_____________________________________________________
Ons wonderlike plante (1)
Ons groen
planeet
Plante is 'n ontploffing van groen
in die somer, baiemaal roesbruin en geel in die herfs en dikwels 'n simbool van
rus in die winter. Maar plante is ook ons asem, ons kos, ons lewe. Roei ons
hulle uit, pleeg ons selfmoord. Met elke spesie wat uitsterf, verloor ons
boonop dalk 'n potensiδle geneesmiddel -- het die kuur teen kanker miskien net
al s≤ deur ons onverskillige vingers geglip? In hierdie reeks gaan ons op 'n
wonderreis deur die wΩreld van plante. Kom saam... en leer die groen lewe
liefkry...
òáá Toe het God
gesΩ: 'Laat daar uit die aarde groenigheid voortkom.' So het dit gebeur. En God
het gesien dit is goed.
______________________________________________________
DIE jaar word ryp in goue akkerblare... dig N.P. van Wyk Louw oor
vroegherfs in die Boland. En Boerneef verklaar stouterig: "My meisie se
wange is sterkoningappels; sy't ook nog anner appelgeid..."
Deur die eeue het die plantewΩreld
digter en kunstenaar be¡koor en ge∩nspireer. Maar in die alledaagse lewe sien
ons hulle skaars raak; ons roei hulle uit en gooi hulle toe onder gemors -- en
dink nie daaraan dat ons dit aan onsself doen nie. Want plante is die
onderhouers van ons hele planeet.
Ons asem die suurstof in wat hulle
afgee. Ons eet hulle en die diere wat plante vreet. Ons bid vir die vog wat
hulle aan die lug teruggee sodat dit op ons gesaaides reδn.
Ons gebruik hul vesels om klere te
maak. Ons saag bome af om huise en meubels te maak. Houtsaagsels gee aan ons
die papier vir tydskrifte en boeke. Uit hul sade word olie gepers en hul vrugte
proe soet op ons tong.
En wanneer ons siek is, gaan ons na
die plante vir genesing. Selfs in ons tyd van hipermoderne geneesmiddels maak
ons steeds op plante staat.
As 'n mens 'n plant s≤ bekyk, lyk
dit of daar niks aan die gang is nie. Maar die skyn bedrieg. 'n Magdom
ingewikkelde prosesse speel hulle voortdurend af: daardie "dooie"
plant haal asem, neem voedingstowwe uit die grond en lug op, skei afvalstowwe
af, groei en plant voort.
Na raming is daar sowat 375 000 verskillende
plantspesies in duisende verskillende vorms en groottes.
Omdat daar so 'n groot
verskeidenheid van plante is, is 'n stelsel nodig om hulle in groepe in te
deel. Die antieke Grieke het omstreeks 300 vC orde uit die chaos probeer skep
deur plante volgens hul medisinale waarde te klassifiseer.
In 1735 het die Sweedse plantkundige
Carolus Linnaeus (sy eintlike naam was Carl von LinnΘ, maar in daardie tyd was
dit mode om name te verlatyns) die tweenaam-stelsel uitgedink. Hy het
voorgestel dat elke organisme (plant en dier), twee name kry: die eerste een 'n
geslagsnaam en die tweede 'n spesienaam. (Die geslagsnaam begin altyd met 'n
hoofletter en die spesienaam met 'n kleinletter.) Latynse of Griekse name sou
gebruik word omdat dit destyds die wΩreldtale was.
'n Plantspesie is 'n groep plante wat bepaalde en onveranderlike kenmerke deel. Soortgelyke spesies word
in geslagte saamgegroepeer. Verwante groepe word weer in families ingedeel, dan
volg or¡des, klasse, filums en uiteindelik 'n klompie groot plantgroepe. Hulle
is:
òáá
BAKTERIE╦ is piepklein eensellige plantjies wat nie hul eie voedsel kan vervaardig nie. Die sel bevat ook nie 'n kern nie.
Ofskoon hulle baie groter as virusse
is, is bakterieδ nog veels te klein om sonder 'n mikroskoop raakgesien te kan
word. Hulle is uiters belangrik deurdat hulle chemiese veranderings in
omringende stowwe kan bewerk.
Bakterieδ teer as parasiete op
lewende organiese stowwe of as saprofiete op dooie organiese stowwe. Hulle kan
selfs van anorganiese stowwe soos swael en stikstof in die lug leef.
Sommige bakterieδ is ons vyande,
want hulle veroorsaak infeksies en besmetlike siektes by plant en dier. As jou
keel seer is, kan jy maar weet dis 'n bakterie se werk. Ernstige siektes soos
tering, longontste¡king en voedselvergiftiging word ook deur bakterieδ
veroorsaak. Maar daar is ook nuttige bakterieδ soos diΘ in ons spyskanale wat
help met spysvertering.
Bakterieδ plant voort deur een¡voudig
in twee identiese selle te verdeel. In gunstige toestande kan een sel meer as
32 miljoen bakterieδ in 'n enkele dag voortbring.
òáá
HIERDIE eienaardige skaars groepie eensellige organismes het min gemeen met ware alge en word
deur sekere geleerdes onder die bakterieδ gereken. Omdat hulle groen pigment
bevat, kan hulle hul eie voedsel deur fotosintese opbou, maar die sel bevat ook
geen geslote kern soos by ander plante nie.
òáá
MOET ons swamme as plante beskou of nie? Hulle is voorheen wel by
die planteryk ingedeel omdat geleerdes gedink het hulle is plante sonder stamme
of blare wat die pigment chlorofil (bladgroen) verloor het wat vir fotosintese
nodig is deurdat hulle op ander stowwe begin teer het.
Vandag glo die meeste wetenskaplikes dat swamme tot minstens
drie ryke behoort, insluitende die protosoδ (die laagste klas van eensellige
diertjies). Nagenoeg 100 000 swammespesies is bekend, maar daar is bes moontlik
baie wat nog ontdek moet word.
Maar omdat swamme so interessant is, staan ons nogtans Æn
rukkie by hulle stil.
Hetá
jy al skimmel op 'n stuk ou brood of vrot vrugte gesien? En as jy op 'n
klam plek woon, weet jy seker hoe klere en skoene kan muf. DiΘ skimmel en muf is eintlik swamme.
'n Swam wat die meeste van ons ken
en graag eet, is die sampioen of paddastoel. (Pas net op vir die wilde soorte,
daar is erg giftiges onder hulle!) Die kop en steel van die sampioen is die
sigbare deel van 'n groot swam wat onder die grond, in boomstompe of klam,
donker plek¡ke groei. Die versteekte deel van die swam bestaan uit duisende
draadjies, die swamdrade, en hulle vorm 'n ineengestrengelde massa wat
swamvlokke genoem word.
Swamme is baie nuttig vir die mens
omdat hulle organiese stow¡we afbreek en voedingstowwe aan die grond teruggee.
Die penisillien waarmee ons infeksies bestry, kom van 'n sekere soort swam.
Maar swamme kan ook 'n pes wees en baie plant- en diersiektes veroorsaak.
Omloop en skimmelvoet is swamsiektes.
Mense word ook ernstig siek of sterf
as hulle die dodelike gifstof aflatoksien inkry -- dit word gevorm deur 'n swam wat op grondboontjies en mielies groei.
òáá
SEEWIER, die groen laag skuim op damme en die glib¡berige slym wat soms
aan die binnekant van ons swembaddens groei, is almal voorbeelde van alge.
Omtrent alle plante in die see is die een of ander soort alg.
Alle alge bevat die groen kleur¡stof
chlorofil, maar nie almal lyk groen nie omdat ander pigmente dit verdoesel.
Alge kan hul eie voedsel opbou, maar anders as die hoδr plante bring hulle nie
sade of blomme voort nie.
Die mikroskopies klein drywende alge
in die see -- die "gras" van die see -- is die eerste skakel in alle
seevoedselkettings. Die mens ge¡bruik alge vir enigiets van antibiotika tot
dinamiet en slaairoom.
òáá
HIERDIE interessante plante kry jy feitlik oral ter wΩreld: in reδnwoude, woestyne, op bergpieke, in die poolstreke. Hulle floreer op
plekke waar geen ander plant of dier
dit kan hou nie, byvoorbeeld op kaal rotse, ou bene en selfs die r√e van sekere
insekte!
Al lyk dit nie so nie, is die
korsmos eintlik twee plante in een: 'n swam en 'n alg. Die een help die ander
-- die groen alg sorg vir koolhidrate deur fotosintese en die swam neem water
en voedingstow¡we uit die grond op en help om die plant te anker.
Korsmosse kan rare vorms en kleure
aanneem. In sekere klimaatstreke is die bome met lang stringe oumansbaard ('n
soort korsmos) behang.
Hulle kan ook baie oud word, glo enigiets van 50 tot 10 000 jaar! Oeroue korsmosse kom in Antarktika voor, waar die groeitempo weens die uiterste koue baie stadig is.
òáá
HIERDIE groep sluit die mos, lewermos en horingblad in. Al is hulle volgens plantkundiges meer ontwikkel as die alge en swamme --
hulle word verdeel in eenvoudige stamme, blaaragtige strukture en
geleidingsweefsel -- het hulle nie ware stamme, blare en wortels nie. Hulle
bring ook nie sade of blomme voort nie, maar plant voort deur spore.
Al lyk hulle so delikaat, is mosse
taai kalante -- 'n mens tref hulle tot in woestyne en Antarktika aan.
òááá
VARINGS en hul verwante staan volgens die geleerdes 'n entjie hoδr op
die ontwikkelingsleer: hulle het ware
wortels, stamme (gewoonlik onder¡gronds) en blare, maar is nog taamlik
primitief omdat hulle hoofsaaklik deur spore voortplant.
Die spoorsakkies lyk soos klein,
donker kolletjies onderaan die bla¡re. DiΘ sakkies bars oop as die spore ryp is
en die einaklein spoortjies (hulle lyk soos stofdeeltjies) word deur die lug
versprei.
Hulle vorm klein, hartvormige
plantjies -- die voorkieme -- wat manlike en vroulike geslagselle voortbring.
Elke bevrugte eiertjie bring 'n nuwe varing voort.
òááá
SAADPLANTE is as 't ware die heersers van die
plantwΩreld. Dit is omdat sade so 'n doeltreffende voortplantingsmiddel is. Nie
alleen bevat dit baie selle en 'n beskermende dop nie, maar ge¡woonlik ook 'n
kosvoorraad.
Daardie lekker vrug waaraan jy so smaaklik
kou, was eintlik bedoel as kos vir die saad binne-in.
Saadplante word verdeel in
naaksadiges of gimnosperme (hul¡le dra nie blomme nie) en blomplante of
angiosperme.
Naaksadige plante is plante waarvan
die saadknoppe nie in 'n vrugbeginsel opgesluit is nie, byvoorbeeld naaldbome.
Die groep blomplante is baie groter as die naaksadiges.
______________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
______________________________________________________
Ons Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan