____________________________________________________________
Die
olm
-- 'ewige kind' van die donker dieptes
Wat
is 'n olm? Die meeste mense sal seker sΩ dis 'n boom. 'n Sierlike buitelandse
boom met harde hout. Maar olm is ook die naam van 'n rare amfibiese dier wat
in die stikdonker onderaardse grotte in Suidoos-Europa voorkom. Daar word ook
na hom verwys as die grotsalamander
____________________________________________________________
IN
die Skotse skrywer sir James Barrie se werk Peter Pan (1904) is daar 'n
seun met dieselfde naam. DiΘ Peter Pan hardloop weg na Nimmer-land
sodat hy nie moet grootword nie. Is dit nou nie 'n fabelagtige gedagte nie? Om
altyd 'n kind te bly en nooit enige van die verantwoordelikhede van 'n
grootmens te hΩ nie!
Maar
Barrie se tema is nie heeltemal so oorspronklik nie. In die natuur is daar 'n
verskynsel wat ''neotenie'' genoem word -- die onvermoδ om verder as die
jeugdige vorm te ontwikkel.
Die
meeste amfibieδ -- soos paddas en salamanders -- lΩ hul eiers in water of
klam grond. Uit die eiers kom larwes, wat geleidelik tot volwasse diertjies
ontwikkel wat heeltemal anders as die larwes lyk -- 'n veranderingsproses wat
metamorfose genoem word. Die volwasse amfibieδ hou ≤f op land ≤f in die
water.
Maar
'n klompie salamanders is anders. Die larwes wat uit hul eiers broei, kan
mettertyd teelkragtig raak sonder dat hulle ooit 'n metamorfose ondergaan. En
die larwes bly hul hele lewe deur in die water.
Die
oudste bekende salamander met hierdie ongewone eienskap is die olm of
grotsalamander -- 'n witterige, blinde, aal-agtige diertjie met pienk,
veeragtige kieue. Hy woon in
oorstroomde onderaardse grotte in Suidoos-Europa.
Die
eerste ''optekening'' van hierdie bisarre amfibie is 'n silhoeδt aan die rand
van 'n put deur 'n onbekende tiende-eeuse klipbeitelaar. (Dis nou in 'n museum
in Wenen.) Die oudste behoue geskrif waarin die olm vermeld word, dateer uit
1689, toe 'n posman 'n dooie een in die waterbron naby sy dorpie gevind het.
Hy het dit as 'n ''onontwikkelde draak'' beskryf.
In
'n boek deur die sewentiende-eeuse baron Valvasor word vertel van 'n
Joego-Slawiese legende oor 'n draak wat binne-in 'n berg gewoon het. Elke keer
dat sy houplek deur oorstromings bedreig is, sou die draak die sluise oopmaak
en sy babas laat uitspoel het. (Die babas was in werklikheid olms.)
Nog
verslae oor die diertjie het in die daaropvolgende eeue verskyn en verskeie
beroemde natuurkenners -- onder wie Chevalier de Lamark (Frans), baron Georges
Cuvier (Frans) en Carolus Linnaeus (Sweeds) -- kon 'n paar in die hande kry om
te bestudeer.
Maar
die olm het die kenners totaal verwar. Is hy 'n vis? Dalk 'n reptiel? Of 'n
amfibie? Linnaeus, wat die Systema Naturae vir die klassifikasie van diere
ingevoer het, kon die geheim nie oplos nie en het die olm uitgelaat.
Intussen
is 'n ewe rare kreatuur, die sogenaamde aksolottel, in 'n paar oop
varswatermere om die stad Mexiko in Sentraal-Amerika ontdek. Natuurkenners was
net so dronkgeslaan oor waar die aksolottel in die klassifikasie van diere
inpas.
Toe,
in 1865 in 'n laboratorium in Parys, het 'n klompie aksolottels wat in
gevangenskap geteel is, skielik van vorm verander. Hul sterte en kieue het
verdwyn en hulle het verkleur. Hulle het in der waarheid in salamanders
ontwikkel. Dit was die sleutel tot die raaisel.
Die
aksolottel is 'n amfibie wat nie verder as die larwe-stadium ontwikkel nie. Hy
ondergaan met ander woorde geen metamorfose nie, maar kan tog wel in sy
larwe-staat aanteel. Dierkundiges het besef die olm is 'n soortgelyke amfibie.
Die
olm behoort tot die familie Proteidae, met sy twee bekende genera: Proteus in
Europa (met slegs een spesie -- Anguinus); en Nectarus in Noord-Amerika (met
tot agt spesies en subspesies). (Die aksolottel behoort tot die familie
Ambystomidae.)
Die
olm hou in haas ontoeganklike grotte in Sloveniδ en 'n kalksteen-streek vol
spelonke oos van die Adriatiese See -- 'n bisarre diertjie van die stikdonker
waters. Die lang lyf kan tot 30 cm lank wees. Die kop is lank en smal, die
snoet stomp en die stert is soos 'n lem gevorm. Daar is vier delikate
ledemate.
Hy
swem meestal deur die water, aangedryf deur sy sterk stert, maar kan ook oor
rotse klouter. Hy haal asem met veeragtige kieue en deur sy vel. Af en toe kom
hy na die wateroppervlak om na lug te snak.
In
sy middernagtelike wΩreld het hy geen oδ nodig nie. Pas nadat hy uitgebroei
het, is daar klein swart kolletjies waar sy nefies oδ het. DiΘ kwyn
geleidelik weg en word deur vel bedek. Die afwesigheid van lig beteken ook dat
geen pigmentasie nodig is nie. Omdat hy so bleek is, het hy die bynaam
''menslike vis'' gekry. Wanneer die olm egter baie aktief is, vloei bloed
vinnig deur sy vel en word hy pienkerig.
Die
olm plant voort deur eiers te lΩ, maar af en toe bly die eiers in die ouer se
liggaam en kom die kleintjies ten volle ontwikkel in die wΩreld. Hy is baie
sensitief vir die trillings van klein waterdiertjies soos skaaldiere en visse,
wat sy prooi is.
Die
olm kan verstommend lank sonder kos bly. Een wat in 'n laboratorium aangehou
is, het meer as 15 jaar lank geen krieseltjie kos gekry nie -- maar hy was toe
steeds op en wakker en dit het ook nie gelyk of hy besig was om swakker te
word nie. Praat van 'n marathon-dieet.
____________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons
Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan