____________________________________________________________
Soos jy koeldrank deur 'n rietjie drink, teug 'n
pylstertmot 'n blom se nektar.á Sy
'tong' of suigslurp kan tot 15 cm ver strek en, wanneer hy klaar gedrink het,
word dit netjies ingekatrol tot onder sy kop. S≤ proe baie diere die lewe
heeltemal anders as ons. Lees nou smaaklik verder!
____________________________________________________________
VO╦LS doen dit. Visse doen dit.
Graatjiemeerkatte, groenmambas en goggas doen dit. En die mens natuurlik ook --
hoekom sou hy juis anders wees?
Ons praat van proe. Hoe vervelig sou die wΩreld nie
sonder die smaaksin gewees het nie. Kos sou tog te saai gewees het as ons dit
nie met die tongtippie-toets kon takseer nie.
Die sinne vir smaak en ruik is dikwels verstrengel.
Dis hoekom jou smaak (maar eintlik jou reuk) baiemaal aangetas is wanneer jy
verkoue het en jou neus toe is.
Die doel van reuk is in die reδl om dinge te
ondersoek, dikwels van 'n afstand af. Smaak sorg weer vir 'n deegliker taksasie
van die tasbare en nabygeleδ dinge. Reuk vul smaak aan deur die volle geur van
die kos uit te bring.
òáá BY die
werweldiere op land is die smaaksintuig tot die mond beperk. Die smaakorgaan
bestaan uit klein smaakknoppies wat veral bo-op die tong aangetref word.
By ongewerweldes en die werweldiere van die see is
die smaaksintuie baie meer verspreid, en die smaakknoppies kan rond en bont op
die liggaam lΩ.
Diere se smaakontvangers is dikwels s≤ toegerus dat
slegs die smake van hul eie soorte kos onderskei word. Krewe proe byvoorbeeld
die aminosure wat tydens die verrotting van vleis afgeskei word. Sekere insekte
proe net die spesifieke stowwe in die plante wat hulle vreet.
Die mens kan slegs vier basiese smake onderskei:
soet, bitter, suur en sout. Alle bykomende "smake" word in der
waarheid deur die neus "geproe".
Æn Kastaiing van Æn fynproewer
òáá BAIE
stadig bewegende ongewerweldes soos seekastaiings, roofslakke, seesterre en
sekere insekte wat selfs stadiger of stilstaande prooi jag, is nie gebore in staat
om hul slagoffers van 'n afstand af te vind nie.
Pleks daarvan wag hulle maar totdat hulle daarteen
bots, ≤f toevallig ≤f doelbewus. Die dier gebruik dan sy smaakorgane of sy
voelhorings, pote of ander liggaamsdele om vas te stel hoe eetbaar die prooi
is.
Die sagte, plooibare vel om die vyf tande en sentrale
mond van die pers seekastaiing verwittig byvoorbeeld die stekelrige seedier van
sy kos se tekstuur en chemiese kenmerke.
òáá WIE sal
nou Æn oulike ou buideldiertjie soos die opossum wil seermaak? Jy stellig nie,
maar 'n honger roofdier sal nie s≤ redeneer nie. Daarom dat die Amerikaanse
opossum met sy eie weermiddels toegerus is.
As die opossum wil spore maak, sal hy allereers 'n
boom soek om in te vlug. As hy dit nie kan regkry nie, sal hy hom dood hou.
("Playing possum," soos die Amerikaners sΩ.)
Maar die opossum het nog 'n weermiddel -- hy smaak
sleg.
Huiskatte jag graag allerhande goeters en bring dit
huis toe. Maar hulle sal nie sommer enigiets vreet nie. Dit lyk of sekere diere
(insekte, wurms en amfibieδ byvoorbeeld) nie deur roofdiere gevreet word nie om
die eenvoudige rede dat hul vleis so onsmaaklik is.
ááááááááá
òáá DIE meeste
visse het slegs twee sinne nodig om te funksioneer: reuk en tas. Daar is egter
'n paar soorte visse wat hul smaaksin gebruik om kos te soek.
Katvisse en ander het byvoorbeeld sensoriese apparate
(moestasse) wat soos snorre van hul bekke of kele afhang.
Hierdie hoogs beweeglike aanhangsels is met
smaakknoppies toegerus en, as hulle oor die bodem gesleep word totdat hulle
teen iets interessants raak, sal hulle rapporteer of die voorwerp eetbaar is of
nie.
Sissss!
Dit smaak siesa!
òáá DIE neusgange en reukorgane van reptiele werk
baie soos diΘ van soogdiere, maar slange en akkedisse het 'n bykomende orgaan
(die orgaan van Jacobson genoem) wat die reuksin aanvul. Dit mond in die
verhemelte uit. Die slang skiet sy gesplete tong uit, versamel monsters van
geurmolekules uit die lug of van die grond af, trek weer sy tong in sy bek in
en dra dan die molekules oor na die orgaan van Jacobson waar hulle chemies
ontleed word.
Smaakorgaan? My voet!
òá
DIE smaakorgane van 'n paar soorte insekte sit aan hul pote. Die
skoenlapper het byvoorbeeld smaakorgane aan die pote wat sensitief vir suiker
is. Wanneer hy op 'n suikeragtige stof gaan sit, herken die smaakorgane die kos
en word die suigslurp geprikkel om oop te rol. Die lang, buisvormige suigslurp
van die meeste vlinders kan slegs vloeibare kos hanteer.
òáá
HOEWEL die seekat goed kan sien, speel sy hoogs ontwikkelde smaak- en
tassin 'n groot rol om hom teen gevaar te waarsku en om vas te stel of sy prooi
geskik is.
Hierdie sintuie is die beste
ontwikkel in die arms van die seekat. Hulle kan tot twee keer meer senuselle
wat sensoriese inligting verwerk as die brein hΩ. Die stuk of 200 suiers is ook
besaai met chemiese sensors, waarmee hy sowat tien keer fyner kan proe as die
menslike tong.
Slegs nadat die suiers die prooi
geproe het, word dit stewig vasgevat en in die mond geplaas.
òáá
Dit hang van bestuiwende insekte se monddele af na watter tipe blomme
hulle aangelok word. Insekte met lang tonge
benut buisvormige blomme en diΘ met korter tonge besoek blomme wat breδr en oper is.
òáá Ons is maar te geneig om te dink dat die
belangrike sintuie altyd aan die kop moet sit. Maar by sekere diere, veral
insekte, is hulle op heeltemal ander liggaamsdele. Die liggaam van die vlieg is
byvoorbeeld met talle klein haartjies bedek wat as tongetjies funksioneer om
die insek te vertel of 'n ding eetbaar is of nie. Dis hoekom die gewone
huisvlieg so knaend op kos wil sit. Hy moet werklik aan die kos raak voordat sy
harige "tonge" hom genoeg prikkel om dit te vreet. Ander insekte
gebruik hul voelhorings as 'n soort samegestelde ruik¡- en proe-orgaan.
òáá
Anders as mense het honde nie sweetkliere in die vel nie. As Wagter warm
kry of opgewonde raak, haal hy vinnig asem met 'n uithangende tong. Water
verdamp van die tong en keel af, en dit help om hom af te koel.
òáá
Maar honde is nie die enigste diere wat hul tonge gebruik om af te koel
nie. Arende sweet ook nie deur hul vel nie en hyg nes honde.
òáá
Al gesien hoe skiet 'n vaardige verkleurmannetjie sy tong uit om 'n
insek met sy klewerige tongpunt te vang? Alles geskied binne slegs een
sestiende van 'n sekonde, waarna hy sy slap tong en prooi in sy bek inkatrol.
òáá
Die kameelperd het 45 cm lange tong om selfs fees te vier by 'n
doringboom. Die bo-oppervlak van die tongpunt bevat vlesige stekeltjies, wat
dorings afweer en blaartjies vasvang.
òáá
Maar praat van 'n strekbare tong! Die miervreter het een wat ideaal
geskik is om in die gange van mier- en termietneste in te steek en die insekte
op te lek. Daar is min wegkomkans van 'n tong wat 60 cm ver uitstrek.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike WΩreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan