_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
In die hemelruim verskyn dalk 'n komeet wat laas in die Bronstyd op die aarde gesien is. En meteens is hy terug -- 'n ligtende skouspel in die naghemel wat die kykers verstom. Maar waar was hy dan al die tyd en wat se ding is hy werklik?
BY hul primitiewe smeltkroes swoeg 'n groepie
Midde-Oosterse baardmanne tot in die skemeraand oor die vuur. Hulle het klonte
tin-erts en koper in fyn stukkies opgebreek -- dit laat saamsmelt deur die kole
met 'n blaasbalk tot 'n witwarm gloring aan te jaag. Die gesmelte brons wat
hulle verkry, word in 'n gietvorm gegiet.
Dis toe een van die ruwe werkers 'n slag sy moeδ
spiere rek en hemelwaarts kyk dat hy die skouspel sien. Skuins bokant die
westerkim, in al sy kosmiese glorie, hang 'n ligtende ''ster'' met 'n stert in
die stille skemering van die vroegaand.
'n Teken? 'n Voorbode? 'n Seker bewys van 'n komende
onheil? Bedug gooi die bronssmelters hul gereedskap neer en slaan voet in die
wind na hul naaste toordokter om te hoor wat aan die gang is.
'n Stuk of vier millenniums later is dieselfde
komeetá 'n sterrekundige sensasie in ons
tyd. Dis hoe groot die omwentelingsbaan kan wees van komete, wat as die
swerwers van die sonnestelsel beskryf kan word. In teenstelling met die
planete, wat min of meer in sirkels om die son wentel, beweeg die komete in
enorme elliptiese bane.
N≤· is hulle digby die son, dßn weer vort die ruimte
in om hul draai tientalle, honderde of duisende jare later in die donker
ongenaakbaarheid anderkant die buiteplaneet Pluto te gaan maak.
Komete is konglomerate van puin en ys, ''vuil
sneeuballe'' as 't ware, met kerne wat eintlik verrassend klein is. S≤ was die
deursnee van Hale-Bopp, wat 80 persent water was, en in die laat twintigste eeu
hier by ons gekuier het, maar omtrent 40 km. Vergelyk dit met die aarde se
ekwatoriale deursnee van 12 756 km en die ontsaglike 1 392 000 km van die son.
(Die kern van geroemde komeet Halley, wat ons met sy laaste besoek bra
teleurgestel het, was slegs 'n petieterige 20 km breed.)
Komete ontwikkel ook slegs sterte wanneer hulle naby
die son kom. Dit is dan wanneer die sonlig die gasse in die komeet begin
verwarm. Die sonstrale tref die komeet met 'n duiselingwekkende snelheid,
waardeur die gasdeeltjies in geleerde taal ge∩oniseer en as 'n reguit stert
uitgeskiet word -- weg van die son af.
Die stert is dus, om dit so te stel, eintlik 'n groot
bohaai oor niks. Want as 'n mens jou iets wil voorstel wat byna nie eens
bestaan nie, is dit s≤ 'n skimagtige maar veel geprese stert. 'n Mens kan sΩ
die stert se gasdeeltjies is omtrent so yl versprei soos 'n handjievol mielies
op 'n hele hektaar grond, 'n dun sweempie dampe in 'n onmeetlike
uitgestrektheid, miljoene kilometers lank.
Kan 'n komeet teen die aarde bots?
òáá PARTY mense
raak paniekbevange wanneer 'n komeet in die hemelruim verskyn. Pleks van dit te
aanvaar as 'n blote sterrekundige fenomeen, lees hulle allerhande vreemde
''boodskappe'' in die verskynsel -- partykeer met noodlottige gevolge.
Die wΩreld was trouens geruk toe 39 sektelede in
Kaliforniδ saam selfmoord gepleeg het met die koms van die komeet Hale-Bopp 'n
klompie jare gelede. Hulle het naamlik geglo daar is 'n ruimteskip in die
komeet se stert, wat hulle nß hul dood sou wegvoer na 'n hoδr evolusionΩre vlak.
En in 1910, toe die aarde ongeskonde deur die stert
van die komeet Halley beweeg het, het baie vreesbevange mense gedink dit is die
einde van die wΩreld en ook selfmoord gepleeg.
Daar is wel wetenskaplikes wat vermoed dat die aarde
elke 22 miljoen jaar 'n hoogs rampspoedige ontmoeting met die een of ander
hemelliggaam het. Die skielike verdwyning van die dinosourusse, sΩ hulle, kan
aan een s≤ 'n botsing toegeskryf word. Die volgende skermutseling verwag hulle
oor so elf miljoen jaar.
Soos 'n grapjas gesΩ het toe hy dit hoor: "Sjoe, dan het ek darem nog tyd!"
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
KORING:ááááááááááááááááá
Gedink koring word net geoes om tot ontbytpap, pasta, brood en koek verwerk te word? Lees 'n bietjie hier...
KORING is een van die oudste verboude gewasse op
aarde. Dis een van die vyf mees gebruikte graangewasse ter wΩreld en 'n bestanddeel
van die meeste van ons stapelkosse.
Die klein koringkorreltjie bevat al die verbindings
wat nodig is om te lewe: onder meer koolhidrate, prote∩ene, vitamiene,
mineraalsoute, ensieme en... water. Dit is dus 'n baie omgewingsvriendelike
produk. Dit verduidelik waarom dit ßl meer in ander produkte buiten kos gebruik
word.
Strydig met wat algemeen geglo word, is koring se
vernaamste benutting, ten minste in ontwikkelde lande, nie as 'n bestanddeel
van voedselsoorte soos brood en pasta en dies meer nie, waarvoor slegs 'n
mindere persentasie van die geoeste koring aangewend word. Koring word
hoofsaaklik vir derivaat-produkte soos glukosestroop, voedselprote∩ene en
stysel gebruik. Hierdie drie stowwe word op hul beurt in voedselprodukte benut.
Maar hulle word ook in baie ander produkte gebruik.
Glukosestroop word in talle soorte medisyne gevind. Stysel word gebruik om
papier, gom, tekstielstowwe, ens. te vervaardig.
Koring is dus te vinde in veel meer alledaagse produkte
as wat ons dink. In onlangse jare is baie gebruike van koring ontwikkel wat
weinig of niks met kos te make het nie. S≤ is daar 'n tyd gelede in Frankryk 'n
skuurmiddel met 'n koringbasis ontwikkel waarmee die roes van vliegtuie
verwyder word. Dit is nie so grof soos sand nie en beskadig nie brose
oppervlakke nie. Dit kan ook gebruik word om graffiti van treinwaens te
verwyder.
Koring word voorts in kosmetiekware gebruik, onder meer vir die maak van velbevogtigers en vir velskuring. Daar word selfs gesΩ dat dit positiewe uitwerkings op beskadigde hare het.
Daar is ook plekke waar koring saam met beet al 'n
klompie jare gebruik word om bio-etanol te maak, 'n brandstof met 85 persent
petrol en 15 persent alkohol in sy samestelling.
Daar is selfs proefnemings gedoen om houers vir vleis
van vergaanbare koringstysel te maak, om plastiekhouers te vervang wat nie
maklik vergaan wanneer dit weggegooi word nie. Daar is egter een nadeel: die
koste. Hierdie verpakking sal die verbruiker meer geld kos.
òáá Klik
hier vir Æn ander, omvattende artikel oor koring.
_________________________________________________________________
IN
die Heilige Land, in die laaste fase van die Steentyd etlike duisende jare
gelede, het die landbou ontwikkeld begin raak. Plante en diere is gevind wat
gekweek en geteel kon word, en toe is hierdie spesies oor honderde jare
geleidelik en selektief vir die mens se behoeftes 'getem'. Hieronder word
vertel van party van die soorte kos te sien wat in Bybelse tye geδet is ...
DiΘ
soort vrug met sy bittersoet sap was oorspronklik van Klein-Asiδ, die Kaukasus,
Armeniδ en Persiδ, maar dit was bepaald teen die Middel-Bronstyd reeds in die
Heilige Land gevestig. Voorbeelde van verkoolde vrugte is gevind in 'n graf¡kelder
by Jerigo wat van diΘ tyd dateer.
Die
belangrikheid van visse vir die mense aan die oewers van die See van Galilea in
die Romeinse tyd blyk uit verhale in die Nuwe Testament. Visse was een van die vroegste bronne van kos, en daar is steeds visse gevang om die voeding aan te vul nadat die landbou begin ontwikkel het.
Namate
stede in die derde millennium vC ontwikkel het, het die destyds reeds groot en gevestigde gemeenskappe van die Levant (die kuste van Klein-Asiδ, Siriδ
en Egipte) bykomende gewasse begin kweek. Een van die belangrikste was die
druif. Wingerdstokke is waarskynlik in die vorige millennium (duisend jaar) uit
Anatoliδ soontoe gebring. Nou was daar baie wingerde, waarvan die druiwe nie
net vars geδet is nie, maar ook gebruik is om wyn te maak. Palestina het
beroemd geraak om sy wyne.
Vermoδnde
KanaΣniete van die laat Bronstyd het brons-wynstelle gehad wat bestaan het uit
'n beker om water uit 'n kruik te skep, 'n sif om enige onsuiwerhede te
verwyder en 'n delikate drinkbeker.
Knoffel
en kie.
In
die Bybelboek Numeri word vertel hoe die trekkende Israeliete met 'n ontevrede
"nou wurg ons" terugverlang het na die kosse wat hulle in Egipte
agtergelaat het -- onder meer preie, uie en knoffel. Daar is genoeg rede om te
veronderstel dat hulle sou gevind het dat hierdie kossoorte ook volop in KanaΣn
gegroei het. Selfs vandag nog is knoffel en kie. noodsaaklik in die Arabiese
kookkuns en word hul kenmerkende geure hoog aangeslaan.
Dan was Moses se KanaΣn inderdaad ook 'n land van "melk en heuning", 'n ryklik
vrugbare plek met 'n lang geskiedenis van land- en tuinbou.
Die dadelpalm was volop oor die hele Vrugbare
Halfmaan, soos die gebied in die Midde-Ooste genoem word waar die wieg van die
beskawing was. Die dadel was die stapelvoedsel van die gebied se vroeδ
bewoners. In Deuteronomium word verwys na die "Jerigolaagte met sy
palms". Die Jerigodadel was 'n bekende variδteit, geroem om sy sappigheid.
In die Ou Testament is daar baie
verwysings na speserye en harse. Josef is byvoorbeeid deur sy broers verkoop aan Ismaelitiese handelaars wat met hul kamele gelaai met
gom, balsem en hars na Egipte op pad was. Kaneel, om kos en wyn te geur, is uit
Indiδ ingevoer.
Die korrels van die vroegste soorte
gekweekte koring, emmer en einkorn, het 'n harde dop gehad. Dit was maar
moeilik om die doppe te verwyder deur die koring te dors. Vroeg in die Bybelse
tye was hierdie soorte graan reeds deur durum-koring as die vernaamste saaigewas vervang. Hierdie soort, met sy
kaal korrels ryk aan gluten, kon maklik gedors word en het 'n uitstekende meel
vir brood gelewer.
Die olyfboom, inheems aan die
Siries-Palestynse gebied, is blykbaar minstens sesduisend jaar gelede reeds
aangeplant. Olyfolie is in kos, medisyne, as 'n basis vir parfuums en as
brandstof in lampe gebruik. Dit het 'n vername uitvoerproduk geword en teen die
Bronstyd was die maak daarvan 'n hele bedryf.
Die veelsydige lensie
Lensies word al duisende jare gekweek. Dit kon in soppe, pappe en purees gebruik word, of saam
met graan tot meel gemaal word om koeke te maak.
DIS 'n wonder, het die hoogleraar gesΩ. 'n Wonder van
die natuurwΩreld. Met soveel ontroering het wyle prof. Bernhard Grzimek, 'n
bewaringspionier in die gebied, gereageer toe hy Ngorongoro die eerste keer
gesien het. En 'n unieke plek is dit beslis.
Die Ngorongoro-krater, in Noord-Tanzaniδ aan die
wesgrens van die Groot Skeurvallei, is 'n ontsaglike natuurlike amfiteater met
nog iets van die eertydse glorie van Afrika. In geleerde taal is hy 'n kaldera,
wat gevorm is toe 'n reuse vulkaan met soveel geweld ontplof het dat hy sy eie
spits weggeblaas het.
Met 'n deursnee van tussen 15 en 30 km en 'n totale
oppervlak van 264 vk. km, is hy een van die grootste kalderas op aarde. Steil
hange daal 600 m van die rand van die krater na die plat vlakte daaronder.
Die krater is 'n deel van 'n groter gebied wat die
Ngorongoro-bewaringsgebied genoem word (6 475 vk. km groot). DiΘ word sedert
die jare vyftig beskerm en is deur die Verenigde Nasies se opvoedkundige,
wetenskaplike en kulturele organisasie Unesco as 'n WΩreld-erfenisterrein
gelys.
Dit is die krater se groot verskeidenheid van
habitats wat hom so 'n besondere toevlugsoord vir wilde diere maak: grasvlaktes
met verspreide akasiabome, skaduryke boslande, varswaterstrome, moerasse en
mere. Sowat 30 000 diere woon in die kom. Hiervan is 12 000 wildebeeste, 4 000
grant- en Thomson-gaselle, 3 500 sebras en 3 000 buffels.
Waar daar prooi is, is daar natuurlik ook roofdiere
soos leeus, jagluiperde en arende, en aasdiere soos jakkalse, hiδnas en
aasvoδls. Seekoeie rol in die modderige moerasse; olifante en renosters dool in
dieboslande -- hoewel die vloek van wilddiewery ook steeds hier voorkom.
Al die diere van Ngorongoro is nie permanente inwoners van die gebied nie. Verskeie soorte voδls gebruik die krater as broeiplek of as 'n ''verversingspos'' wanneer hulle trek. Witsprinkaanvoδls, geelkwikstertjies en swaeltjies vlieg hierheen om aan die koue Europese winter te ontsnap. En flaminke word aangelok deur die kos wat die mere bied.
Die Ngorongoro-krater is as't ware 'n Noag se ark vol
Afrika-diere.
_________________________________________________________________
KREMETART:
DIE ONDERSTEBO-BOOM
KYK na die bome rondom jou. Wat merk jy omtrent hul
vorm? Die meeste, sal jy oplet, het 'n tipiese stokkielekker-fatsoen: 'n lang,
smal stam met uitgespreide takke vol blare bo-op. Maar op plekke waar die
groeitoestande moeilik is, byvoorbeeld weens periodieke droogtes, het party
soorte bome 'n heeltemal ander vorm sodat hulle 'n beter kans kan hΩ om te
oorleef.
S≤ is daar die beroemde baobabbome van Afrika,
Australiδ en Madagaskar (plaaslik kremetartbome genoem) wat hul waterprobleem
te bowe kom met een van die verbasendste soorte stamme van alle bome. Trouens,
die boom se fatsoen is so eienaardig dat 'n Arabiese legende dit wil hΩ dat
''die duiwel die baobab uitgepluk, sy takke in die aarde gedruk en sy wortels
in die lug gelos het''.
Die stam is monsteragtig groot, met 'n deursnee
heeltemal buite verhouding met sy hoogte. Met 'n rolronde vorm wat boontoe
afdun soos 'n bottelnek, dien dit as 'n reuse-waterreservoir vir die dorre tye.
Daar is trouens al bereken dat party van die grootste
bome byna duisend vate water kan bevat. Die water vir hierdie yslike reservoir
kom van die wortels af, wat 'n enorme horisontale stelsel onder die grond vorm
om elke druppel oppervlakvog op te raap.
Die takke van die baobab, wat bo-aan die stam
uitsprei, lyk meer na wortels, wat dan ook die boom onderstebo laat lyk.
Verdeelde blare
sit aan takkies aan die takke, en groot, wit blomme met perserige meeldrade
hang aan lang, touagtige stingels soos sprokieslanterns. Die blomme, wat snags
oopgaan, ontwikkel tot houterige vrugte bedek met geelgroen, wollerige hare,
wat 'n smaaklike, wit pulp omhul, waarin die sade lΩ.
Bobbejane is baie lief vir die pulp, wat apebrood
genoem word. Maar die kese is nie die enigste apebrood-genieters nie. Ook mense
eet dit as versnapering of gebruik dit om kos te kruie, koeldrank te geur en
melk te laat dik word. Boonop word die pulp, sade en blare soms aangewend om
disenterie, koors en nierkwale te behandel. Die bas is ook al as plaasvervanger
vir die geneesmiddel kinien gebruik.
Die boom het baie ander gebruike. Die vrugte en sade
kan in seep en kunsmis gebruik word. Papier, verpakkingsmateriaal, doek en tou
kan van die basvesels gemaak word.
Hoewel die hout te sponsagtig is om as timmerhout te
dien, word dit dikwels uitgehol om kano's, vlotte vir vissersnette en
waterhouers te maak. Party mense beskou die boom as 'n gerieflike onderdak en
hol hom van binne uit.
Op die koop toe is die baobab ook die ''Metusalem''
van die bomeryk. Met die radiokoolstofmetode is vasgestel dat baie bome ouer as
duisend jaar is. Hy lyk maar so onderstebo, maar as dit by oorlewing kom, is
die kremetart stewig in Moeder Aarde geplant.
_________________________________________________________________
KURK
KURK word verkry van die bas van lewende
kurk-eikebome (Quercus suber), wat elke nege of tien jaar van die bome
afgestroop word. Die wΩreld se vernaamste kurkproduserende land is Portugal,
gevolg deur ander lande aan die Middellandse See soos Spanje, Algeriδ, Tunisiδ,
Marokko en Italiδ.
Kurk word in die somer van kurk-eike geoes. 'n
Spesiale byl word gebruik om die bas in groot repe van die boom af te stroop.
Sowat 'n derde van die eik se kurkbas kan op 'n slag verwyder word. Hierna word
die boom sowat nege jaar met rus gelaat om 'n nuwe baslaag te ontwikkel. 'n
Mens kan ook sΩ dit word gedoen sodat hy letterlik ''sy eie bas kan red''...
tot die volgende oes! Kurk-eike lewe omtrent 150 jaar.
Die geoeste stukke bas word versigtig
opmekaargestapel om 'n paar maande lank in die eikewoud te verouder sodat die
voginhoud kan stabiliseer.
By die kurkfabriek word die bas volgens gehalte
sorteer en onsuiwerhede verwyder. Uit die goeie kurk word bottelproppe gepons
-- wat 'n bottel deeglik sal verseδl en sal sorg dat daar nie suurstof inkom om
die inhoud te bederf nie. Van party van die afvalstukke kurk word
isolasiemateriaal gemaak -- selfs vir NASA se pendeltuie.
In die fabriek word die kurkproppe aan verskillende
behandelings en toetse onderwerp. Hulle word ook meganies volgens grootte
sorteer en vir moontlike foute ondersoek. Oplaas -- goeie verseδlaars vir
bottels. Dis mos waarvoor kurkproppe daar is.
_____________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_____________________________________________________
Ons Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan