____________________________________________________________________
Nuttige
uitvindsels
-- die
verhaal van sanitasie, verhitting en beligting
Om 'n skoon liggaam te hΩ is vandag sinoniem met
beskaafdheid. Tot betreklik onlangs nog het mense in die Westerse wΩreld hulle
egter weinig aan sulke sindelikhede gesteur. Lees hieronder hoe die badkamer 'n
allernoodsaaklike deel van die moderne huis geword het... en verken daarna die
ontwikkeling van verhitting en beligting...
____________________________________________________________________
DIS die middel van die winter en snerpend
koud. Jy kom tuis, skakel die ligte aan, aktiveer die waaier-verwarmer, tap vir
jou 'n bad vol stomende water en lΩ geluksalig in die loute. Kort voor lank
voel jy heerlik warm. A-a-a... die vreugdes van die moderne lewe!
Maar 'n eeu gelede sou mense hulle kwalik s≤ 'n
toneel kon indink. Waar het dit dan alles begin?
òáá EEN van
die eerste baddens wat gebruik is (sover bekend), is 'n groot 5000 jaar oue
openbare bad by Mohenjo-Daro in die Indusriviervallei in Pakistan. Dit is deur
die Hindoes vir godsdienstige reiniging gebruik.
Baie private wonings daar het ook badkamers gehad,
nogal met lopende water uit terracotta-pype. Die oorblyfsels van baddens is
eweneens in die bouvalle van etlike ander beskawings gevind, waaronder diΘ van
die Babiloniδrs, Hebreδrs, Egiptenare, Minoδrs en Grieke.
Die Romeine het openbare baaiery tot 'n uiterste
gevoer, met ander ontspanningsgeriewe daaromheen soos biblioteke, winkels,
oefenkamers, plekke vir die lees van gedigte, teaters en tuine.
Nß die val van die Romeinse ryk in die 400's nC, het
die gebruik om te bad vinnig verdwyn en regdeur die Middeleeue 'n seldsaamheid
gebly. Mense het nie die verband tussen skoonwees en gesondheid begryp nie en
dus nie gereken dis nodig dat hulle hulself moet was nie.
Op die koop toe het die Christelike kerk van destyds
dit as verkeerd beskou om die vlees te vertroetel. Waar openbare baddens wel in
die laat Middeleeue hul verskyning in Europa gemaak het, is hulle as sondige
plekke beskou. Dokters het ook openbare baaiery afgekeur omdat hulle geglo het
dit help siektes versprei. Hulle was waarskynlik heeltemal reg, want die
geriewe was dikwels smerig. Slegs lede van die koningshuise het ''gereeld''
twee of drie keer per jaar gebad.
In die begin van die 1800's het feitlik geen sanitΩre
pypwerke in die Westerse wΩreld bestaan nie. Stadsmense het wel gebad, maar ook
maar net af en toe. Plattelanders moes hul water uit putte of pompe kry, en om
te bad is doodeenvoudig as te veel inspanning beskou.
In 1832 is Londen egter deur 'n besonder ernstige
cholera-epidemie getref. Die owerheid het besef voorsiening moes vir openbare
baddens en washuise gemaak word. En van omstreeks diΘ tyd af was Brittanje 'n
wΩreldleier in die ontwerp en vervaardiging van sanitΩre pypwerke en toebehore
wat vandag so 'n integrerende deel van ons huise is.
Eers is met koue water gebad of met water wat in die
kombuisvuur of op die stoof verwarm is. Die water is dan na die bad toe
aangedra. Baie baddens was bedek of soos rusbanke gevorm, omdat 'n bad in die
reδl as vulgΩr beskou is.
Een ontwerp, die sitbad, was so beknop dat die een
wat die bad geneem het die bene onder die ken moes optrek of hulle oor die kant
moes laat hang. Nog 'n soort bad het die vorm van 'n reuse skoen gehad.
In die middel van die 1800's het die eerste stortbad
op die mark verskyn. Dit het bestaan uit 'n klein metaalbadjie met 'n hoδ
metaalraam wat 'n watertenk daarbokant gestut het. 'n Stort is aan die
watertenk gekoppel. Water is met die hand in 'n pyp van die bad af opwaarts
gepomp en herbenut.
Teen omstreeks dieselfde tyd is begin om baddens te verkoop
wat hul eie waterverwarmer gehad het. In 1868 het Benjamin Maughan die eerste
warmwatertoestelle ontwerp wat met gas gewerk het. Hoewel hulle maklik ontplof
het wanneer hulle nie reg gebruik is nie, was hulle die eerste toestelle wat
lopende water verhit het. Hulle is later veiliger gemaak.
Die ontwikkeling van warmwatertoestelle het tot
groter baddens gelei, soos die vollengte-gietysterbad, wat in die 1880's sy
verskyning gemaak het.
Teen die einde van die 1880's, namate bad ßl
aanvaarbaarder geword het, het die bad en wasskottel as nederige
slaapkamermeubels 'n hoδr status verwerf deur 'n eie kamer te kry. S≤ het die
idee vir 'n afsonderlike badkamer sy beslag gekry.
òáá DIE
verwydering van afvalwater uit huise was duisende jare gelede ook al 'n hoogs
ontwikkelde praktyk in verskeie antieke beskawings. In die Middeleeue het 'n
paar groot dorpe wel dreineringstelsels gehad, maar diΘ het eintlik meer kwaad
as goed gedoen. Die besoedelde water het naamlik in riviere beland wat
drinkwater verskaf het.
Totdat die spoellatrine uitgevind is, het toilette
bestaan uit 'n sitplek bokant 'n emmer of 'n vuilput in die grond. Baie ouer
Suid-Afrikaners sal nog onthou hoe die sogenaamde nagvuil snags in emmers met
waens verwyder isá -- of hoe diep gate
selfs op dorpserwe vir die ''gemakshuisies'' gegrawe is.
Hier het dit miskien nog betreklik sindelik daaraan
toegegaan, maar elders ter wΩreld was dit nie altyd so nie. So is
afvalmateriaal plek-plek in plattelandse gebiede as bemesting oor die grond
gestrooi, terwyl emmers in stede dikwels in die strate uitgegooi is, wat
gereeld tot siektes gelei het. Vuilputte is eenvoudig toegegooi wanneer hulle
vol was en dan is 'n nuwe put gegrawe.
Die idee van 'n spoelgemak is teen die einde van die
1500's uitgevind. Sir John Harrington, 'n kleurryke Engelse howeling en
peetkind van Elizabeth I, het 'n ruwe toestel ontwerp wat hy in sy tuiste naby
die dorp Bath ge∩nstalleer het. Maar 'n uitgebreide pypwerk was nodig en dit
het nie juis aftrek gekry nie.
Harrington se waterlatrine was sy tyd ver vooruit, en
dit was eers twee eeue later, in 1775, dat 'n verbeterde weergawe deur die
Londense horlosiemaker Alexander Cummings op die toneel verskyn het. Nog
verbeterings is in 1778 deur die Engelse skrynwerker Joseph Bramah aangebring.
Toilette is in die eerste helfte van die 1800's ßl
meer in rykmanshuise ge∩nstalleer en allerhande ontwerpe het op die mark
verskyn. Maar die spoelsels het meestal in vuilputte beland, wat dikwels gelek
of oorgeloop en kieme laat versprei het. Nog baie jare sou verloop voordat
vuilputte deur moderne vuilriole vervang is.
òáá IN die
voortyd het mense in koue, donker plekke gewoon, veral in die winter. Die
eerste vorms van binnenshuise verwarming was vure binne-in grotte of skuiltes.
Die antieke Romeine het 'n merkwaardig gevorderde stelsel van sentrale
verwarming teen koue ontwerp. Hitte van 'n oond onder die vloer is deur pype in
die mure van die huis gesirkuleer.
Die praktyk om verskeie kamers met net een vuur te
verhit, het in die vergetelheid verval nß die val van die Romeinse ryk.
Trouens, deur die Middeleeue heen was die enigste vorm van verhitting 'n groot
vuur in die middel van die kamer. Vuurherde met skoorstene waardeur die rook
kon ontsnap, was die volgende stap, gevolg deur stowe.
Maar geen alternatief vir hout- of steenkoolvure of
stowe is uitgevind voor die 1850's nie, toe die eerste doeltreffende gasvuur,
wat op die beginsel van die bunsenbrander gegrond is, sy verskyning gemaak het.
In gasvure is lug onder die vlam ingetrek sodat die vuur warmer as gewoonlik
gebrand het.
Elektriese verhitting het in die 1890's beskikbaar
geword. In die vroeδ modelle is 'n plat ysterplaat aan die binnekant verhit
deur drade waardeur 'n elektriese stroom gevloei het. Die gebruik van nikkel-chroomdrade
sedert 1912 het elektriese verhitting baie verbeter.
In 1937 is tafelwaaiers met elektriese verhitters
daarby in Amerika verkoop. Die waaiers het lug deur die verhitters in die kamer
ingeblaas. Die moderne waaierverhitter wat ons vandag in baie huise kry, is in
1958 deur dr. Bruno Eck in Duitsland ontwerp. Baie huise, skole, kantore en
fabrieke in koue lande het vandag sentraleverwarmingstelsels. Hitte word op een
plek opgewek en dan in die verskillende kamers versprei.
òáá IN die tyd
voor kunsmatige beligting het mense gewoonlik gaan slaap wanneer dit donker
geword het en teen dagbreek opgestaan. Maar reeds in die Steentyd kon mense die
dag nß sononder verleng deur diervet in skulpe of uitgeholde klippe te laat
brand.
Die antieke Perse en Egiptenare het erdelampe gebruik
waarin olyf- of raapolie laat brand is deur middel van 'n pit wat van
plantvesels gemaak is. Die Grieke en Romeine het soortgelyke lampe van klei of
brons gebruik, met pitte van linne of papirus.
Kerse is sowat 2000 jaar gelede vir die eerste keer
gebruik. Katoen- of vlasdrade is met skaap- of varkvet bedek. Vetkerse was
stink en rokerig en het gou en oneweredig gesmelt. Tog het die vetkers eeue der
eeue lank sy plek in baie huise vol gestaan -- ook in Suid-Afrika, waar die
geroemde opsitkers aanvanklik 'n vetkers moet gewees het.
In die Middeleeue het biesieligte in ons Europese
stamlande snags 'n flou, flikkerende skynsel verskaf. Biesieligte was gedraaide
biesies wat in vet gedoop is.
Deur die jare is geringe verbeterings aangebring,
waaronder die gebruik van byewas en paraffienwas (gedistilleer uit ru-olie) vir
kerse en die toevoeging van weerkaatsers om die lig van lampe te versprei of te
konsentreer.
Nß die ontdekking in 1859 van groot neerslae ru-olie
in Pennsilvaniδ in Amerika, het paraffienolielampe vir huisverligting gewild
geraak. Hulle was immers betreklik veilig, maklik om te hanteer en het 'n
bestendige lig verskaf sonder dat hulle tΘ sleg geruik het.
Maar niks het die lewenswyse van mense so verander as
die koms van gasligte in die 1800's nie. Die eerste gaslampe was onwelriekend
en vuil en het slegs 'n beskeie lig afgegee, maar gasverligting het baie
verbeter nadat Carl Auer, 'n student van die Duitse wetenskaplike Robert von
Bunsen, die gasmantel uitgevind het.
Die mantel, 'n soort gaas wat om die vlam geplaas is,
het die vlam witwarm laat gloei en meer lig laat maak. Dit het huise helderder
verlig en die strate snags veiliger gemaak.
Gasverligting sou waarskynlik selfs verder ontwikkel
het, maar teen die laat 1800's het 'n skoner, nog helderder soort beligting sy
verskyning gemaak: die elektriese lamp. Verskeie elektriese lampe is in die
loop van die 1800's gemaak, maar geeneen was werklik prakties nie, totdat die
Engelse wetenskaplike Joseph Swan en die Amerikaanse uitvinder Thomas Edison
onderskeidelik in 1878 en 1879 met doeltreffende elektriese lampe vorendag
gekom het.
Elektriese verligting het in die vroeδ 1900's
posgevat en in 'n groot mate ander vorms van verligting oor die wΩreld heen
vervang, hoewel olie- en gaslampe steeds in sekere lande die vernaamste
ligverskaffers is.
__________________________________________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
__________________________________________________________________________________________
Ons
Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan