__________________________________________________________________
O togga,
'n gogga!
Hulle is die eienaardigste kreature
denkbaar. Sommige kan selfs 'n jaar lank bly lewe nadat hul koppe afgesny is!
__________________________________________________________________
Die bou van 'n tipiese
insek
òáá
AL die aarde se insekte, die ganse magtige gewemelte, is
wesenlik eenders gebou: elkeen het 'n liggaam wat in drie dele verdeel is.
Voor sit die kop, bestaande uit die
breintjie, die monddele, samegestelde oδ en dikwels enkelvoudige oδ, en 'n paar
voelhorings.
Aan die middeldeel, die bors, is
drie pare pote en, indien teenwoordig, die vlerke. Daar is kragtige spiere in
die bors wat die pote en vlerke laat beweeg.
Die agterlyf, wat gesegmenteer is,
huisves die organe vir asemhaling, spysvertering, uitskeiding en voortplanting.
òáá
INSEKTE het twee samegestelde oδ. Elke oog bestaan uit baie afsonderlike
fasette wat ommatidia genoem word. Elke ommatidium het 'n seshoekige lens aan
sy buitekant, daaronder 'n rabdoom wat uit ligsensitiewe retinulaselle bestaan,
en 'n senuwee verder ondertoe.
Die lens, wat slegs 'n baie klein
deeltjie opvang van die toneel wat die insek sien, stuur die beeld deur die
rabdoom na die senuwee, en die brein voeg die beelde saam om 'n mosa∩ekprent te
vorm.
Hoe meer lense hoe duideliker die
beeld. Naaldekokers, wat uitsluitlik hul oδ gebruik om te jag, het tot 30 000
lense in elke samegestelde oog. Werkermiere wat meestal ondergronds bly,
daarenteen, het minder as 'n halfdosyn.
Hoewel geen mens al ooit deur 'n
insekoog gekyk het nie, is dit feitlik seker dat hulle swakker sien as die
hoδre diere. Hulle het vermoedelik net tot sowat 'n meter ver skerp visie.
Maar samegestelde oδ kan beweging
uitstekend waarneem, sodat die insekte vinnig kan laat spat of toeslaan wanneer
hulle hul vyande of prooi gewaar.
Die meeste insekte het ook 'n aantal
klein, enkelvoudige oδ wat ocelli genoem word en wat, s≤ word gemeen, die
sensitiwiteit van die samegestelde oδ vir lig verhoog.
Voelhorings
òáá
ANTENNES of voelhorings is dikwels die opvallendste sintuiglike organe
by insekte. Hulle gebruik dit om die wΩreld om hulle te "proe". Die
voelers is gedurig aan die roer -- draaiend en swaaiend om nou op die oppervlak
te tik waaroor die insek beweeg, dan weer om 'n potensiδle koshappie te
inspekteer. En as twee insekte bymekaarkom, raak hulle net met hul voelers aan
mekaar.
Kortom, antennes vertel die insek
van die gevoel, smaak, klank, reuk, temperatuur en vogtigheid van die omgewing.
Antennes het allerhande groottes en
vorms.
òáá DIE epidermis van 'n insek bestaan uit 'n
enkele laag selle. Aan die buitekant daarvan lΩ die kutikel en aan die
binnekant die basismembraan.
Die kutikel, wat drie hooflae het,
is sterk en veerkragtig, en dien as die insekgeraamte waaraan die
bewegingspiere geheg is.
Die kutikel beskerm die sagte,
interne organe en, omdat dit dik en waterdig is, keer dit dat die insek uitdroog.
Dit stel insekte in staat om baie verskillende plekke te bevolk, ook woestyne.
Insekte het verskeie sinsorgane
waarmee hulle met die buitewΩreld in verbinding bly. DiΘ organe penetreer die
kutikel en laat prikkels soos diΘ vir reuk, smaak en gevoel na die liggaam
deur. Klein openinkies, of spirakels, laat gasse in die asemhalingsproses deur.
òáá
OMDAT hul buitegeraamte 'n buffer tussen hulle en die buitewΩreld
skep, het die meeste insekte haartjies wat oral oor hul liggame versprei is en
gevoelig is vir kontak en selfs inligting oor klanke en die windsnelheid sal verskaf.
Hoe doeltreffend hierdie haartjies
is, moet duidelik wees
vir elkeen wat al 'n vlieg met iets soos 'n stuk
opgerolde papier probeer
doodslaan het. Die vlieg kom gewoonlik weg omdat
sy haartjies hom gewaarsku het oor die lug wat deur die papier verplaas is.
òáá
DIE liggaam van 'n insek is dikwels met wapens toegerus waarmee
hy hom verdedig. Baie, soos die gewone kriek, het doeltreffende stekels aan die
pote wat hulle teen roofvyande gebruik. Ander, soos die perdeby, is met 'n
angel toegerus wat selfs mense afskrlk.
òáá
HOEWEL baie insekte geen gehoorsintuie het nie, is dit bloot logies dat
die meeste wat klanke kan voortbrlng ook moet kan hoor.
Party insekte soos krieke, sprinkane
en sonbesies het ore soortgelyk aan diΘ van die mens, met 'n
"oortrom" of trommelvlies. DiΘ is op die pote of aan die agterlyf
òáá
GEDURENDE die lente en somer is die lug gevul met die vrolike klanke
van insekte. "Al die kriekies kriek daarbuit," soos die digter dit
stel. In verskeie lande hou mense selfs veldkrieke in koutjies aan om na hul
opgewekte liedere te luister.
Die doel van 'n insekgesang is om 'n
maat te lok, 'n mededinger af te weer of 'n roofvyand te verjaag. Insekte het
nie ware stemme nie, maar die meeste geluide word voortgebring deur een deel
van die liggaam teen die ander te vryf.
Die treksprinkaan het byvoorbeeld 'n
aantal spore aan elke agterpoot wat teen die vlerke gestryk word om 'n krassende
geluid te maak.
Die sonbesie het weer 'n paar
trommelvliese met resonators aan die agterlyf wat deur middel van spiere in die
liggaam tril om sy kenmerkende, skril geroep voort te bring.
Dis net die mannetjies onder die
sonbesies wat "sing". Sowat 2400 jaar gelede het die Griekse
dramaturg Xenarchus geskryf (vry vertaal): "Sonbesies is so gelukkig as
kan kom, want al hul vroue is mos stom."
òáá
INSEKTE het drie pare vreetledemate wat saamwerk om die kos te gryp, te
proe en fyn te druk.
Afhangende van die soort kos wat
verorber word, kan een of twee van die ledemate toegerus wees vir
gespesialiseerde vreettegnieke soos byt, deurboor of suig.
Die monddele van die roofwants vorm
byvoorbeeld 'n steeksnuit waarmee hy sy prooi doodsteek. Hy pomp giftige sappe
in sy slagoffer in, wat hom van binne verteer en hom vloeibaar laat word. Dan
suig die roofwants geleidelik die vloeistof op. Hierdie toksiese speeksel is
verskriklik pynlik as die insek 'n mens byt.
Daarteenoor is die monddele van die
vlinder sodanig dat hy nektar uit blomme kan suig.
Mensebabas is kleiner as
mensekinders en mensekinders is kleiner as grootmense. Maar hulle het almal
arms en bene en 'n kop met oδ, mond, neus en ore, en hulle is almal duidelik
herkenbare mense.á By die insekte is die
verskil tussen klein en groot egter nie naastenby so eenvoudig nie...
Metamorfose beteken
''gedaantewisseling'', die verandering van die uiterlike vorm en voorkoms. Daar
is twee hoofvorms van metamorfose by insekte, naamlik volkome en onvolkome.
òáá
IN haar Wonderland is klein Alice totaal dronkgeslaan. Sy krimp en sy
rek asof sy 'n konsertina is. Dan weet die Rusper nog vir haar te vertel dat
dit niks is om verbysterd oor te wees nie!
Waarop Alice vir die Rusper in die
beroemde boek teregwys: "Wel, miskien het jy dit nog nie so onder¡vind
nie, maar wanneer jy in 'n pa¡pie moet verander -- eendag sal jy, weet jy? --
en daarna in 'n skoenlapper, reken ek dit sal vir jou 'n bietjie eienaardig
wees, of hoe?"
'n Bietjie eienaardig, om dit sag te
stel! Die metamorfose van 'n insek het die mens immers deur alle eeue
verwonder.
Meer as twintig eeue gelede het die
Griekse filosoof Aristoteles ver¡klaar dat "die larwe in sy groeistadium
'n sagte eier is". In die Middeleeue het die geleerde monnik Albertus
Magnus vir geen oomblik gedink dat ruspers enigiets met skoenlappers te doen
het nie.
En in die sewentiende eeu het die
skrywer Izaak Walton die ge¡loof van vroeδre natuurkundiges gesteun dat
"baie ruspers gebore word... uit die dou wat in die len¡te op die blare
van bome val".
Dit was maar slegs in die afgelope
aantal dekades dat die mens die verskynsel van metamorfose beter begin begryp
het. En tog is daar nog baie geheimenisse omtrent hierdie ingewikkelde proses.
Daar is twee hoofvorms van me¡tamorfose:
volledig en onvolledig. By volledige metamorfose ont¡wikkel die eiers tot
larwes wat kennelik anders as die volwasse in¡sek lyk. Verskillende soorte
larwes het verskillende name: diΘ van skoen¡lappers word byvoorbeeld ruspers
genoem en diΘ van brommers is maaiers.
Die larwe gaan deur 'n tussen¡stadium
waarin hy 'n papie word. Die woord papie kom van die Latynse woord vir 'n pop
(die papie lyk mos ook rΩrig soos 'n baba wat in sy kombersies toegewikkel is).
Uiteindelik bars die papie oop en die volwasse insek maak sy verskyning.
By onvolledige metamorfose verskyn
jong larwes wat nimfe genoem word, of voetgangers soos by sprinkane, uit die
eiers. Die nim¡fe lyk in baie opsigte soos die volwassenes, maar is tog ietwat
anders. Hulle vervel verskeie kere tot¡dat hulle uiteindelik volwasse is.
òáá
Die meeste vlinder-eiers is aanvanklik wit, groen of geel, maar verander
namate die larwe binne-in ontwikkel. Eiers se vorms verskil en word enkel, in
rye of in trosse gelΩ, afhangende van die soort. Uit die eier kom 'n rusper.
òáá
Die rusper het net een doel in sy wriemelende lewe en dit is om genoeg
te vreet en vet op te gaar vir die papiestadium. Hy vervel vier of vyf keer. Wanneer
hy reg is om 'n papie te word, heg hy hom aan 'n stewige oppervlak vas.
òáá
Hormone in die papie lei tot veranderings en volwasse eienskappe soos
vlerke, pote en ander organe. Eindelik bars die papie uit sy dop en die vlinder
kom te voorskyn.
òáá
Die volwasse vlinder is nie eensklaps ten volle gevorm nie; hy is broos
en hulpeloos. Die vlerke is klein en gevou. Hy hang soos 'n stuk wasgoed terwyl
sy vlerke uitsprei en verhard. Nß sowat 'n uur is hy reg vir sy nuwe lewe.
òáá
Alle veldsprinkane ("grashoppers") en treksprinkane
("locusts") lΩ hul eiers in grond. Die wyfie boor 'n gat met haar
agterlyf.
òáá
Die piesangvormige eiers word onder in die gat in 'n eierpakkie gelΩ en
is eers bleekgeel, maar word later bruin. Die bodeel van die gat word met 'n
skuimerige uitskeiding gevul. Die eiers het vog nodig om uit te broei.
òáá
Jong nimfe ("voetgangers") kom uit die eiers en vreet plante
net soos die volwasse sprinkane.
òáá
Voetgangers vervel vier tot tien keer, afhangende van die bepaalde soort
sprinkaan. Om volwassenheid te bereik duur van een tot verskeie maande.
Die
ontwikkeling van die sywurmmot -- nog 'n volledige metamorfose
òáá
Die wyfiemot lΩ sowat 500 piepklein, geel eiertjies, wat later
verdonker. Hieruit broei klein, donker, harige wurmpies.
òáá
Die wurmpies begin dadelik moerbeiblare vreet en word
mettertyd groot, vet wurms. Met hul vervellings word hulle ligter van kleur. Hulle vervel
vier keer voordat hulle hul kokonne begin spin.
òáá
Die sywurm spin eers 'n hangmat vir die kokon om in te hang en begin
homself dan in die eiervormige sy-omhulsel toespin. Ruwe kokonsy is
rusper-speeksel wat verhard as dit met die lug in aanraking kom.
òáá
Toegewikkel in die sy van die kokonne lΩ die papies skynbaar rustend,
maar 'n groot verandering is met hulle aan die gebeur.
òáá
Die mot wat uit die papie kom, maak 'n opening in die kokon en vlek in
diΘ proses die sy met donker kolle.
òáá
Die motte paar, die wyfies lΩ hul eiers en die motte vrek omtrent 'n
week of wat later. Die kringloop word voortgesit met die belofte van honderde
nuwe lewentjies in die eiertjies. DiΘ is so klein dat omtrent 7000 'n teelepel
sal vul.
òáá
'n Insek waarvan die kop afgesny is, kan tot 'n jaar lank leef voor hy
van honger vrek.
òáá
Die warrelkewer of waterhondjie se samegestelde oδ is tweevlakkig: die
boonste helfte verken die lugwΩreld en die onderste helfte die waterwΩreld.
òáá
Insekte sien nie dieselfde reeks kleure as mense nie. Daarteenoor sal
baie kleure wat vir die mens gedemp lyk, vir insekte in pragtige ultraviolet
tinte gloei.
òáá
Die langhoringsprinkaan Is 'n ware langasem-musikant. In die loop van 'n
enkele somer kan hy sy vlerke vyftig miljoen keer saamvryf.
òá
Die voelhorings van sekere mannetjiesmotte is so kragtig dat hulle 'n
wyfie verder as 1,5 km kan opspoor.
òáá
By talle soorte miere, bye, wespe en ander insekte is geen mannetjies
nodig nie -- die eiers broei sonder bevrugting uit.
òáá
'n Skoenlapperwyfie, wat maar enkele weke leef, kan van
een tot 1700 eiers lΩ.
ò ááDie teelkragtige termietkoningin kan tot 500 miljoeneiers in haar
lewe lΩ.
òáá Die nimf van die sewentienjaar-sprinkaan van Ameri¡ka, wat die periodieke sikade genoem word, bring sewentien jaar ondergronds deur voordat hy bo uitkom en vervel om 'n volwasse sprinkaan te word.
__________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________________
Ons Wonderlike WΩreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan