__________________________________________________________________
Toonaangewende lande van die wΩreld (6): Verenigde State van
Amerika
Amerika
--
smeltkroes van die nasies
Sedert 1886 hou sy haar gloeiende
fakkel omhoog -- die beroemde Amerikaanse Vryheidstandbeeld (Statue of Liberty)
op Liberty Island, New York. DiΘ stand¡beeld, wat deur die Franse aan die
Amerikaners geskenk is, is 'n volmaakte voorstel¡ling van die volk wat dit in
ontvangs geneem het: mense wat met hart en siel die gees van vryheid en
geleenthede najaag...
__________________________________________________________________
Gee
my jul armes, gee my jul vermoeides,
Jul
skares wat so dring om lug te kry,
Die
droewe uitskot van vervuilde strande.
Stuur
hul, gebeuk en dakloos, hier na my.
DIE woorde hierbo weerspieδl die wese van Amerika. Dit is 'n vertaalde
weergawe van 'n deel van 'n gedig op 'n bronsplaket onderaan die bekende
Vryheidstandbeeld op Liberty Island, New York.
Dit verwys na 'n nasie wat deur
uitgewekenes gebou is -- mense wat van oral oor die wΩreld op die land van
geleenthede toegesak het, hunkerend na 'n beter lewe.
Moeg vir die politieke, godsdien¡stige
en maatskaplike beperkings in hul vaderlande, het hulle vryheid in die Nuwe
WΩreld kom soek.
Uit dertien Engelse kolonies aan die
Atlantiese kus het die Verenigde State van Amerika gegroei tot 'n reus onder
die reuse -- 48 state wat die Noord-Amerikaanse vasteland oorspan, plus nog
Alaska en Hawaii, altesaam 50 state.
As toonaangewende wΩreldmoondheid
het die VSA sedert die 1890's voortdurend sy invloed uitgebrei, toe die land
die eerste keer sy aandag op gebeurde buite die grense van Noord-Amerika
toegespits het.
Geskiedkundiges
sal ook die laaste helfte van die twintigste eeu aanteken as die tyd toe Ame¡rika
en die nou verbrokkelde Sowjet-Unie as die twee magtigste lande op aarde in die
hewige Koue Oorlog gewikkel was.
òáá
AMPTELIKE NAAM: Verenigde State van Amerika.
òáá
OPPERVLAKTE: Altesaam 9
629 091 vk. km (9 158 960 vk. km land en 470 131 vk. km water). Dit sluit
slegs die vyftig state en die Distrik van Columbia in. Die VSA is omtrent die
helfte so groot soos Rusland, sowat drie tiendes die grootte van Afrika, ietwat
groter as China en sowat twee en Æn halwe keer die grootte van Wes-Europa.
òáá
HOOFSTAD: Washington, DC (Distrik
Columbia). Die federale distrik waarin Washington geleδ is, en wat net so groot
as die hoofstad is, is in 1790-'91 in die lewe geroep op grond wat deur die
state Maryland en Virginiδ afgestaan is. Die Amerikaanse Kongres het in 1800 hierheen
verskuif van sy tydelike hoofkwartier in Philadelphia. In 1847 is grond van die distrik weer aan Virginiδ
teruggegee. Die Distrik Columbia beslaan 174 vk. km.
òáá
VLAG: Die Stars and Stripes, wat reeds uit 1777 dateer. Daar is
tans vyftig sterre op die vlag, een vir elke staat in die Verenigde State. Die
dertien strepe (sewe rooi en ses wit) stel die oorspronklike dertien state
voor.
òáá AMPTELIKE TAAL: Die VSA het nog nooit 'n
amptelike taal gehad nie, maar Engels is die vernaamste spreektaal. Spaans word
die naasmeeste ge¡praat.
òáá
VOLKSLIED: The Star Span¡gled Banner.
òáá
GELD: Die Amerikaners koop met dollars.
òáá
BEVOLKING EN HERKOMS: 290
342 554, volgens Æn raming vir Julie 2003. Die
Amerikaanse bevolking bestaan uit mense wie se voorouers van feitlik oral oor
die wΩreld gekom het. In 2000 is
bereken dat die bevolking s≤ daar uitsien: blankes 77,1%, swartes 12,9%, Asiate
4,2%, Amerindiane en Alaska-inboorlinge1,5%, Hawaii-inboorlinge en ander
bewoners van eilande in die Stille Oseaan 0,3%, en andere 4%.
Spaans-Amerikaners is nie afsonderlik genoem nie, want die Amerikaanse
sensusburo beskou "Hispanics" as Latyns-Amerikaners wat tot enige
rassegroep kan behoort.
Die eerste Amerikaanse setlaars was
Indiane wat sowat 25 000 jaar gelede van Asiδ soontoe beweeg het. Die Eskimo's
het sowat 6000 jaar gelede gekom en hulle in die noordelike dele gevestig.
Sowat 2000 jaar gelede het Polinesiδrs geseil na wat tans Hawaii is.
Die oerinwoners van die Ame¡rikaanse
vastelande het mettertyd merkwaardige jagwapens en -tegnieke ontwikkel, groot stede gebou, landbouers en handelaars en vervaardi¡gers geword en
komplekse gemeenskappe gevorm.
Maar, nß die koms van groot getalle
Europeδrs en veral in die onstuimige tyd van die Wilde Weste, is hul
geskiedenis deur bloed en geweld gekenmerk. Hul grond is van hulle weggegryp,
hul getalle het drasties afgeneem en hul kul¡tuur is vernietig.
Die eerste Europeδrs wat
Noord-Amerika bereik het, was die Noormanne, wat hulle in Groenland gevestig
het. Omstreeks 1000 nC het Leif Ericsson glo in Nova Scotia aan wal gestap.
Die eerste permanente kontakte is
egter in die laat vyftiende eeu deur Christopher Columbus gemaak, en ßl meer
Europeδrs het soontoe ge∩mmigreer.
Aanvanklik was die meeste setlaars van Enge¡land, maar later het hulle uit Ier¡land,
Skotland, Frankryk, Duitsland, Nederland en die Skandinawiese lande gearriveer.
Talle immigrante het ook van Asiatiese
lande soos China, Indiδ, Indo-China, Japan en Korea gekom, of van die
Filippyne, en van Suid- en Oos-Europese lande soos Griekeland, Italiδ, Pole en
Rusland. Die meeste swart Amerikaners is afstammelinge van Afrikane wat van die
sewentiende tot die negen¡tiende eeu as slawe na die VSA gebring is.
Geen wonder die land word dikwels 'n
smeltkroes genoem nie. Die tem van Amerika is ook deur groot dapper¡heid en
saamhorigheid gekenmerk -- wat uiteindelik
gelei het tot die hipermagtige en welvarende land wat die Verenigde State
vandag is.
òáá
GODSDIENSTE: Rooms-Katoliek, Baptisties, Metodisties, Lu¡thers,
Juda∩sme, Oostelik Ortodoks, Presbiteriaans, Pinkster. Klein groepies behoort
tot die Islam en Boeddhisme.
òáá
SELFREGERENDE STATE IN DEELGENOOTSKAP MET DIE VSA: Marshall-eilande,
Gefede¡reerde State van Mikronesiδ.
òáá
GEMENEBES-GEBIEDE IN DEELGENOOTSKAP MET DIE VSA: Noord-Mariana-eilande
en Puerto Rico.
òáá
EKSTERNE GEBIEDE: Amerikaans-Samoa, Guam, Palau, Maagde-eilande van die
Verenigde State (daar is ook ander Maagde-eilande wat nie aan die VSA behoort nie).
òáá
GEBIEDE GEADMINISTREER DEUR DIE AMERIKAANSE DEPARTEMENT VAN VERDEDIGING:
Johnston-atol, Kingman-rif, Midway-eilande, Wake-eiland.
òáá
REGERING: Die Amerikaanse Kongres bestaan uit die Senaat (hoδrhuis) en
Huis van Verteenwoordigers (laerhuis). Die honderd senatore (twee van elke
staat) word by wyse van algemene volwasse stemreg vir ses jaar verkies, met 'n
derde van die senaat wat elke twee jaar verkies word. Die Huis van
Verteenwoordigers se 435 lede word vir 'n termyn van twee jaar verkies. Die
getal verteenwoordigers vir elke staat word deur die inwonertal bepaal, maar
elke staat is geregtig op minstens een verteenwoordiger. Bykomende lede sonder
stemreg in die huis word verkies deur die Distrik Columbia, Guam, Puerto Rico,
Maagde-eilande van die Verenigde State en Amerikaans-Samoa.
Die uitvoerende federale gesag berus
by die president, wat nie langer as twee termyne van vier jaar elk mag dien
nie.
Die president en vise-president word
gekies deur 'n kieskollege van afgevaardigdes wat daartoe verbind is om
individuele presidentskandidate te steun -- die kollege self word by wyse van
algemene volwasse stemreg verkies.
Elk van die vyftig state het 'n
afsonderlike grondwet en wetgewende liggaam met omvattende magte. Die
uitvoerende gesag in elke staat is gesetel in 'n goewerneur wat regstreeks deur
die kiesers verkies word.
òáá
GEOGRAFIE: Amerika is besonder ryk aan natuurprag en verskeidenheid.
Welige woude en berge met besneeude kruine (waaronder Alaska se Mount KcKinley,
wat op 6000 m hoδr is as die hoogste Alpe) word deur moerasse, woestyne en
prΩries afgewissel. En daar is 'n netwerk van riviere, waaronder die wΩreld se
langste rivierstelsel, die Mississippi-Missouri-Ohio.
In Amerika, s≤ word nie verniet
gekorswel nie, is alles groter en alles beter!
Daar is sewe hoofstreke:
(1) New England is een van
die VSA se mooiste gebiede. Dit lΩ in 'n hoek in die noordooste en het verspreide
landelike dorpies en vissershawens. In die herfs, wanneer die blare verkleur,
is die streek in 'n gloed van oranje getooi. Dit is wesenlik 'n
nywerheidsgebied met fabrieke as die vernaamste bedryf. Toerisme is ook
belangrik. Boston, in die suide, is die grootste stad in diΘ streek.
Van die wΩreld se voorste
opvoedkundige inrigtings is hier geleδ, waaronder die Harvard-Universiteit en
die Massachusetts Institute of Technology.
(2) Die Middel-Atlantiese State
strek weswaarts van New England en die Atlantiese Oseaan af. Dit is 'n streek
van welvaart, krag en geweldige etniese verskeidenheid en is die digs bevolkte
deel van die VSA.
New York, die loeiende monster van
'n stad, is hier geleδ, asook groot nywerheidsentrums soos Philadelphia en
Pittsburgh. Ander bedrywe sluit steenkoolontginning en verwante nywerhede,
boerdery en toerisme in.
(3) Die Suidelike State lΩ
suid van die Middel-Atlantiese State en be-staan uit golwende heuwels, berge en
vlaktes, en grens aan die Atlantiese kus en die Golf van Mexiko.
Waar
dit vroeδr afhanklik was van warmklimaat-gewasse soos suikerriet, tabak en
katoen, is die fabriekswese nou diΘ streek se toonaangewende bedryf. Die stede
sluit Baltimore, Memphis en New Orleans in. Washington DC is nie deel van 'n staat
nie, maar lΩ ook in diΘ streek.
Die mense van die Suide se
voorvaders was meestal Britte of Afrikane. Laasgenoemde is as slawe ingevoer om
in die plantasies te werk en hul nakomelinge vorm vandag 'n groot minderheids¡groep
in die streek.
(4) Wes van die Middel-Atlantiese
State is die Middel-Westelike State, 'n groot en meestal plat
boerderygebied. Mielies en koring word hier gekweek en suiwel- en veeboerdery
is belangrik.
Groot fabriekstede soos Chicago,
Detroit en Indianapolis is ook hier geleδ. 'n Groot deel van diΘ streek word dreineer deur die Mississippirivier-stelsel, wat saam met
die Groot Mere 'n uitmuntende ver¡voernetwerk vorm.
(5) Die State van die
Rotsgebergte (Rockies) is 'n hoδ, ruwe streek met uitgestrekte woude in
baie dele. Ofskoon baie dele yl bevolk is, groei sekere van die stede hier
vinnig. Denver is die grootste stad. Die gebied is ryk aan minerale -- goud,
silwer en ander metale -- en die mynbedryf is van groot belang, hoewel die
fabriekswese die grootste inkomste genereer.
Bees- en saaiboedery is belangrik,
asook toerisme in hierdie baie pragtige deel van Amerika.
(6) Die Suidwestelike State
is 'n uitgebreide streek met die bynaam "the wide open spaces". Hier
is die grond volmaak vir beeste se weilande en katoenkwekery, hoewel groot
neerslae petroleum, aardgas en minerale tot diΘ streek se welvaart bydra.
In die
1900's het raffinaderye en petrochemiese fabrieke opgeskiet en diΘ het op hul
beurt tot die groei van stede soos Houston, Dallas, San Antonio en Phoenix
gelei.
Die streek spog met die ver¡stommend
pragtige Grand Canyon en Painted Desert.
(7) Die State langs die Stille
Oseaan oorspan 'n ketting van lae, ruwe, met bome begroeide berge, diep
valleie en 'n dramatiese kuslyn. Landbouprodukte sluit vrugte, neute, groente
en wyndruiwe in, en die streek is ryk aan hout, minerale en vis.
Fabriekstede
soos Los Angeles, San Diego, San Francisco, San JosΘ en Seattle is hier geleδ.
Die bevolking is van uiters gemengde afkoms met meer mense van Asiatiese
herkoms as in enige ander streek in die VSA.
òáá EKONOMIESE GESKIEDENIS: Getik, getik, getik
-- die horlosiemaker moet van lotjie getik wees, het almal gedink. Ou Eli Terry
het jou waarlik 'n kontrak onderteken om die onderdele van vierduisend hoδ
staanhorlosies te maak en die uurwerke inmekaar te sit. En dit alles vir slegs
$4 per horlosie.
Dit was die jaar 1807 en
horlosiemakery was nog 'n moeisame harmansdrup-proses. Die knapste vakkundige
op hierdie gebied kon, selfs met die beste hulp, op die meeste twintig sulke
"grandfather clocks" in 'n jaar maak. Die minimum-prys van elke
horlosie was om en by $50.
Maar die ondernemende Terry was 'n
man met 'n plan. Hy sou masjiene gebruik om die werk vir hom te doen. Met die hulp van twee vakleerlinge het hy 'n ou koringmeul
omgeskakel deur die waterwiel te koppel aan die draaibanke, sae en ander
gereedskap waarmee horlosiedele vervaardig sou word. S≤ gedink, s≤ gedaan.
Voor die einde van daardie jaar het
Terry reeds drieduisend uur¡werke klaar gehad. Die groot ou
"oupa-horlosies" was te duur vir die meeste Amerikaners, maar hy het
'n nuwe, kleiner horlosie ont¡werp wat die prys daadwerklik laat daal het.
Dit was moontlik die eerste geval in
die geskiedenis van die massaproduksie van 'n huishoudelike gebruiksartikel.
Maar dit was allermins die laaste. Nß die Amer¡ikaanse burgeroorlog het die Ver¡enigde
State se nywerhede bly groei en groei en is daar met rasse skrede gemeganiseer.
'n Netwerk van spoorweδ het regoor
die land ontstaan. Uitvin¡ders het hul kant gebring. Nuwe sake is ontwikkel en
oues het uitgebrei. Natuurlike hulpbronne is benut. Stede het soos paddastoele
opgeskiet, en selfs tot vandag toe is die land soos 'n besige bynes.
Die gevolg is 'n ekonomie van groot
welvaart -- talle Amerikaners geniet vandag van die hoogste lewenstandaarde op
aarde.
òáá
DIE EKONOMIE VANDAG: Die VSA het die grootste en tegnologies magtigste
ekonomie op aarde en is, wat die meeste produkte betref, selfonderhoudend
Die landbou is hoogs gemeganiseer en
produseer groot oorskotte vir uitvoer. Die vernaamste landbougewasse is onder
meer mielies, koring, sojabone, suikerriet, gort, katoen, aartappels en 'n breδ
verskeidenheid van vrugte (waar¡onder sitrusvrugte in Florida en Kaliforniδ).
Meer as 'n kwart van die VSA is weiland,
en beeste en skape is belangrik op die Groot Vlakte. Woude oordek meer as 30
per¡sent van die land en vorm die grondslag van die enorme bosboubedryf.
Die VSA het massiewe natuurlike
hulpbronne, waaronder steenkool (hoofsaaklik in die Appalache), ystererts,
petroleum en aardgas (hoofsaaklik in Texas, Alaska en Kaliforniδ), koper, baux¡iet,
lood, silwer, sink, molibdeen, wolfram, kwik en fosfate, en groot riviere wat
geskik is vir die lewering van hidroδlektriese krag.
Die vernaamste bedrywe sluit in diΘ
wat gemoeid is met yster en staal, motorvoertuie, elektriese en elektroniese
ingenieurswese, kosverwerking, chemikalieδ, sement, aluminium, lug- en
ruimtevaart, telekommunikasie, tekstielware en klerasie en 'n groot reeks
verbruikersgoedere.
Toerisme is 'n belangrike ver¡diener
van valuta.
Die arbeidsmag was
in 2001 s≤ ingedeel: bestuursampte en beroepe 31%;á tegnies,á verkope en
administratiewe bystand 28,9%; dienste 13,6%; vervaardiging, mynbou, vervoer en
ambagte 24,1%;á boerdery, bosbou en visserye
2,4% (2001). Die geld-, versekerings- en bankwese
is belangrik, en Wall Street (New York) is een van die wΩreld se vernaamste
effektebeurse.
Die VSA is inderdaad 'n eko¡nomiese
reus wat sy invloed regoor die wΩreld laat geld.
_________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________
Ons
Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan