-- die verhaal van dambou
en die opgaar van water
Water is een van die heel noodsaaklikste dinge op aarde. Maar ons het net die regte hoeveelheid daarvan nodig. As dit te veel reδn, kom daar oorstromings en as die sluise van die hemel toebly, beleef ons droogtes. Baie lande, maar veral taamlik droδ wΩrelde soos Suider-Afrika, moet water opgaar om later te gebruik en dit is waarom ons damme moet bou...
òáá Klik hier vir "Kort Begrip":
Lesotho Hoogland-waterprojek.
_________________________________________________________________________________________
DIT was die ergste katastrofe weens 'n
gebreekte dam in die geskiedenis... 'n ramp wat meer as 10 000 lewens geδis
het. Die South Fork Reservoir by Johnstown, 'n stad in Pennsilvaniδ in die VSA,
het gebars.
Dit het gelyk of die water spring toe die damwal nß
hewige reδns padgee, sou een ooggetuie later die begin van daardie onheilsdag
in 1889 beskryf. ''Die huise is oorstroom, het vir 'n oomblik gewankel en toe
opgelig en mekaar soos eierdoppe verpletter.'' Tonele soos diΘ sou die
oorlewendes tot hul sterwensdag onthou.
Die mensdom bou nou al duisende jare lank damme. Maar
van die vroegste tye af het die walle van die damme ook bly breek. Buiten
verskeie Romeinse reservoirs wat steeds gebruik word, is daar vandag maar min
damme wat ouer as 'n eeu is. Die verwoestingskrag van oorstromings is eenvoudig
te groot.
Eers nadat Portland-sement in die 1800's sy
verskyning in die boubedryf gemaak het, en kragtige laaigrawe ontwikkel is, is
die reusagtige, feitlik onvernietigbare damme gebou wat ons vandag as so
vanselfsprekend aanvaar. En tog kan foute nog deesdae gemaak word -- en is dit
inderdaad al gemaak -- in die berekenings van die kragte waaraan 'n damwal
onderwerp word. Gelukkig is sulke vergissings skaars.
Damme dien verskeie belangrike doele. Die water word
vir huise en fabrieke opgegaar of vir boere wat hul gesaaides in droδ tye uit
die damme kan besproei. Party damme word ook gebou om hidroδlektriese krag te
verskaf. Die water vloei deur turbines wat elektrisiteit vir huise, kantore en
fabrieke opwek.
Baiemaal wissel die riviervlak met die seisoene.
Damme beheer die afvloei van die water en voorkom dus oorstromings.
Daarbenewens word grondverspoeling teδgewerk. Dan maak damme natuurlik ook
riviere dieper sodat hulle makliker bevaar kan word en skep dit kunsmatige mere
wat vir vermaak en ontspanning gebruik kan word.
Twee hoofsoorte damme word vandag gebou:
grond-en-klipdamme en betondamme. Die walle van grond-en-klipdamme word gemaak
van stowwe wat uit die grond kom, soos rotse, gruis, sand, slik en klei. Die
water agter so 'n damwal word teruggehou deur die blote gewig van die klip- en
grondlae.
Hierdie soort damme word gewoonlik gebou waar valleie
breed en vlak is, mits genoeg natuurlike materiaal plaaslik beskikbaar is. As
jy die dwarssnee van 'n grond-en-klipwal sou kon sien, sou jy merk dit is min
of meer driehoekig, met die basis van die driehoek onder, waar die drukking
teen die wal die grootste is. Soms loop daar 'n spoorlyn bo-op die wal langs.
'n Laag ruwe klippe en rotse word aan die waterkant
van die wal geplaas om te keer dat die grond uitkalf. In die middel van die wal
is 'n versperring, of kern, van 'n ondeurdringbare materiaal soos klei, wat
keer dat water deur die grond en klip syfer. As dit sou gebeur, sou die damwal
geleidelik swakker word en kan dit uiteindelik bars. Onder die kern kan 'n
ekstra watervaste versperring of afsluiting wees, wat diep in die grond indring
tot by soliede gesteentes. 'n Kanaal of uitloopvoor laat oortollige water uit
die dam vloei sodat die watervlak nie te hoog styg en die water bo-oor die damwal
stroom nie.
Soos die naam aandui, word die walle van betondamme
van groot betonblokke gemaak. Hulle word gewoonlik in diep, smal valleie gebou
waarvan die gesteentes baie hard is. Die walle is baie dunner as diΘ van
grond-en-klipdamme -- partykeer maar net 'n karige drie meter dik. Desondanks
is hulle verstommend sterk.
Daar is drie hoofsoorte betondamme: gravitasie-,
boog- en stutdamme. Die walle van gravitasiedamme het 'n driehoekige dwarssnee
nes diΘ van grond-en-klipdamme, met die verskil dat die waterkant van die wal
dikwels vertikaal eerder as skuins is. Hierdie soort damme gebruik ook hul
blote gewig om die druk van die water te weerstaan, wat ondertoe na die
fondamente verplaas word.
Die walle van boogdamme buig binnetoe in die rigting
van die water. Metdat die water daarteen druk, word die kragte in die
gesteentes aan die kante van die wal geabsorbeer. Boogdamme is goedkoper om te
bou as gravitasiedamme, want hulle het baie minder beton nodig.
'n Variasie van die boogdam is die cupoladam, wat nie
net van die een kant na die ander na die water toe buig nie, maar ook van bo na
onder.
Stutdamme bestaan uit 'n reguit wal wat aan die
buitekant (die kant weg van die water af) deur 'n ry driekoekige stutmure
gesteun word. Die stutmure en buitemuur verplaas die krag van die water na die
fondamente.
Party betondamme is kombinasies van die bogenoemde,
soos die boog-gravitasiedam, byvoorbeeld.
Wanneer 'n dam gebou word, maak die ingenieurs wat
dit ontwerp 'n deeglike studie van die damterrein. Hulle moet onder meer weet
watter boumateriaal beskikbaar is, hoe stewig die damwal se fondamente sal
wees, hoeveel water in verskillende seisoene deur die vallei vloei, hoeveel
modder, slik en ander puin in die dam sal vloei, hoe groot die reservoir van
die water sal wees en hoe hoog die wal sal moet wees om die water terug te hou.
Met behulp van rekenaars kan hulle die enorme kragte
bereken wat op die damwal uitgeoefen sal word, soos die swaartekrag (wat die
damwal afwaarts trek), ys- en aardspanninge (waaronder die uitwerkings van
aardtrillings en -skokke), die druk van water teen die wal, en die krag waarmee
die damwal en die kante van die vallei die water sal terugstu.
Sodra al die voorbereidingswerk afgehandel is, moet
die water van die rivier met 'n omweg weggekeer word sodat die werk op die
terrein kan begin. Dit word dikwels bewerkstellig deur klein, tydelike
strukture genaamd kofferdamme oor die rivier bokant die beoogde terrein te bou.
Die water word dan van die kofferdamme af in 'n nuwe kanaal of deur 'n geboorde
tonnel in die valleiwal weggelei om verderaan weer 'n rivier te word.
Sodra die terrein droog genoeg is, word die
fondamente gegrawe en die grond en klip of betonblokke word opgestapel om die
damwal te vorm.
Die bou van party van die wΩreld se grootste damme
duur sewe of agt jaar. Die aarde se grootste damprojeká -- die Yangztedam in China -- sou na raming
veertien jaar kos om te voltooi.
Hoewel damme vir ons baie nuttig is, het hulle ook
hul nadele. Die aard van die water wat in die dam en verder stroom af versamel,
verander heeltemal. Hoewel die dam 'n nuwe hougebied vir visse skep, kan baie
van die plante en diere wat eenmaal in die rivier gedy het, nie meer oorleef
nie.
Die dam kan ook 'n versperring wees vir visse wat in
die rivier op en af trek. Nog 'n probleem is dat diere verdryf word of verdrink
en mense moet verhuis wanneer 'n nuwe dam gebou word en dan vol water begin
raak.Toe die Karibadam in die Zambezirivier gebou is, moes sowat 30 000
stamlede elders heen padgee. Duisende diere is op eilandjies vasgekeer en moes
per boot gered word.
Oplaas kan probleme ook opduik wanneer slik, wat
normaalweg in 'n rivier afdryf en op vloedvlaktes neergelΩ word, in die damme
versamel. Die Aswan- Hoδ Dam in Egipte keer byvoorbeeld dat slik die Nylvallei
bemes. Pleks daarvan moet kunsmis nou gebruik word.
_______________________________________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_______________________________________________________________________________________
Ons
Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan