|
Nomade (5): Die nomadiese San (en hul verwante, die Khoi-Khoi-veeboere) Vuurdansers
van die |
||
 |
Die San (Boesmans) en die Khoi-Khoi is etnies so verweef dat Æn mens kwalik van die een kan vertel sonder om ook die ander te noem. Maar waar die San nomadiese jagters in Suider-Afrika was (en party dit steeds is, veral in die Kalahari), was die Khoi-Khoi gevestigde veeboere. Die kloof tussen hulle en mense van Europese herkoms in ons land het jare lank bestaan, stellig omdat hul kulture so drasties verskil het. Dis maar eers in die onlangse jare dat baie mense genoop word om met nuwe oδ te kyk na hoe hierdie natuurmense eintlik die wΩreld ervaar het -- en na hul eiesoortige en selfs verstommende insigte in die sin van die lewe... |
|
|
DIS
Æn nag tydens die begin van die Europese volksplanting in Suid-Afrika.
Die volmaan skyn neer op Æn blanke jagter wat hom in die Overberg,
twee dagreise ver van die Kaap, bevind. Die
jagter lΩ op Æn karos onder Æn boom toe sy slaap versteur word deur
vreemde geluide wat onder uit Æn klofie in die golwende heuwels kom.
"Dis weer daardie heidense wildemanne van die veld en die
kranse," sΩ hy vir homself. "Hulle dans en bid al weer
heelnag tot die maan." As
die witman destyds dieper in die sielelewe van die Khoisan-dansers kon
inkyk, sou hy besef het dat hul dansery niks met Æn maansverering te
doen gehad het nie. Dat die Koisan inderdaad om Æn vuur gedans het om
in verbinding te kom met hul eie voorstelling van die krag van God. Hulle
moes Hom bedank vir die seδninge wat hulle in die afgelope maan-maand
ontvang het, Hom vra om hulle in die komende maan-maand te beskerm. Maar,
soos so dikwels gebeur het wanneer mense met totaal verskillende kulture
met mekaar in aanraking gekom het, het verkeerde persepsies bly steek
wat eeue later steeds nie werklik reggestel sou wees nie. ò
TOE die eerste Europeδrs in Suid-Afrika aangekom het, het hulle
in der waarheid kennis gemaak met twee bruin volkere wat hulle summier
as "Godlose barbare" beskou het. Die een volk was veeboere wat
-- volgens die blankes se waarneming -- so hortend gepraat het dat dit
geklink het soos "hot en tot". Die Europeδrs het hulle toe
die Hottentotte genoem. Die
ander volk was nomadiese jagters wat rond en bont agter die wild aan
getrek het, op die oog af Æn "spul onbeskaafde manne van die
bos". Uit diΘ waarneming het weer die benaming Boesman ontstaan. Hierdie
twee volkere, s≤ reken geleerdes, het eenmaal tot dieselfde ras
behoort. Hulle was aanvanklik almal kinders van die natuur, totdat
sekeres hulle as veeboere begin vestig het om Æn vreedsame, landelike
lewe te lei. Sekere volkekundiges reken selfs dat laasgenoemde in
Suider-Afrika uit Æn vermenging van eersgenoemde met swart Afrikane
ontstaan het. Maar
hierdie veeboere was allermins die patetiese hakkelaars waarvoor hulle
aangesien is en het hulself die Khoi-Khoi genoem. Dit beteken "manne
van manne". Hulle het selfs op die jagtersvolk neergesien en diΘ
die SΣ-n genoem. Vandag
praat ons van die Khoisan as ons hierdie twee volkere saamgroepeer en
van die San en Khoi-Khoi as ons hulle afsonderlik noem. Die benamings
Boesman, en veral Hottentot, word as neerhalend beskou. En
so het dit in die jongste tyd toenemend duidelik geword dat, al was die
bewyse baie lank reeds daar, die Khoi-Khoi sowel as die San hoegenaamd
nie so wild en onbeskaaf was as wat die Europese nedersetters dikwels
gereken het. Hulle het immers nie net albei
verweefde maatskaplike strukture gehad nie -- weliswaar vreemd en
"primitief" vir die Westerlinge -- maar baiemaal selfs Æn
diepgaande godsbegrip. Die
nasate van altwee volkere lewe vandag nog onder ons -- diΘ van die
Khoi-Khoi wyd verspreid onder ons bruin gemeenskappe, terwyl die San se
steeds ietwat tradisievaste nakomelinge veral tot die Kalahari beperk is
en net sowat 30 000 tot 55 000 siele tel. Die Khoisan-nasate is meestal
gekersten en talle kleurryke tradisies van vroeδr het plek gemaak vir
ten minste Æn deels verwesterse leefwyse. Tog
kan die nasate met trots en eerbied terugkyk op die ryk geskakeerde
kulture van hul voorouers, nie ryk aan materiδle goedere, tegnologiese
hulpmiddels en boekekennis nie, maar aan natuurkennis en in volkome
harmonie met die ruwe aarde wat hulle gevoed het. Hulle
het anders aan God gedink as die gesofistikeerde mense van vandag. Maar
met die klein bietjie lig wat hulle gehad het, het hulle Æn
verbysterende sedelike besef ontwikkel. Die godsdienssin van die San
ò
DIE SAN het hul godheid aangevoel in die natuur, as Æn
allesomvattende teenwoordigheid wat die velde, berge en lug oorspan het.
Soms het hulle hierdie teenwoordigheid Huwe genoem, maar hom ook
verskillende ander name gegee soos Erob, Goa!na, Hishe, Na!dima en Xu.
Hy sou menslike eienskappe sowel as baie magiese kragte gehad het -- as
die Onderhouer van alles en die Beskermer van die wild en die jag. Die San het ook Æn
heilige ontsag vir die bonatuurlike gehad en, naas hul geloof in die
bestaan van die skeppende Opperwese, ook aan die bestaan van Æn bose
wese en bose geeste of kragte geglo. Vir die /Xam San was daar Æn
sekere mindere god genaamd /Kaggen, wat sowel Æn helper van
gemeenskappe en Æn bron van boosheid was. Omdat hy so Æn bedrieδr
was, het hierdie mindere god soms in die vorm van Æn hottentotsgot
verskyn. Dis trouens waar die naam
hottentotsgot vandaan kom. Mense van Europese herkoms het naamlik
verkeerdelik aangeneem dat die San hierdie insek aanbid het. (Eintlik
moes dit dan mos 'n boesmansgot gewees het, maar die Westerlinge het
blykbaar nie altyd so 'n skerp onderskeid tussen die San en die Khoi
getref nie.) Hoewel die son, maan en
sterre Æn belangrike rol in die verhale en mitologie van die San
gespeel het, is diΘ hemelliggame ook nie as gode beskou en aanbid, soos
eenmaal algemeen aanvaar is nie. Eintlik het baie van hul
gelowe onafskeidbaar verband gehou met hul voortdurende bestaanstryd
tussen die duine. Hoe dors Æn jagter ook al was, sou hy byvoorbeeld
nie in Æn opgedroogde rivierbedding na water grawe voordat hy Æn
klein offertjie gebring het om die gees van die stroom te paai nie. Dit
kon Æn stuk biltong of selfs een van sy kosbare pyle gewees het. Die gees van die stroom neem
Æn mensegedaante aan, maar met sy groen of rooi vel en wit hare is hy
so groot soos Æn reus, het hulle geglo. En hy kan na willekeur verdwyn
en verskyn. In hul natuurgebondheid het
die San, soos baie volkere in die verlede, ook verduidelikings probeer
vind vir natuurverskynsels wat hulle met hul beperkte kennis nie kon
verklaar nie. Hulle het byvoorbeeld geglo dat die wind eers Æn gewone
mens was op wie daar eendag vere begin groei het. Kort voor lank vlieg hy toe
ook soos Æn voδl. Dit het hom as jagter goed gepas, want nou kon hy
sy prooi soos Æn roofvoδl vang. Hoog bo in die berge het hy
vir hom Æn grot gekry, maar hy kom gereeld af om kos te soek en dan
kan Æn mens sy teenwoordigheid aanvoel. Hy is blykbaar vreeslik
humeurig. Om die geringste rede gaan hy soos Æn stout kind te kere en
val hy ßl skoppend en tierend neer. Sodra sy woedebui verby is en hy
opstaan, is daar weer rustigheid. Die San van ouds het blykbaar
ook aan Æn hiernamaals geglo. Æn Gestorwene is saam met sy
persoonlike besittings waaraan hy baie geheg was, dinge soos sy wapens,
in Æn vlak graf begrawe. Die lyk moes in Æn slapende houding
begrawe word, met die knieδ onder die ken opgetrek en die gesig na die
ooste -- in die rigting van die opkomende son. Dit was belangrik, want
as die gesig wes sou wys, sou die son die volgende oggend later opkom.
Die tekeninge is dus nie deur
elke individu met Æn kunsgevoel geskilder nie, maar deur
geestebesweerders en storievertellers wat in beswymings kon verval.
Terwyl hulle so geswymel het, sou hulle visioene uit die geesteswΩreld
gesien het wat hulle dan in hul kuns sou uitbeeld. Hul
verf was onder meer diervette of boomgom, wat met dinge soos houtskool,
klei, roes en selfs voδlmis gemeng is. Die tekeninge het
gestalte gegee aan idees hoe mense teenoor mekaar, teenoor die geesteswΩreld
en teenoor die natuur moes optree. Siektes, s≤ is geglo, word
deur kwelgeeste veroorsaak. Tydens Æn genesingsritueel sou Æn
besweerder die kwelgeeste van Æn sieke in sy eie liggaam intrek en
hulle dan uitban. Die besweerder sou byvoorbeeld in die middel van Æn
kring van staande of sittende vroue dans wat met hul handegeklap die
dansritme sou aangee. Wanneer die sieke te sterwe
gekom het, is sy lyk naby die woonplek begrawe en het sy naasbestaandes
na Æn nuwe woonplek getrek. Dis deels uit eerbied gedoen -- maar ook
uit vrees dat Æn kwaadwillige gees kon terugkeer. Al was die San in hul
tradisionele staat, wat vinnig aan die verdwyn is, Æn swerwende
jagtersvolk met weinig aardse besittings, is hulle dikwels grootliks
veronreg met neerhalende beskrywings soos "kinderlike barbare van die
bosÆÆ. Feit is, van die natuur, en
selfs hoe God Hom daarin manifesteer, het hulle miskien meer geweet as
derduisende moderne stedelinge... al
was dit eers met die koms van die sendelinge dat hulle sou leer dat hul
Skepper Hom, benewens in die natuur, ook in die Skrif openbaar. Die
godsdienssin van die Khoi-Khoi
ò
BAIE geslagte gelede, s≤ het die Khoi-Khoi geglo, was daar Æn
baie bedrewe toordokter met die naam U-tixo. Hy was Æn magtige kaptein
en die eerste Khoi-Khoi wat ooit gelewe het. Keer op keer het hy oorlog
gemaak teen Æn bose kaptein genaamd Gaunab en elke keer het hy hom
verslaan. U-tixo het ßl groter en sterker geraak. Uiteindelik, in die laaste en
verskriklike geveg tussen U-tixo en Gaunab, het U-tixo sy ou aartsvyand
met Æn magtige hou teen die oor neergevel. Maar in sy
sterwensoomblikke het Gaunab (``die vernietigerÆÆ) nog teruggekap en
U-tixo se knie bygekom. Van toe af is U-tixo Tsui-Goub genoem, wat
``gewonde knieÆÆ beteken. Rondom Tsui-Goub het die
Khoi-Khoi se begrip van Æn skeppende godheid ontwikkel. Hulle het
geglo dat hy uit die ooste gekom het, uit sy geesteswΩreld die wolke
maak en die reδn laat uitsak, die beesstapels laat vermeerder en
weiding vir die beeste verskaf. Die pragtige hemel waarin hy hom bevind,
is vol lig en sonskyn. Teenoor hom het Gaunab hom in
Æn plek van duisternis teruggetrek. Hy sou die bose verteenwoordig en
met die kwaadwillige geeste van gestorwenes heul. Nes die San, het die
Khoi-Khoi dus ook aan die nadoodste voortbestaan van die siel geglo. Hul
grafte is eweneens na die Ooste georiδnteer -- maar in hul geval vanweδ
hul geloof dat die Heerser oor Alle Dinge uit die ooste gekom het. Met elke besoek aan Æn
begraafplaas sou die Khoi-Khoi nog klippe by Æn reeds bestaande hoop
gedenkklippe voeg. Hierdie praktyk het volkekundiges gehelp om nogal
taamlik akkuraat te bepaal hoe hierdie mense in die verlede van plek tot
plek verhuis het. Party
lede van die Khoi-Khoi het Æn gespesialiseerde kennis van medisyne
gehad. Kruie is in skilpaddoppe geberg, terwyl dierekloue en -tande en
horings aan toue om die nek gedra is. Hierdie spesialiste sou genesende
kragte gehad het en moes pasiδnte van die nadelige uitwerkings van
toordery bevry. So was daar dan by die
Khoi-Khoi sowel as die San Æn gestruktureerde en werkende samelewing,
ver van die prente van totale agterlikheid en na∩witeit wat dikwels van
hulle geskilder is. "Niks
is eienaardiger as hierdie verpotte familie van Afrika-dwerge nie,"
is aan Europeδrs vertel toe lede van die San in die ou dae in Europa
uitgestal is. "Hulle lyk nie veel beter as apies nie, skaars beter
as die diere van die veld." As
hierdie mense maar geweet het van watter stoffasie die Khoisan werklik
gemaak was... en van hul verstommende insigte in die sin van die lewe... Terug na inhoudsblad -- klik hier Ons
Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan |
||
Æn Belangrike deel van hul
godsdiensbeoefening het egter verband gehou met die rotstekeninge wat
oor baie eeue teen kranse en grotwande geskilder is [soos die een REGS]. Baie van hierdie
tekeninge het vir ons behoue gebly. Talle is vol religieuse betekenisse
en gelaai met begrippe oor mense en hul plek in die natuur en geesteswΩreld.