..
Kort
begrip.
.
Op
hierdie bladsy:
PADDASTOELE
(en ander swamme),
PAMPOENE,
WAATLEMOENE, ENS.
PANDAS,
PAPIER,
PERSI╦,
POTALA-PALEIS,
PTEROSOURUSSE
___________________________________________________________
PADDASTOELE
(en ander swamme)
HULLE
is 'n baie eienaardige groep lewende dinge, almal familie, of liewer: hulle
word onder een sambreel saamgegroepeer. Tog sou 'n mens beswaarlik kon dink
dat daar 'n verband tussen broodmuf of voetskimmel en paddastoele kan wees.
Maar fungi en
swamme is, net soos bakterieδ, die wΩreld vol.
Voor
die ontdekking van die mikroskoop is hulle as niks anders as plante beskou
nie,
maar
vandag
glo die meeste wetenskaplikes dat swamme tot minstens drie ryke behoort,
insluitende die protosoδ (die laagste klas van eensellige diertjies).
Nagenoeg 100 000 swammespesies is bekend, maar daar is bes moontlik baie wat
nog ontdek moet word.
Swamme
gebruik organiese materiaal soos diere. Boonop gaar hulle ook glikogeen ('n soort stysel) soos diere op, terwyl hul
selwande uit chitien bestaan. Dit is dieselfde stof wat in die uitwendige
skelette van insekte voorkom.
Swamme
bestaan meestal uit vertakkende drade wat soms in vakkies verdeel is. Soms is
die drade enkel, en partymaal weer saamgevleg tot 'n groot, vaste liggaam soos
ons in die paddastoel sien.
Eintlik
is paddastoele en sampioene die voortplantingsorgane of vrugliggame wat party
soorte swamme produseer. 'n Menigte van hulle kan oornag uit die klam grond
opskiet -- fantastiese kolonietjies van sambreeltjies of ander vormpies met 'n
kortstondige bestaan. Daar sal hulle sogenaamde spore vorm wat uiteindelik
gaan ''afskilfer'' om nuwe kolonies op dieselfde plek of elders te vorm.
Die blote naam paddastoel
suggereer ook iets van die sinistere. Tot sowat 'n
eeu gelede nog het party mense hulle met elwe en feetjies en selfs heksery
verbind. Vandag word sekere soorte op groot skaal geδet, maar 'n mens moet
beslis 'n kenner wees, anders kan 'n giftige soort jou dalk in die hospitaal
laat beland. Op humus, die verrottende oorblyfsels van dooie plante, verrys
werklik 'n skouspel wat 'n mens steeds aan sprokies
-- goed of sleg --- kan herinner.
Die
ontwikkeling en bou van 'n tipiese paddastoel: Die hoed en steel maak die
grootste deel van die paddastoel uit. Die hoed se oppervlak kan vogtig en taai
wees, of droog. Die steel steun die hoed. 'n Jong paddastoel het 'n membraan
wat van die rande van die hoed na die stam strek en die kieue bedek. Namate
die plant groei, skeur hierdie membraan oop en bly as 'n ring rondom die steel
agter. Party soorte paddastoele het 'n tweede membraan, die sogenaamde volva,
wat die jong paddastoeltjie heeltemal bedek. Namate die paddastoel groei,
skeur dit ook naderhand stukkend.
___________________________________________________________
PANDAS
HY lyk soos Æn troetelbare soort teddiebeer, maar moet hom asseblief nie probeer streel nie. Dan het jy heel waarskynlik nie net met Æn panda te doen nie, dog met loutere panda-monium!
Anders gestel: hierdie dier is geen beer wat jy sonder handskoene moet pak nie. As hy Æn sterk bamboes-loot kan byt dat die spigtige spaanders so waai, wat kan daardie kragtige tande nie nog met sagte mensvleis doen nie...
Die reuse panda is werklik Æn heel besondere soort beer. So min is egter oor hom bekend dat hy, vreemd genoeg, Æn lang tyd nie eens as Æn
beer gereken is nie, dog as Æn lid van die wasbeer-familie (raccoons).
Maar
veral sedert die WWF (Word Wildlife Fund) hom as hul embleem aanvaar het
[LINKS], is hy Æn superster in die diereryk en word allerhande verbeeldindingryke projekte deurgevoer om hom van uitwissing te probeer red.
Die reuse pandas, wat hoofsaaklik van bamboes-lote leef, se wΩreld is tans versplinter oor ses bergreekse in Suidwes-China. Daar kan so min as 1 000 tot 1 500 van hulle in die vrye natuur oor wees. DiΘ
wat in Æn klompie dieretuine oor die wΩreld te sien is, is maar Æn druppel aan die emmer.
Aangesien die meeste van die valleie tussen die berge deur mense bewoon word, is verskillende panda-groepe boonop in smal stroke van bamboesbos ge∩soleer. Die stroke is niks breδr as
sowat Æn kilometer nie. En terwyl die menslike nedersetters ßl hoδr teen die berghange opbeweeg, word die bere se hougebied
al hoe kleiner.
Hoewel bamboes hul stapelkos is, kan hulle, as hulle honger raak, tuine of landerye plunder en selfs hoenders vreet. Gelukkig is hulle nie Æn groot bedreiging vir mense nie, buiten waar die twee spesies tromop teenoor mekaar te staan kom. Dan moet die mens maar liewer vinnig spore maak.
Reuse pandas is
beswaarlik "reuse'', soos hul naam te kenne wil gee. DiΘ benaming word bloot gebruik om hulle te onderskei van die klein panda, Æn bruin katbeertjie wat onder meer in die Himalaja
leef [foto REGS]. Maar dit sal sowat veertig reuse pandas kos om die skaal met een olifant te balanseer. Die kop en lyf is hoogstens sowat 1,5 m lank en die massa tussen 70 en 125 kg.
___________________________________________________________
PAPIER
'N
W╩RELD sonder papier is vandag ondenkbaar. As ons nie papier of dan wel iets
soortgelyks gehad het om op te skryf nie, was daar geen boeke, geen skole,
geen wafferse geleerdheid, geen Bybels, geen ontwikkeling en stellig geen
gevorderde beskawing nie.
Die
mens sou doodeenvoudig steeds in die Donker Eeue rondgeploeter het.
Die
woord papier kom van papirus, skryfvelle gemaak van die papirusplant, waarvan
die ou Egiptenare aanvanklik 'n oorvloed in die Nylvallei gehad het, maar wat
later bra skaars
Hierdie
biesie-agtige plant het lang stingels wat aan die buitekant groen en binne wit
is [REGS]. Die groen buitekant word afgestroop en die binneste wit vesels in dun
stroke gesny. Die stroke word daarop sy aan sy langs mekaar geplaas met die
rande wat oorvleuel. Nog
'n laag stroke word dan dwars oor die eerste laag geplaas. Die lae word s≤
saamgepers of saamgehamer dat hulle uiteindelik met die plant se eie vog
aanmekaar sal
Nadat
die velle in die son gedroog is, kan daarop geskryf word.
Nog
'n skryfmateriaal van die vroeδ tye was perkament [LINKS]. Soos leer was dit die vel
van 'n dier, gewoonlik 'n skaap, bok of kalf, dog dit is s≤ behandel dat die
oppervlak sag en glad moes
Maar
ons regte, egte papier se oorsprong lΩ in die Verre Ooste. Volgens
oorlewering is dit omsteeks 105 nC in China uitgevind deur ene Ts'ai Lin, 'n
eunug in die hof van keiser Ho Ti.
Die
bas van die moerbeiboom is met bamboesvesels, hennep en vlas gekombineer. DiΘ
is tot 'n pulp verbrysel en met water gemeng. Die mengsel is daarna deur 'n
laag saamgeweefde gesplete bamboesstroke gefiltreer.
'n
Lagie vesels het bo-op die bamboesstroke gevorm (die eintlike papier) en diΘ
is dan daar gelaat om droog te word. Die Chinese het die kuns om papier te
maak honderde jare lank geheim gehou, maar dit het mettertyd tog na die Weste
deurgesypel waar dit perkament as die mees algemene skryfmateriaal vervang
het.
Aanvanklik
is lappe deur meulens in die Weste vir die vervaardiging van papier gebruik,
maar teen die sewentiende eeu is soveel papier gemaak dat dit moeilik geraak
het om genoeg lap te bekom. DiΘ probleem is in 1840 te bowe gekom met die
ontwikkeling van 'n nuwe verpulpingsproses waarin hout gebruik is.
Vandag
word papier nog van hout gemaak en, ondanks die gesofistikeerde prosesse wat
betrokke is, is dit steeds weinig meer as saamgeperste houtvesels.
Interessant
om so daaraan te dink: al die papier wat jy op hierdie oomblik rondom jou
rekenaar sien lΩ, is eintlik verwerkte bome!
_____________________________________________________________
PAMPOENE
EN KIE.
PAMPOENE,
komkommers, spanspekke, waatlemoene... die pampoenfamilie, of
Cucurbitaceae, is 'n tweesaadlobbige plantfamilie wat goed
honderd genera (geslagte) met sowat agthonderd spesies (soorte) omvat.
Die
meeste lede van diΘ familie is eenjarige rankplante wat baie vinnig groei --
≤f al op die grond langs ≤f as klimplante met hegrankies teen
stellasies op. Plantkundiges beskou die vrugte as bessies. Die meeste van die
vrugte het 'n betreklik harde skil (epikarp) en 'n dik, eetbare vrugvlees
(mesokarp), waarin die sade ingebed lΩ.
Die
oerplant waaruit die huidige pampoenvariδteite ontwikkel is, is inheems in
die tropiese dele van Amerika. Die variδteite van die spesie wat as
komkommers geklassifiseer word, word meestal rou geδet in die vorm van
komkommerslaai. Die oerplant kom uit Suid-Asiδ.
Die
spanspek, met sy geurige, soet vrugte is waarskynlik inheems in Indiδ. Soos
by pampoene is daar talle variδteite, maar alle spanspekke is lede van
dieselfde spesie (Cucumis melo).
Die
sappige waatlemoene met hul rooi vrugvlees waaraan die gesin in die
somervakansie so lekker smul, se land van oorsprong is onbekend. Tog weet ons
dat die ou Egiptenare reeds duisende jare gelede waatlemoene geplant het. Die
waatlemoen is natuurlik ook 'n ou gunsteling in Suid-Afrika. Hy en die
smaaklose makataan is albei variδteite van een spesie (Citrullus
vulgaris).
Die
vrugte van die pampoenfamilie wissel baie in grootte, vorm en kleur.
Waatlemoene kan yslik groot word. Die wΩreldrekord, sover bekend, word gehou
deur 'n waatlemoen wat in die Amerikaanse staat Tennessee gekweek is. Hy het
die skaal op 'n verbysterende 118,84 kg getrek.
______________________________________________________________
PERSI╦
OMSTREEKS
1000 vC het stamme hulle gevestig in 'n deel van die wΩreld wat ons vandag as
Iran ken. Dit was die ou Persiδ.
In
546 vC het Cyrus II, die koning van Persiδ, die heersende stam van die Mede
verslaan en daarna ook buurgebiede, waaronder Babilon en Lidiδ, verower. Die
ryk het sy hoogtepunt bereik onder Darius I (521-486 vC). Alexander die Grote
het die laaste Persiese koning, Darius III, in 333 vC by Issus verslaan.
Die
stad Persepolis was die hoofstad van die ryk sedert die heerskappy van Darius
I. Sy paleis is op 'n verhewe terrras gebou, deur mure omring en met fonteine
en bome verfraai. Die Persiese muntstuk, wat die daricus genoem is, is wyd
gebruik.
Cyrus
I het die ryk in satrapieδ, of provinsies, verdeel. Daar was twintig satrapieδ
onder Darius I. Die provinsiale goewerneur aan die hoof van elk is 'n satraap
genoem. Hy het volle burgerlike, regterlike en militΩre magte gehad.
_________________________________________________________________
POTALA-PALEIS
'n
Sprokiestoneel uit 'n Walt Disney-rolprent? Iets uit Legoland? Nee, die
luisterryke gebou bestaan werklik -- op
'n kliprif sowat anderhalf kilometer wes van Lhasa, die hoofstad van Tibetà
DIE
Potala-paleis is al beskryf as een van die mensgemaakte wonders van die wΩreld.
Die paleis is in die sewentiende eeu gebou op die bouval van 'n antieke
koninklike vesting en was 'n Boeddhistiese klooster en die winterwoning van
die Dalai Lamas (Boeddhistiese opperpriesters van Tibet) totdat die
Kommunistiese oorname van Tibet die Dalai Lama in 1959 gedwing het om na Indiδ
te vlug. Vandag huisves dit 'n museum.
Die
private woonvertrekke van die Dalai Lamas was doer bo, afgesonder van die
massas. Potala -- wat ''Boeddha se berg'' beteken -- word partykeer die Rooi
Paleis genoem, omdat hierdie gedeelte karmosynrooi is. Die res van die
dertienverdieping-gebou is suikerwit, met goue dakke.
Daar
is meer as 1000 kamers, waaronder meditasiesale, biblioteke, pakkamers,
martelkamers, 'n onderaardse kerker met die onheilspellende naam Grot van
Skerpioene, asook sowat 10 000 sogenaamd heilige voorwerpe en 20 000
standbeelde.
Soos
verskeie ander plekke in die Verre Ooste en Midde-Ooste, was Lhasa en sy
paleis vir buitelanders verbode. 'n Paar ontdekkingsreisigers het wel daar
probeer insluip, maar hulle is betrap en teruggestuur. Vreemd genoeg het party
buitelanders wat wel Potala te sien gekry het, heel onverwags daarop afgekom.
Heinrich
Harrer en Peter Aufschnaiter, twee Oostenrykse bergklimmers, was in die begin
van die Tweede WΩreldoorlog aan die bergklim in Indiδ. Hulle is in 'n Britse
interneringskamp aangehou, maar het ontsnap en hul weg oor die verraderlike
Himalaja-gebergte gevind totdat hulle in Lhasa aangekom het -- 'n buitengewone
prestasie, veral omdat hulle nie die regte toerusting of klere vir s≤ 'n
avontuur gehad het nie.
Die
twee het op die ou end sewe jaar lank in Tibet gebly, vriende gemaak met die
Dalai Lama en hom vergesel toe hy uit Potala gevlug het.
______________________________________________________________
PTEROSOURUSSE
Soos
vlieδnde drake... dis moeilik om te glo dat hierdie reptiele eenmaal in hul
menigtes in die lug daarbo gesweef het...
JY
staan op 'n verlate strand met die seeskuim wat oor jou voete spoel... kyk in
die loom van die stil dag op na 'n ry getande kranse aan die een kant.
Dan
sien jy dit: 'n klompie hangsweeftuie wat beurtelings koers kry die lug in om
'n rukkie later saam-saam oor die branding te sweef. Jy bewonder die grasie,
die gemak waarmee hulle sweef.
Maar
dan, meteens, pyl een
van die hangsweeftuie soos blits op die water af, pluk 'n vis uit die see uit
en vreet hom gulsig op terwyl hy weer opstyg. Ontnugtering! Dis geen
hangsweeftuie nie, maar harige monsters wat daar vlieg. En hul vlerkspan is
groter as diΘ van enige voδl wat jy al ooit gesien het.
Die
monsters het groot, starende oδ en lang, onheilspellende "snawels". Party het 'n vreemde kam op die kop en sommige het
'n eienaardige,
spiesagtige stert.
Dit
klink miskien na 'n verdigsel, maar dit is presies wat jy dalk sou sien as jy
deur die eeue kon teruggaan na die Tyd van die Reptiele. Want terwyl
dinosourusse die land bewandel en seegedrogte die oseane deurkruis het, is die
lug daarbo geregeer deur 'n tans uitgestorwe groep vlieδnde reptiele
wat
die pterosourusse genoem word...
ò
FOSSIELE dui daarop dat die pterosourusse meestal kusstreke oral op
aarde bevolk het, behalwe in Antarktika.
Toe
die eerste pterosourus-fossiele laat in die agttiende eeu gevind is, het
paleontoloδ -- mense wat fossiele bestudeer -- gedink dat hulle tot 'n soort
seedier behoort, moontlik 'n soogdier wat sowel op land as in die water gelewe
het.
In
die vroeδ negentiende eeu het 'n Franse wetenskaplike korrek aangeneem dat
die fossiele eenmaal vlieδnde reptiele was, maar die gedagte was vir die
mense destyds so vergesog dat sy teorie verwerp is. Vir die res van die eeu
het navorsers gedink die fossiele was alles van uitgestorwe vlermuise tot vlieδnde
buideldiere.
Vandag,
met die oorvloed fossiele tot hul beskikking, stem die paleontoloδ saam dat
die gevleuelde kreature wat ons pterosourusse noem 'n besonderse groep vlieδnde
reptiele was.
ò
DAAR was twee hoofgroepe pterosourusse: rhamphorhinchoide en pterodaktilusse.
Die
rhamphorhinchoide was klein en kompak, die kleinste omtrent so groot soos 'n
mossie, die grootste soos 'n kraai. Die kop was lank en smal, en die bek het
baie tande gehad. Die lang, grasieuse stert het hulle help stabiliseer terwyl
hulle gevlieg het.
Die
pterodaktilusse -- die naam beteken "vlerk-vingers" -- het van die
rhamphorhinchoide verskil deurdat hulle 'n langer kop en 'n buigbare, voδlagtige
nek gehad het. Daar was min van hulle wat tande gehad het. Die brein was
verder gevorder en het diΘ reptiele in staat gestel om vinnige, kort
bewegings met die vlerke te maak terwyl hulle gevlieg het. Die stert was ≤f
veel korter ≤f afwesig, en die vlerke korter en breδr.
Sekere
pterodaktilusse was enorm. Een van hulle, Quetzalcoatlus, het 'n
vlerkspan van 11-12 m gehad -- dieselfde as diΘ van 'n klein vliegtuigje --
en hy was dus die grootste dier wat ooit gevlieg het.
'n
Mens kan van die vorm van 'n pterodaktilus se kop aflei wat hy gevreet het:
sekeres het byvoorbeeld 'n lepelvormige plat bek gehad waarmee hulle in die
water heen en weer kon swiep op soek na klein skaaldiertjies of visse; ander
se gesig was breed en padda-agtig om insekte sommerso uit die lug uit op te
skep; party het kamme
soos
skeermesse aan die bek gehad om die water te klief en visse te ontbloot; en by
die mannetjies van sommige soorte was daar 'n kam op die kop om die wyfies se
aandag te trek.
ò
KENNERS het eenmaal gedink dat die pterosourusse swakkerige vlerke
gehad het en hulle slegs gebruik het om op die lugstrome te sweef. Maar
fossiele wat 'n tyd gelede ontdek is, dui daarop dat die vlerke met sterk
vesels versterk kon gewees het, wat die reptiele in staat sou gestel het om
met eie krag te vlieg.
Paleontoloδ
het lank gewonder of die dinosourusse koud- of warmbloedig was. Die meeste
stem saam dat hulle, vanweδ hul aktiewe leefwyse, waarskynlik warmbloedig
was. Die pterosourusse was moontlik ook. Om warm te bly, sou hulle 'n
haarbedekking moet gehad het.
In
1970 het paleontoloδ dan ook inderdaad 'n pterosourus-fossiel in Rusland
gevind met die afdruk van 'n dik haarbedekking op die rots.
Baie geheimsinnighede omhul steeds die pterosourusse. Hoe het hulle hul kleintjies grootgemaak? Hoe het hulle hulself verdedig? Hoekom het hulle uitgesterf?
Wat ons wel weet, is dat hul betreklik goed ontwikkelde breine moet gehad het, veral in die breinkompartemente wat met sig, ko÷rdinasie en balans te doen gehad het. Hulle was dus vernuftige vlieδnde roofdiere soos, sΩ nou maar, die uile -- en spreekwoordelike dom uilskuikens was hulle na alle waarskynlikheid nie!
_________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________
Ons
Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan