Die natuurstreke van die aarde (2a): Toendra en poolys-kappe
Die ruwe,
brose land
Met 'n sneeukol wat hier en daar die eentonigheid kan verbreek, strek die leδ landskap van die toendra van horison tot horison. Dis 'n harde aarde, bitter koud en ongenaakbaar. In hierdie boomlose wΩreld, met sy permanent bevrore ondergrond, loei die winde troosteloos onder 'n gedempte son. En tog het die toendra ook sy plante -- min daarvan, maar hulle is ware meesters van oorlewing...
DIE bevrore grond van die myn het 'n
verstommende vonds opgelewer: 'n reeks oeroue woonplekke van lemmings, die
besondere knaagdiere van die noorderland. Daar was geraamtetjies en saad, en
dit was duidelik dat die een of ander ramp, dalk 'n grondstorting, in die verre
verlede hierdie knabbelaars en hul spens ingekerker het.
Een van die mynwerkers, in 'n deel van Kanada se
Yukon-gebied, het 'n skedeltjie en 'n klompie saad as aandenkings huis toe
geneem. Sowat twaalf jaar later het die Nasionale Museum van Kanada gevra of
hulle die saad kon ondersoek. Dit was saad van Arktiese lupien, 'n meerjarige
kruid met helderblou blomme.
Wat dit so interessant gemaak het, was dat dit
minstens 10 000 jaar oud was.
Die wetenskaplikes, wat verstom was oor die varsheid
van die saad, het dit in die laboratorium op nat filtreerpapier neergesit. Twee
dae later het ses sade ontkiem. Toegerus om in 'n vyandige omgewing te oorleef,
het die sade getoon hoe ongelooflik aanpasbaar die plante van die toendra is.
Die Arktiese en Antarktiese streke verskil aanmerklik
van mekaar. Antarktika is 'n vasteland omring deur water. Dis weinig meer as 'n
yswoestyn, ewig in bevrore wit, met die wΩreld se laagste temperature en
sterkste winde.
Feitlik geen toendra bestaan hier nie en waar dit wel
voorkom, is dit naakte rots of primitiewe korsmos of mosse.
Arktika, daarteenoor, is 'n see omring deur land. Die
Noordelike Yssee vorm ook op sy hoogste breedtegrade 'n yswoestyn, maar suid
van die poolys-kap ondersteun dit 'n toendra-sone waar plante, diere en mense
lewe.
Die plat toendra-vlaktes bedek minder as 10 persent
van die aarde se oppervlakte in 'n strook tussen die Noordelike Yssee en die
noordelike woude.
Waar die boomlose haaivlakte deur Alaska, Kanada,
Groenland, Skandinawiδ en tot in die Siberiese Rusland sny, maak dit geleidelik
plek vir moerasse en dan vir boslande van dwergbome met korsmos, om uiteindelik
met die keδldraende woude saam te smelt.
òáá DIE woord
toendra is Fins en beteken "vyandelike landskap". En 'n ruwe woesteny
is dit beslis. Elkeen wat al ooit diΘ wildernis in die somer probeer oorsteek
het, sal kan getuig van die ysmodder en die menigte mere en poele oor die hele
gebied.
Vreemd genoeg val minder reδn oor die toendra as oor
baie woestyne, en tog is dit verbasend nat. Die rede is dat boonste lae grond
en ys op 'n strook permanent bevrore grond -- ysgrond -- IΩ, wat beteken dat
daar min waterverlies weens afwaartse dreinering is. Dis ook so koud dat daar
omtrent geen verdamping is nie.
Toendra-winters duur nege maande. Slegs tussen Mei en
Julie, wanneer dit heeltyd dag is, begin diΘ yswildernis lewe. Die oppervlak
ontvries dan en Arktiese plante kom op. Die onherbergsame landskap word skielik
groen en brose blomme maak oral hul verskyning.
Die groeisiklus is kort en moet in 'n paar weke pleks
van 'n jaar ingepas word. Toendra-plante bestaan meestal uit grasse,
waterbiesies, heide, mosse, korsmos en bessiedraende struike. Dwergbome soos
wilgers en berkebome groei in die suide.
Toendra-plante het 'n hele paar eienskappe om die
koue en wind te trotseer. Meerjariges vergoed vir die kort somer deur die
meeste van hul weefsel veilig ondergronds te hou in die vorm van wortels,
risome en bolle. Wanneer die lente kom, gebruik hulle hul gebergde reserwes
vinnig om blomme te maak.
Baie spesies se vermoδ om sowel geslagtelik as
nie-geslagtelik voort te plant, vergroot hul kans op oorlewing. Wanneer
toestande te straf raak vir die een, sal die ander gewoonlik voortplanting verseker.
'n Aantal plante se blare is s≤ gerangskik dat hulle
die skuins sonstrale maksimaal kan vang. Ander blare is besonder groot om
soveel van die yl sonlig as moontlik te benut.
Uitdroging deur wind word by sommige plante gekeer deur
'n wasagtige of leeragtige oppervlak. Ander kan smeltwater deur hul blare
opsuig. Wanneer die dooie dele van plante afval, versamel hulle rondom die
plant om 'n skans teen die wind te vorm.
Een van die merkwaardigste eienskappe van
toendra-plante is hul vermoδ om hul eie mikroklimaat te skep. Sommige spesies
vorm dik polle wat die grond daaronder isoleer en keer dat dit vries. Ander het
weer 'n pelsagtige bedekking of groei saam om 'n lae gewelf te vorm. S≤ word
lug vasgevang en isolering vir die plant verskaf.
Party spesies het hol stingels wat soos 'n kweekhuis
werk -- die lug binne-in die plant is warmer as diΘ daarbuite.
Selfs 'n plant se kleur kan sy temperatuur verhoog.
Hoe donkerder die blare, hoe meer sonstrale kan hulle opneem. Verskeie spesies
vervaardig 'n rooi pigment wat amper swart vertoon wanneer dit met hul
chlorofiel kombineer.
In sommige dele van die wΩreld, ver van Arktika, word
dieselfde soort terrein bo die boomgrens van hoδ berge gevind, waar dit Alpynse
toendra genoem word. Hier is die toendra die gevolg van hoogte bo die seespieδl
eerder as van die breedtegraad.
òáá DIE ewige
kringloop van die vriesing en ontvriesing van die terrein met die afwisseling
van winter en somer veroorsaak 'n aantal interessante toendra-verskynsels.
Die uitsetting en inkrimping van rotsagtige grond
dwing die rotse na die oppervlak waar hulle, om redes wat nog nie heeltemal
begryp word nie, in groter en kleiner stukkies skei.
In hierdie proses word die groter stukke buitentoe
gestoot en die kleineres kom in die middel tot rus. Die gevolg is die vorming
van 'n mosa∩ek van sirkels, ook bekend as klipringe, wat oor etlike kilometers
kan strek.
Hulle is dikwels so netjies gevorm dat hulle
mensgemaak lyk. Op skuins oppervlakke veroorsaak swaartekrag dat die rotse in
ewewydige rye skei.
Nog 'n interessantheid van die toendra is sy
onegaligheid. Wanneer water binne-in of bokant ysgrond vasgevang word, en later
vries, veroorsaak die daaropvolgende uitsetting dat 'n druk opbou wat die ys na
die oppervlak dwing.
Namate dit opstyg, lig dit 'n laag plante saam op en
dit vorm 'n bultjie wat 'n pingo genoem word. Die grond en plantebedekking bars
uiteindelik soos 'n waterblaas oop en die ysige kern kan begin smelt. Mettertyd
sak die pingo inmekaar.
Ook tipies van die toendra-landskap is die
uitgestrekte veelhoekige patrone op die grond -- groot barste in die
grondoppervlak, wat veroorsaak word wanneer die grond tot baie lae temperature
afkoel en ineenkrimp.
Dis verkeerd om te aanvaar dat toendra altyd beperk
was tot die nou strook onder die noordelike poolys-kap. Baie klipsirkels en
ewewydige rye is al in lande soos Engeland gevind, en herinner ons daaraan dat
baie plekke wat tans in gematigde streke IΩ, toeka in die Ystye deel was van
die sogenaamde "vyandelike land".
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Huisgenoot se Wonderlike
WΩreld op CD, 2004