____________________________________________________________
-- die
bytende waarheid!
Daar is diere (en mense) met tande wat kan kners,
knyp, hap, gryp, skeur, skud of vermorsel... en ander met gapende bekke sonder
'n enkele ou tandjie in sig. In ons wonderlike wΩreld het elke saagbek en ook
elke haasbek sy plek...
____________________________________________________________
ELKE dier byt soos hy gebek is, en baie se
tande staan eenvoudig vir niks verkeerd nie. Hiervan is, sΩ, die brulpadda 'n
taamlike goeie voorheeld.
Æn Mens kan maar net oplet hoe kranig s≤ 'n kwaker
werk met die skerp, gepunte tandjies aan sy kake en verhemelte. Daarmee keer by
dat die prooi wat hy gevang het, uit sy bek spring.
Die krokodil se dolk-agtige tande is net so ideaal om
sy prooi te gryp voordat hy dit in hompe insluk, al sou Krokkie verniet probeer
om sy vleis daarmee fyn te kou soos die kattegeslag en baie ander roofdiere
maak.
Seeleeus het weer gekromde tande om glibberige visse
behoorlik te kan vasvat. Daarteenoor het sekere haaie sulke formidabele tande
dat hulle selfs met een hap deur 'n krokodilvel kan rits.
Tot roofkewers het hul eie spesiale soort tande. Dit
is weliswaar baie anders saamgestel as diΘ van die gewerwelde diere, maar hul
knippende, knypende chitien-bekkies is gevaarlik genoeg. S≤ is talle ander
wesens in die groot natuur ook nog tot die tande toe gewapen.
Ook die mens sit heel voldaan met sy mondvol tande.
Hy word nou wel nie daarmee gebore nie, maar begin betreklik vroeg in sy lewe
al tandjies sny, so op vyf tot agt maande. (Partykeer gebeur dit tog voor die
geboorte en in die beste families boonop, soos met koning Lodewyk XIV van
Frankryk, wat glo op 3 September 1638 met twee tande in die wΩreld gekom het.)
Natuurlik kan die mens se tande horn ook lelik
opkeil. En die moderne tandheelkunde is dan ook 'n triomf oor duisende jare se
onkunde en lyding. Dis maar eers in die afgelope twee eeue dat regte, rasionele
geneeswyses vir tandpyn gevind is, al was die vroegste tandchirurgie
waarskynlik so eenvoudig soos om 'n seer land met 'n klip uit te moker.
Die mens en baie soogdiere van die veld kry twee
stelle tande in hul lewe. Party soogdiere, soos die eendbekdier, moet egter
maar vir lief neem met slegs 'n enkele stel.
Dan is daar die tande van die visse, amfibieδ en
reptiele: Elke keer wanneer hulle uitval, word hulle meestal deur nuwes
vervang, en dit gebeur regdeur die dier se lewe. Anders as die gebitte van die
meeste soogdiere waarvan die tande verskillend lyk en verskillende funksies
het, is die visse en reptiele se onderskeie tande in die reδl eenders gevorm.
Die giftande van slange, die ivoortande van olifante,
die groot uitsteeksels van walrusse en die "skopgrafie" van die
duinemol -- s≤ kom tande ook nog in heelparty ander vorms by diere voor.
En sekere gewerweldes, soos alle voδls, het glad geen
tande in die bek nie. Maar voδlsnawels is mos gewoonlik ook so skerp dat enige
tande daarby heeltemal oorbodig sou wees. Voδltjies aanskou wel die eerste
lewenslig met 'n "eiertandjie" waarmee hulle deur hul eiers pik, maar
dit val af kort nadat hulle uitgebroei het.
Die knaagtande van knaagdiere groei weer gedurig --
soos vingernaels -- en soos naels is tande eienaardig genoeg ook 'n soort
verharding van die vel. By soogdiere bestaan dit uit 'n baie harde buitelagie
van emalje, met 'n lagie sagter dentien daaronder, en dan bloedvate en vesels
in die binnekant. Emalje is die hardste stof in die liggaam, selfs harder as
die hardste been. Dentien, iets wat baie nes been is, is sagter.
By die meeste gewerweldes, soogdiere uitgesluit, is
daar nie emalje op die tande nie, maar wel vitrodentien, 'n stof wat byna net
so hard is.
Van tandhigiδne (en die waarde van fluoried in
drinkwater) word ons van kleins af geleer, want wie wil nou rΩrig met 'n
mondvol kunstande loop as jy dit kan verhelp? Die maak van sulke kunsgebitte is
weliswaar al vandag tot 'n blink kuns verfyn, dit weet ons oupas en oumas
dankbaar. Maar die kuns van kunstandvervaardiging kom 'n baie lang en seer
pynlike pad.
Die Etruriers van ou Italiδ, en later die Romeine,
was waarskynlik die eerstes wat die kuns beoefen het, hoewel baie van die
prosteses waarskynlik nie veel meer as 'n beenderige gedoente was nie. Daarin
het die lang "tande" soos ingerygte orrelpypies gesit.
Vandag se vals tande is gewoonlik 'n mengsel van
porselein en akrielhars -- die porselein om sy mooiheid vir die voortande; die
akriel vir die agtertande, om beter te kan kou.
Maar op hul beste bly kunstande nog 'n bytende
probleem, en wie met 'n kunsgebit probeer regkom, sΩ diΘ wat weet, moet dikwels
hare op die tande hΩ. Dus: bewaar maar gerus die natuurlike byters waarmee jy
geseδn is eerder as om eendag harde bene met Æn stuk akriel te moet sit en kou!
Terug by regte, egte tande: Ons het in hierdie
vertelling gesien hoe verskillende diere se tande verskil, en hoe ons baie te
wete kan kom van 'n dier se gewoontes deur eenvoudig sy tande te bestudeer.
'n Mens sou immers nie verwag dat 'n leeu dieselfde
soort tande as 'n koei moet hΩ nie. Die leeu het die tande van 'n vleisvreter,
en dis hoofsaaklik instrumente om mee te steek, te sny en te skeur.
Die tande van 'n grasvreter, soos 'n bees, is
hoofsaaklik maalklippe waarop veselagtige plantmateriaal fyngemaak word. Mense
eet sowel vleis as groente, en hulle het dus tande wat al diΘ soorte
werksaamhede verrig.
Die bestudering van tande is van groot waarde as ons
wil begryp hoe lewende wesens in klasse ingedeel word. Alle mense het dieselfde
getal tande, om mee te begin, en die tande is van presies dieselfde soort met
presies dieselfde getal van elke soort.
Ons kry eers een melktandstel van twintig, wat hier
rondom ses jaar begin uitval, en met verdrag 'n nuwe stel totdat daar 32
permanente tande in ons mond is. (Ook nie altyd nie: die sogenaamde verstandtande
in die agterkieste wat eers by jong mense uitkom, is partymaal glad nie eens
sterk genoeg om deur die tandvleis te beur nie.)
Maar daar is mos 'n spreekwoord wat lui dis nie
manierlik om tande te tel nie -- en met lang tande neem ons dus afskeid van 'n
boeiende onderwerp!ááááááááááá
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike WΩreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan