____________________________________________________________
Haai!
Die gevreesde mensvreter van die seeà s≤ is die
witdoodhaai te dikwels ten onregte uitgebeeld. In der waarheid, sΩ die kenners,
is hy eerder 'n "vriendelike monster", wat nie gebore in staat is om
tussen 'n seeleeu en 'n branderplank te onderskei nie. Die mens se onkunde en
selfs gevoelloosheid oor al die baie soorte haaie is eintlik besig om 'n
belangrike skakel in die ekologie van die see te ontwrigà
____________________________________________________________
á''HAAI!'' gil een van die baaiers. ''Daar's
'n haai!'' weergalm talle van die ander. Kille paniek laat die menigte uit die
branders storm -- soos in 'n nagmerrie waarin dit vir hulle voel of hulle lood
aan hul voete het en eenvoudig nie gou genoeg kan wegkom nie. Kort daarna word
'n ongelukkige slagoffer met bloeiende wonde oor die seesand na 'n wagtende
ambulans gedra.
Sulke tonele speel hulle gelukkig deesdae maar selde
langs die Suid-Afrikaanse kus af, maar daar was 'n tyd in die jare vyftig van
die twintigste eeu toe Durban die reputasie van die gevaarlikste haaistrand ter
wΩreld gehad het.
Genadiglik is baie egter sedertdien gedoen om ons
baaiers teen haai-aanvalle te beskerm. En gelukkig weet ons vandag soveel meer
oor haaie en hul gedrag dat ons met hulle kan saamlewe sonder om hulle voor die
voet te wil verdelg.
Daar is haaie van allerhande groottes en
temperamente. Terwyl party soorte rats en aggressief is, is ander sku en traag,
soos die langsame bodembewoners wat die see vir skulpvis en plankton deurkruis.
Hulle wissel in grootte van die dwerghondhaai wat in
die palm van jou hand kan pas tot die 14 m lange walvishaai wat so groot soos
'n bus is -- hoogs uiteenlopende soorte wat in dosyne afsonderlike ekologiese
plekke aangetref word. Die meeste haaie word egter in warm oseane gevind.
Haaie word as die super-roofdiere van die see beskou.
Hulle word gereeld as verstandelose moordmasjiene uitgebeeld, maar is in der
waarheid hoogs gesofistikeerde jagters wat hul skerp sintuie gebruik om hul
prooi te soek.
Enige van die haai se hoogs ingestelde sintuie kan
hom na sy prooi toe lei. Wanneer hulle saam gebruik word, is die slagoffer se
doppie feitlik vir seker geklink. Benewens dieselfde vyf sintuie as diΘ van die
mens, het haaie ook nog die unieke sintuie van meganoresepsie, of ''aanraking op
'n afstand'', en elektroresepsie, die vermoδ om die swak kragveld waar te neem
wat deur ander diere opgewek word en binne 'n meter of wat rondom hulle
waarneembaar is.
Die Natalse Haairaad in Suid-Afrika is 'n organisasie
wat deur die regering gefinansier word en met die beskerming van strande as
sowel as met navorsing oor haaie gemoeid is. Dit is in 1966 gestig en die
hoofdoel is om mense teen haaie te beskerm -- Θn haaie teen mense.
Sedert 1967 word haainette gebruik om openbare strande
te beveilig. Die beskerming wat nette verskaf, is deur 'n opmerksame plaaslike
visser ontdek, wat gesien het dat groot haaie baie dikwels in sy nette gevang
word, maar nie ander groterige visse nie. Die rede, s≤ is gevind, is
doodeenvoudig fisiologiesá -- 'n haai
moet gedurig vorentoe beweeg om sy kieue met suurstofryke water te bespoel en
die bou van sy vinne laat hom nie toe om agteruit te swem nie. As 'n haai in 'n
net vasgevang word en nie meer in die water kan beweeg nie, versmoor en vrek
hy.
Die Natalse Haairaad -- 'n indrukwekkende
navorsingsliggaamá -- soek na
alternatiewe vir haainette wat meer aanvaarbaar kan wees vir omgewingsbewustes.
Haaie is byvoorbeeld baie gevoelig vir elektriese velde en die raad het al die
moontlikheid ondersoek om haaie daarmee af te skrik. 'n Toestel is juis vir
vryduikers ontwerp wat inderdaad haaie wegjaag.
Witdoodhaaie langs die Suid-Afrikaanse kus word deur
wetgewing beskerm. Met 'n openbare bekendstellingsveldtog is ook by geleentheid
gepoog om die publiek se siening van die witdoodhaai te veranderá -- om hom nie soseer as 'n ''mensvreter'' te
beskou nie, maar liewer as 'n ''vriendelikeá
monster''.
Kenners weet die witdoodhaai is fisiek in staat om
feitlik enige dier in die see dood te maak en te verslind. Maar wetenskaplikes
het jare lank gedebatteer of hierdie volmaakte moordmasjien ook intelligent is.
Navorsers vergelyk die brein van 'n volwasse witdoodhaai met diΘ van 'n
manta-rog. Dis maar byna die helfte die grootte van 'n manta-rog s'n, omtrent
so groot soos 'n klein langwerpige lemoentjie.
Wetenskaplikes gis oor waarom witdoodhaaie mense
aanval. Hul breine het 'n eenvoudige struktuur en is primΩr ingestel op reuk en
die waarneming van beweging; die sig is nie so goed ontwikkel nie. Die
wetenskaplikes glo dat, aangesien witdoodhaaie nie tussen hul prooi kan
onderskei nie, hulle eenvoudig nie in staat is om die verskil tussen 'n seeleeu
en 'n branderplank te ken nie.
Alle haaie is egter nie wrede roofdiere nie. Die
reusagtige walvishaaie, die grootste vis in die oseane, is onskadelike kreature
wat van plankton lewe. Een maal per jaar, met dieá broeityd van die koraaldiere, word walvishaaie en ander groot
planktonvreters na die Ningaloo-rif aan Australiδ se weskus gelok. Miljoene
eiers en sperma en enorme hoeveelhede prote∩en word in die water vrygelaat, wat
'n reuse oes van plankton tot gevolg het.
Met 'n lengte van tot 14 m en 'n gewig van byna 10
metrieke ton, is hierdie sagmoedige reus van die dieptes 'n indrukwekkende
gesig. '' 'n Mens kan eenvoudig nie glo hoe groot hy is nie,'' vertel 'n
duiker. ''Dis soos om 'n bus met vinne en 'n stert onder die water teδ te
kom.''
Uitstekende filmopnames is al gemaak met nabyskote
van 'n walvishaai wat vreet. Die oop bek sou twee volwasse mense kon hou. Tonne
water word deur sy kieue gefiltreer om plankton en kril te aas -- die
larwe-vorms van baie van die diere van die see.
Hoewel daar baie soorte haaie is, word hul
voortbestaan in die oseane bedreig. Hulle word wΩreldwydá ßl meer vir hul vleis gevang, asook vir hul
vinne, wat in die Ooste as 'n groot lekkerny beskou word. Daar in Asiδ word sop
byvoorbeeld van die sopvinhaai gemaak.
Elke jaar word 'n wesenlike aantal haaie van
allerhande soorte per ongeluk doodgemaak, wanneer hulle in toerusting beland
wat eintlik ontwerp is om ander visse te vang. En dan word haaivangery vir die
pret ook nog ßl gewilder.
Baie kweekplekke van haaie aan die kus is vernietig
of is lank nie meer wat hulle was nie. Omdat daar weinig openbare steun is, is
haaie dikwels maar bra laag op die lys van navorsings- en bestuursprogramme.
Maar hoekom is haaie belangrik? Alle groot roofdiere
speel belangrike rolle in hul ekosisteme. Wetenskaplikes reken haaie is al byna
400 miljoen jaar lank 'n betekenisvolle deel van mariene voedselkettings. Hulle
dun swak en gewonde diere uit en help om die bevolkings van kleiner seediere
gesond te hou. As haaie uitgewis sou word, sou dit 'n beduidende uitwerking op
die ingewikkelde web van lewe in die see hΩ.
òáá HAAIE se tande en kake is hul kragtigste
wapens. Die vorm en doel van hul tande verskil, afhangende van hul voedselbron.
En wat haaie verkies om aan te byt, wissel van die voorspelbare tot die
bisarre. Een soort wat omtrent alles verslind wat voorkom, is die tierhaai.
Skoene, wieldoppe, helms, beursies en selfs ammunisie is al in die pense van
tierhaaie gevind.
Fossiele van enorme haaitande, party
langer as 15 cm, is reeds op die seebodem gekry. Party kenners reken hierdie
voorwΩreldse haaie kon self van 15 tot 20 meter lank gewees het, ander sΩ weer
'n ontsaglike 30 meter. Dit beteken dat hulle meer as dubbel so lank as vandag
se walvishaai kon gewees het.
Alle haaie het tande -- daar is geen
pap bekke onder hulle nie. Die kragtige kake, wat uit kraakbeen bestaan, is met
verskeie rye tande uitgevoer -- by een spesie nie minder as veertien rye nie.
Slegs die voorste ry word egter op
'n keer gebruik om 'n bekvol vleis te gryp. Die tande in die rye daaragter
vervang diΘ wat verlore gaan. Elke week of wat skuif 'n nuwe stel tande
vorentoe in die plek van die voorstes wat afgeslyt of per ongeluk uitgeval het.
Haaie kry in hul lewe duisende
tande. 'n Tierhaai wissel byvoorbeeld in slegs een jaar tot 2000.
Haaitande het verskillende vorms,
afhangende van die soort kos wat die haai vreet. Die meeste soorte, veral groot
jagters soos die witdoodhaai en tierhaai, het min of meer driehoekige tande met
spits punte. By baie het die tande saagagtige rande. Hulle word gebruik om deur
die vel, vleis en bene van slagoffers te sny en groot hompe kos af te skeur.
Die tierhaai kan selfs deur die doppe
van seeskilpaaie en krokodilvel byt.
Party haaie het egter weer plat
tande wat soos maaltande lyk, wat hulle gebruik om die harde doppe van week- en
skaaldiere fyn te druk en te maal.
'n Paar soorte, soos die walvishaai
en reuse haai, is onskadelike planktonvreters, wat vreet deur hul kos deur
kieu-splete uit die water te filtreer. Hul heel klein tandjies, in verskillende
rye, word as growwe soort vyl gebruik.
Asof die tande in hul kake nie
genoeg is nie, is die vel van haaie ook nog met duisende klein skerp tandjies
besaai.
Vryf jy 'n haai se vel van die kop
af stertwaarts, voel dit glad. Vryf jy dit andersom, voel dit soos skuurpapier.
Gedroogde haaivel, genaamd sagryn, is vroeδr
as skuurpapier verkoop om houtmeubels te poleer.
áHet jy
geweet?
DIE volgende haaie in die oseane by Suider-Afrika is
gelys deur die J.L.B. Smith-Instituut vir Igtiologie, Rhodes-Universiteit,
Grahamstad:
Koeihaaie: Skerpneus-sewekiefhaai; seskiefhaai;
grootoog-seskiefhaai; platneus-sewekiefhaai.
╖
ORDE
SQUALIFORMES:
Blouhaaie: silwertiphaai; grootneushaai;
langneus-swartsterthaai; Javahaai; koperhaai; langneus-swartvinhaai; syhaai;
Galapagoshaai; Zambesihaai; swarttiphaai; opesee-wittiphaai; swartvin-rifhaai;
donkerhaai; sandbankhaai; swartkolhaai; sorrah-haai; kortneus- swartsterthaai;
tierhaai; sopvinhaai; fossielhaai; kleiner sopvinhaai; geelhaai; sleetooghaai;
gladde hondhaai; witkolle-hondhaai; blouhaai; melkhaai; vlapneus-hondhaai;
stompkophaai; skerptand-hondhaai; growwetand-hondhaai.
Hamerkophaaie: skulrand-hamerkop; groot hamerkop;
gladde hamerkop.
Sambokhaaie: grootoog-sambokhaai; fynstert-
sambokhaai.
Skeurtandhaaie: knopstert-skeurtandhaai; grootoog-
skeurtandhaai; spikkel-skeurtandhaai; kabouterhaai.
Haringhaaie: witdoodhaai; koesterhaai; mako;
haringhaai.
Walvishaai: walvishaai.
Tapythaaie: gryshaai; reus-vaakhaai; sebrahaai.
Kathaaie: blaasophaai; band-kathaai; bruin kathaai;
tier-kathaai; pofadder-skaamoog; bruin skaamoog; donker skaamoog;
spikkel-kathaai; Izak; streep-kathaai; swartgekolde kathaai; luiperd-kathaai;
geelspikkel-kathaai.
Hondhaaie: pylstekel-hondhaai; robhaai;
pylkop-hondhaai; braamhaai; gryns-hondhaai; laternhaaie; dwerghaai; centrine;
Groenlandse haai; penhaai; grootoog-penhaai.
Engelhaaie: Afrikaanse engelhaai.
Saaghaaie: Seskief-saaghaai; vyfkief-saaghaai.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Huisgenoot se Wonderlike
WΩreld op CD, 2004
á