-- hoe die
mens leer vlieg het
Dit was een van die gedenkwaardigste oomblikke in die
geskiedenis van lugvaart: die eerste bemande warmlugballon het die grond verlaat en in
die breδ hemelgewelf bokant Parys opgestyg. Van die begin af het ballonne
getoon dat hulle te onbetroubaar is om as 'n openbare vervoermiddel te deug,
maar spoedig het ballonsweef tot die statige lugskip ontwikkel. Hier is die
boeiende verhaal van ballonvaart... soos dit aanvanklik was en soos dit vandag
steeds beoefen word...
____________________________________________________________
WAS dit regtig besig om te gebeur? Was mense
werklik aan die sweef deur die hemele nadat hulle dit soveel duisende jare lank
tevergeefs probeer doen het? Sou 'n mens dan nie ontplof daar in die hoogte met
sy dun lug nie? Of ten minste van jou verstand af raak nie?
Nee, tog nie! Pleks daarvan het die wΩreld se eerste
lugvaarders veilig op Moeder Aarde geland en is hulle as helde terugverwelkom
-- danksy twee ondernemende broers wat geglo het dat die lug nie slegs vir die
voδls is nie, maar dat die mens dit ook kan bemeester.
In die 1780's het hierdie twee Franse broers, die
papiervervaardigers Jacques en Joseph Montgolfier, by hul huis in Avignon met
warmlugballonne begin eksperimenteer. Hul eerste model, 'n stuk doek wat oor 'n
houtraam getrek is, is gevul met warm lug wat deur middel van brandende papier
opgestyg het.
Op 4 Junie 1783 het hulle hul uitvindsel aan 'n
verbaasde skare op 'n buurdorp gedemonstreer. Die volgende m⌠re is die broers
Montgolfier Parys toe, waar hulle verneem het dat 'n mededinger, 'n Franse
skeikundige genaamd Jacques Charles, 'n ballon uitgevind het wat gevul word met
waterstof, 'n gas wat ligter as lug is.
Charles het sy uitvindsel op 27 Augustus
gedemonstreer. Die ballon het 910 m hoog gestyg en 'n afstand van 24 km afgelΩ
voordat dit weer geland het.
Die Montgolfiers het egter onverstoord hul
warmlugballon bly verbeter en op 19 September 1783 -- voor koning Lodewyk XVI,
koningin Marie Antoinette en 'n groot skare -- het hul ballon in die lug bokant
Versailles opgestyg.
Die ballon het die wΩreld se heel eerste lugpassasiers
meegevoer: 'n skaap, 'n eend en 'n haan. Al drie passasiers het nß agt
minute veilig gelandá-- moontlik met 'n
groot geblΩr, gekwaak en hoendergeluide.
Intussen het 'n geesdriftige 26-jarige Franse
wetenskaplike, ene Jan Francois Pilatre de Rozier, die broers Montgolfier
genader om die eerste mens te mag word wat met 'n ballon opstyg. Koning Lodewyk
XVI het egter reeds 'n verbod op menslike vlugte geplaas. Sy adviseurs het
aangevoer dat 'n mens kan bars of waansinnig raak as jy so hoog in die lug
rondsweef. Maar De Rozier was so vasbeslote dat die koning uiteindelik
oorgehaal is om hom toe te laat om te probeer vlieg.
Op 21 November 1783 het hordes nuuskieriges in die
strate van Parys saamgedrom en, bisar soos dit ook vandag klink, gehoop dat hulle
'n skouspelagtige dood sou sien. De Rozier en 'n leδroffisier, markies
d'Arlandes, het in die mandjieswerk-gondel geklim en, net voor twee-uur die
middag, is die toue losgemaak wat die Montgolfier-ballon vasgehou het.
Die mans het stilweg opgestyg. Hulle het 'n hoogte
van sowat 9 m bereik en, tot die verbasing van die skare daar onder, nie in fyn
stukkies ontplof nie. De Rozier en d'Arlandes het 25 minute lank in die lug
gebly en nagenoeg 10 km verder veilig geland.
Die hele Parys -- of so moet dit ten minste vir hulle
gelyk het -- het hulle met wilde applous verwelkom toe hulle weer in die stad
aankom. En so het die era van ballonvaart begin.
òáá DIE eerste
lugvaarders het dit glad nie maklik gehad nie. Hulle is die uitspansel in met
hope moed, maar met weinig begrip van hoe om hul toerusting te beheer of van
die risiko's wat hulle geloop het. Die ballonne is onbeheerbaar meegevoer na
waarheen die wind hulle ook al gewaai het en die lugreisigers moes dikwels uit
die see of uit bome gered word.
Die eerste ballonne is opgeblaas met warm lug wat
verkry is deur vodde en strooi te verbrand -- baie gevaarlik, want brande kon
gestig word -- of met waterstof, destyds die enigste bekende gas wat ligter as
lug was. Die waterstofballonne was werklik lugbomme wat te eniger tyd kon
ontplof.
De Rozier se welslae het hom selfs meer ambisieus gemaak en in Junie 1785 het hy saam met 'n vriend, Jules Romain, die Engelse Kanaal probeer oorsteek met 'n ballon vol warm lug met waterstof daarby. Die kombinasie van vuur en waterstof was dodelik. Die ballon het op 'n hoogte van sowat 1500 m ontplof en altwee mans is gedood. Om die tragedie nog groter te maak was De Rozier se verloofde, 'n Engelse meisie genaamd Susan Dyer, onder die toeskouers. Sy het van skok dood neergeval.
Benewens gevare soos diΘ, moes lugvaarders ook nog
baiemaal woedende skares trotseer omdat party mense geglo het dis 'n sonde om
die aarde te verlaat. Die beswaardes wou dan met alle geweld hul ballonne
vernietig, want hulle het geglo dit kom van die duiwel af.
Maar niks kon die mens se liefde vir die lug demp nie
en in die laat 1700's en 1800's is ßl langer en hoδr ballonvaarte oor Europa
onderneem. Dit het wetenskaplikes in staat gestel om baie van die geheimenisse
van die bo-atmosfeer te ontrafel. Verskeie gebruike is ook vir ballonne in
oorlogvoering gevind. Hulle is meestal as platforms gebruik waarvandaan op
vyandelike stellings gespioeneer is of om pos te vervoer.
Maar ondanks alles kon ballonvaarte nooit 'n betroubare manier van openbare vervoer word nie. Hulle was doodeenvoudig te afhanklik van die grille van die wind. Geleidelik het die plan begin posvat om ballonne met motore toe te rus sodat hulle gestuur kon wordá -- en in die middel-1880's het die eerste lugskip sy verskyning gemaak.
Soos in 'n ander artikel vertel word, was die
geskiedenis van die lugskip van korte duur. Daarteenoor is ballonvaarte
oor die jare veiliger gemaak en het dit tot 'n gewilde sport ontwikkel en ook
as 'n manier om die atmosfeer te verken.
In die vroeδ 1930's het 'n Switserse fisikus, Auguste
Piccard, die lugdigte sfeer ontwerp wat, geheg aan 'n waterstofballon, hom en
'n helper eers 15 781 m hoog die stratosfeer ingeneem het om kosmiese strale te
bestudeer en, by 'n ander geleentheid, 16 201 m hoog. Dertig jaar later het
bemande Amerikaanse ballonne meer as dubbel so hoog gevlieg.
Ballonvaarte met sowel warm lug as gas (waterstof,
helium of aardgas) leef steeds voort, hetsy as sport, toeristebedrywigheid of
vir wetenskaplike navorsing. Miskien word al ons gewone avontuurlustiges ook
nog eendag op ballonvaarte reg om die wΩreld geneem -- of liewer almal van ons
wat dit sal kan bekostig.
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
Ons Wonderlike WΩreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan