i jednocześnie najmniej skuteczny. Model ten przybiera następujące formy:
- rzeczowy przekaz informacji o zachowaniach patologicznych, wpływie ich na jednostkę i społeczeństwo oraz dane statystyczne,
- eksponowanie szczególnie tragicznych, przerażających skutków zachowań patologicznych na plakatach, zdjęciach, filmach,
- prelekcje osób które osobiście zetknęły się z zachowaniami niekorzystnymi, np. relacje trzeźwych alkoholików,
b) model edukacji humanistycznej - celem którego jest prawidłowy rozwój osobowości, a szczególnie jej składników, których niedostatek może być powodem pojawienia się zachowań niekorzystnych, np. podnoszenie poczucia własnej wartości, uczenie identyfikowania i wyrażania własnych uczuć, kształtowania pozytywnych wartości życiowych, uczenie podejmowania decyzji i radzenia sobie ze stresem. Model ten przybiera następujące formy:
praca w małych grupach, dyskusje, zajęcia integracyjne, gry i zabawy celem których jest rozwinięcie i wzmocnienie tych składników osobowości, których brak lub niedostatek przyczynia się do zachowań niekorzystnych,
c) model edukacji społecznej - celem którego jest uczenie jednostek umiejętności przeciwdziałania społecznej presji skłaniającej do zachowań patologicznych oraz sposobów radzenia sobie w takich sytuacjach. Model ten przybiera następujące formy: naukę mówienia "nie", czyli asertywności - gdy jednostka nie chce poddać się wpływom nacisku grupowego oraz rozpoznawanie wpływów zewnętrznych na proces podejmowania decyzji - np. massmediów i reklamy na zakupy alkoholu,
d) model edukacji w zakresie umiejętności życiowych - celem którego jest uczenie umiejętności, pozwalających młodym ludziom zaspokajać swe potrzeby psychiczne bez pomocy zachowań niepożądanych społecznie, poprzez budowanie np. pozytywnego obrazu siebie, podejmowania decyzji, umiejętności społecznych. Model ten przybiera następujące formy: oddziaływania i treningi umiejętności różniące się od siebie zakresem oferowanego programu, czasem trwania itp,
e) model alternatywnych form - celem którego jest uczenie się atrakcyjnego spędzania wolnego czasu tak, aby stanowiło ono alternatywę dla spędzania wolnego czasu gdzie jest miejsce dla zachowań patologicznych. Formami działań są wszelkie sposoby aktywnego spędzania czasu wolnego w różno-rodnych klubach, na wyjazdach, świetlicach,
f) model promocji zdrowia - celem którego jest doprowadzenie do dobrego samopoczucia we wszystkich sferach życia indywidualnego i zbiorowego. Model ten przybiera następujące formy: programy propagujące zdrowy styl życia bez alkoholu, narkotyków papierosów, ale za to podczas zabawy, śpiewu, sportu. Działania profilaktyczne kierowane są na zmiany w przekonaniach normatywnych, osobistych postanowieniach i deklaracjach, klasyfikowaniu wartości, przekonaniach konsekwencjach zachowań negatywnych, poza tym na rozbudowie umiejętności mawiania, korzystania z alternatywnych form działania, wyznaczaniu celów, umiejętności dojmowania decyzji, wzmacniania poczucia własnej wartości, umiejętności radzenia sobie stresem, umiejętności pomagania innym, a także kontaktów z innymi osobami.
Program edukacyjno-profilaktyczny "Elementarz" jako program zapobiegania niektórym niekorzystnym zjawiskom społecznym
Program profilaktyczno-edukacyjny, w skrócie zwany "Elementarz" powstał 1993 roku na podstawie książki A. Borosa i P. Całłahana "Co należy wiedzieć o alkoholu i innych środkach odurzających'. Celem programu było dostarczenie młodzieży ornej podstawowej wiedzy na temat środków odurzających. Integralną częścią programu była wspomniana wyżej książka, w której prezentowane były "obrazy-idee" wynikające z picia alkoholu i używania innych środków odurzających. Formuła programu miała za zadanie pomóc młodzieży zapamiętywać ważne informacje i ułatwiać proces uczenia się na zasadzie łączenia prezentowanych rysunków z towarzyszącymi im stwierdzeniami werbalnymi. Realizacja programu przewidziana była na 10 godzin lek-cyjnych w postaci 6 cykli tematycznych. Podstawą pracy z uczniami miały być następujące formy pracy: wykład, dyskusja w grupach, "burza mózgów", psychodrama. Łącznie w 1993 roku w Polsce program zrealizowany został w 2 327 klas na terenie 40 województw, w którym uczestniczyło ponad 63 610 młodzieży, 40 tysięcy rodziców oraz 2 229 nauczycieli i 237 instruktorów .
Program w takiej formie realizowany był w woj. rzeszowskim w trzech miejscowościach Mielcu, Rzeszowie i Strzyżowie jesienią 1993 roku. Zanim rozpoczęto rea-lizację programu na zlecenie Pełnomocnika Wojewody ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przeprowadzone zostały badania socjologiczne na temat picia alkoholu wśród uczniów szkół średnich,^ a następnie w tych trzech miejscowościach odbyła się edycja programu "Noe"^ mająca być wstępem dla programów pro-filaktycznych.
W 1994 roku ukazała się poprawiona wersja tego programu pod nazwą, Elementarz czyli Program Siedmiu Kroków", którego celem było: 52
a) dostarczenie informacji o alkoholu i innych substancjach uzależniających oraz o zagrożeniach towarzyszących ich zażywaniu,
b) wskazanie możliwości unikania tych zagrożeń i sposobów radzenia sobie z nimi,
c) pokazanie perspektyw zdrowego życia i drogi do satysfakcji osobistych bez zażywania alkoholu i innych substancji uzależniających.
Program realizowany jest przez instruktora programu, wcześniej zwanego superwizorem, oraz przez realizatorów programu, którymi najczęściej są nauczyciele, peda-godzy z danej szkoły czy placówki wychowawczej. Zadania instruktora i realizatora programu są różne, chociaż instruktor może być jednocześnie realizatorem programu. Każdy z kandydatów na instruktora programu powinien spełniać następujące kryteria:
a) mieć wyższe wykształcenie (najlepiej psychologiczne lub pedagogiczne),
b) pracować z młodzieżą,
c) mieć za sobą co najmniej jeden duży trening interpersonalny, terapeutyczny lub podobny,
d) znać realia pracy w szkole,
e) interesować się profilaktyką,
f) mieli doświadczenia w pracy profilaktycznej,
g) mieli doświadczenia w prowadzeniu grup (treningowych, terapeutycznych, socjoterapeutycznych, wsparcia).
Zadania instruktora są następujące:
a) udział w sesji edukacyjne - organizacyjnej, rozpoczynającej każdą edycję programu,
b) przeszkolenie odpowiedniej ilości realizatorów programu - osób prowadzących bezpośrednio zajęcia z młodzieżą, rodzicami i radami pedagogicznymi,
c) organizacja zajęć superwizyjnych dla realizatorów, w trakcie trwania programu,
d) zebranie i opracowanie dokumentacji pochodzącej od realizatorów,
opracowanie dokumentacji dotyczącej całości grupy realizującej program,
f) rozliczenie merytoryczne z programu.
Z kolei realizatorzy programu profilaktycznego są rekrutowani spośród nauczycieli, pedagogów, oraz innych osób mających kontakt z młodzieżą. Do zadań realizatorów należy:
a) wziąć udział w warsztatach szkoleniowych i spotkaniach superwizyjnych organizowanych przez instruktora programu,
b) przeprowadzić osiem dwugodzinnych zajęć z uczniami według scenariusza programu,
c) przeprowadzić zajęcia informacyjne lub szkoleniowe dla Rady Pedagogicznej szkoły, w której był prowadzony program,
d) przeprowadzić zajęcia z rodzicami uczniów, objętych programem,
e) opracować dokumentację przeprowadzonych zajęć.
W 1996 roku zasięg programu "Elementarz" w Polsce był bardzo duży. Tylko w sesji wiosennej uczestniczyło 366 grup realizatorów, prowadzonych przez 346 in-struktorów. Łącznie uczestniczyło 4 520 realizatorów, prowadzących 4 839 realizacji programu. Programem objęto 121 775 uczniów, 83 881 rodziców, 45 532 członków rad pedagogicznych i 2 305 innych osób. Stanowi to wyraźny wzrost w stosunku do pierwszej edycji "Elementarza".