____________________________________________________________________
Miskien het jy die ou mense daarvan hoor vertel... van daardie verlammende Groot De¡pressie wat destyds die hele wΩreld laat wurg het. Maar wat het dit behels? En waar het dit alles begin? Kom saam na 1929 se Amerika, toe 'n era van massiewe materiδle voorspoed tot stilstand geknars het -- op Swart Donderdag en 'n selfs swarter Dinsdag...
òáá Die Amerikaanse lewenswyse in die tyd tussen die twee wΩreldoorloδ is deur 'n tweede faktor beheers: die aan¡neming van 'n wet wat die gebruik van alkohol verbied het. Lees ook onderaan hierdie bladsy van die "Prohibition" en van die berugte rampokkers soos Al Capone.
____________________________________________________________________
DATUM: 24 Oktober 1929. "In 'n ongekende golf van vrees, verwarring
en paniek het byna 13 miljoen aandele vandag op die New Yorkse aandelebeurs van
eienaars ver¡wissel. Verbysterde makelaars het deur 'n see van papier geswoeg
en aan verskrikte beleg¡gers se opdragte vasgeklou om 'tot elke prys te
verkoop'... Onlustepatrollies van die polisie is ingeroep om histeriese skares
uiteen te probeer jaag wat in Wall Street saamgekom het... Elf spekulante het na bewering selfmoord gepleeg."
Hierdie uittreksels uit die New York
Times roep die gebeure in herinnering van 'n berugte dag wat nou as Swart
Donderdag bekend staan.
In die volgende vyf dae het die mark
skrikwekkend tot stilstand geknars en 'n wΩreldwye ekonomiese ineenstorting
veroorsaak, wat vandag beskou word as die langste en ernstigste tydperk van
werkloosheid, stagnasie in die sakewΩreld en ar¡moede in die moderne tyd.
òáá
DIE 1920's was, ironies genoeg, 'n dekade van oorvloed vir die VSA,
versnel deur die motor-, yster-, staal-, rubber-, glas- en petroleumbedryf, die
bou van paaie en die vervaardiging van elektriese toestelle. Tog het die kiem
van die depressie juis in hierdie voorspoed gelΩ.
Daar was te veel rykdom in te min
hande. Werkerslone het nie saam met die produksie gegroei nie, met die gevolg
dat die massas eenvoudig nie die geld gehad het om die goedere te absorbeer wat op die mark geplaas is nie.
Die boere is ook geknou. Die pryse
wat hulle vir hul produkte gekry het, het gedaal en baie kon uiteindelik nie
meer byhou om die paaiemente op hul plaasverbande te delg nie. Dit het weer
baie banke gedwing om toe te maak.
In die laaste helfte van die jare
twintig het die gemiddelde pryse van aandele op die New Yorkse aandelebeurs
meer as verdubbel. Dit het 'n spekulasie-koors ontketen -- koop aandele in die
hoop dat die prys nog verder gaan styg sodat jy 'n wins kan maak. Buitensporige
spekulasie het aandelepryse tot ver bokant hul werklike waarde laat opskiet.
Toe, in Oktober 1929, begin mense
hul aandele vinnig ver¡koop. Op Swart Donderdag daal die pryse skerp en 13
miljoen aandele word in New York ver¡koop. Die stad se toonaangewende bankiers
probeer ingryp, en pryse stabiliseer die Vrydag en Saterdag, maar die Maandag
daal hulle weer.
Op die Dinsdag is daar waansin. 'n
Ongekende 16 410 030 aandele word verkoop, met 'n daaropvolgende ekonomiese
krisis wat spoedig die hele wΩreld sou oorspoel -- ook Suid-Afrika.
òáá
ANDERS as vorige depressies in die VSA het die Groot Depressie
buitengewoon lank geduur en die ekonomie gewel¡dig benadeel.
Van Oktober 1929 tot 1933, toe pres.
Franklin D. Roosevelt sy ekonomiese hulpprogramme van stapel laat loop het, het
die aandele feitlik elke maand verder
gedaal. Vroeg in 1933 was die nywerheidsaandele byvoorbeeld omtrent vier vyfdes
minder werd as in 1930.
Duisende aandeelhouers het fortuine
verloor of is totaal geru∩neer. Banke en ander ondernemings is gedwing om te
sluit en 'n duisternis mense was sonder werk.
Mense het noodgewonge hul spaargeld
onttrek, wat die banke laat steier het. Teen vroeg in 1933 moes sowat 9000
Amerikaanse banke hul deure toemaak.
Die skaarste aan geld het ook
beteken dat die banke nie meer lenings aan fabrieke kon gee nie. Fabrieke kon
dus nie mense in diens neem en produkte lewer nie. Teen 1933 was 'n kwart van
die Amerikaanse werkerskorps werkloos. Die meeste mense wat wel nog werk gehad
het, moes verminderde salarisse aanvaar.
Honderdduisende het die strate
ingevaar op soek na kos, klere, beskutting en werk. Hulle het kos gekry van
welsynverenigings en by sendingposte ßl langs die paaie tussen dorpe en stede, of deur in vullishope rond te
krap. Baie is weens ondervoeding dood.
Dakloses het in kampe (die
sogenaamde "hobo jungles") langs spoorlyne geplak, of krotte met
sinkplate en kratte gebou.
Boere het werk gekry as swak
betaalde vrugte- of groentepluk¡kers en is in klein hutjies naby die landerye
ingeprop of moes een¡voudig sonder 'n dak oor die kop klaarkom.
Die pryse van kos was so laag dat
boere mielies as brandstof gebruik het omdat dit goedkoper as steenkool was.
Groepe mili¡tante boere het geweier om hul produkte mark toe te stuur, hul melk
weggegooi en paaie en posroetes geblokkeer.
Die toestand is vererger
deur ernstige droogtes en stofstorms in die suidweste en middeweste, wat
saaigrond in stof verander en duisende boere gedwing het om 'n nuwe heenkome
in Kaliforniδ te gaan soek.
á
ò ò ò ò
á
Sowat 'n kwart van die werkerskorps was werkloos. Duisende gesinne het hul huise verloor en geen geld gehad om kos te koop nie. Die Amerikaanse volk het in vrees gelewe vir wat elke nuwe dag sou bring. Toe kom pres. Franklin D. Roosevelt...
"DIE enigste ding wat ons hoef te vrees is vrees," het Franklin D.
Roose¡velt in sy intreerede gesΩ. Hy het die president van Amerika geword juis
toe die Groot Depressie op sy ergste was en het alles gedoen wat hy nodig geag
het om sy volk uit hul armoede en ellende te red -- dikwels in die aangesig van
bitter kritiek.
Pres. Herbert Hoover was in die hoogste amp toe die Groot Depressie begin het. Hy het geglo dat die sakesektor op sy eie die ekonomie sou regruk en dat dit onraadsaam van die regering sou wees om hom in te meng.
In 1932 het die Amerikaners Roosevelt
tot president verkies in die hoop dat hy 'n einde aan die depressie sou maak.
Anders as Hoover het hy geglo dat die fede¡rale regering 'n groot rol te speel
het om die depressie te bestry -- soos dit dan ook wel gebeur het.
Die daaropvolgende jaar het hy 'n
program toegepas wat die "New Deal" genoem is. Daar was drie
hoofoogmerke: om die verarmdes se lot te verlig, om werk te skep en
sakebedrywighede aan te moedig, en om die sake- en regeringsbedrywighede te
reguleer ten einde 'n herhaling van s≤ 'n strawwe depressie in Amerika te
voorkom.
Dosyne regeringsagentskappe is in
die lewe geroep om noodlenigingsprogramme vir behoeftiges te organiseer,
instandhoudingsprojekte te kontroleer en werk te skep. Die meeste werke was vir
die bou van br√e, damme, skole, parke
en hoofweδ.
Die regering het ook die
sakevertroue herstel deur groot bedrae te bestee en sodoende weer geld in
omloop te plaas. Deur die tariewe op ingevoerde goedere te verlaag, het die
wΩreldhandel verbeter en spoedig het ander lande die voorbeeld gevolg.
Roosevelt se "New Deal"
het nie slegs die depressie verlig nie, maar die vertroue van die Ame¡rikaners
in hul regering herstel. Dit was egter die Tweede WΩreldoor¡log wat vir die
finale spyker in die doodkis van die depressie gesorg het.
Die vervaardiging van wapens en
ammunisie het vinnig toegeneem en soveel mense werk gegee dat die
werkloosheidsyfer van vyftien persent in 1940 tot
slegs een persent in 1944 gedaal het.
òáá
DIE Groot Depressie in Ame¡rika het 'n domino-effek regoor die wΩreld
gehad en omtrent in elke land was daar groter werk¡loosheid en armoede.
Suid-Afrika het geensins die gevolge van die wΩrelddepressie vrygespring nie.
Veral die Suid-Afrikaanse boere het
baie swaargekry, maar ook jong bedrywe, die sakegemeenskap en finansiδle
instellings het noustrop getrek. Bankrotskappe het meer as verdubbel. As dit
nie vir die goudmynbedryf, die groot stabiliseerder van die Suid-Afrikaanse
ekonomie, was nie, sou die depressie hier veel erger gewees het.
Tydens die depressie het alle lande
die tariewe op invoere verhoog om hul eie nywerhede te probeer red, wat 'n
groot daling in die wΩreldhandel veroorsaak het. Lande wat voorheen onverwerkte
stowwe en kos na Amerika en Europa uitgevoer het, is swaar getref.
Ontevredenheid het tot ver¡hoogde
maatskaplike en politieke onrus en die opgang van nasionalisme gelei.
Japan het Mantsjoerye, 'n mynbou- en
fabriekstreek van China, binnegeval en verklaar dat dit die depressie in Japan sou help verlig. Die Duitse volk het bankvas agter Adolf Hitler gestaan, wat ander rasse vir hul ellendes geblameer het, en
die Duitsers het Tsjeggo-Slowakye en Pole binnegeval.
Al hierdie gebeurtenisse het tot die
uitbreek van die Tweede WΩreldoorlog bygedra.
Die depressie het ook blywende
sielkundige uitwerkings op die bevolking gehad, veral op die jeug. Hoewel mense
hard gewerk en hul geld versigtig bestee het, het hulle alles verloor. Omdat so
baie mense so lank werkloos was, was hulle sonder selfrespek en minder ambisieus.
Party het selfs verknog geraak aan
stoflike besittings wat nooit voorheen as noodsaaklik beskou is nie. Die
volgende geslag, wat geen eerstehandse kennis van swaarkry en lyding gehad het
nie, het hoogs krities teenoor hul ouers geword, wat die konflik bekend as die
"generasiegaping" van die jare sestig en sewentig tot gevolg gehad
het.
ò ò ò ò
á
Die
Amerikaanse lewenswyse in die tyd tussen die twee wΩreldoorloδ is deur 'n
tweede faktor beheers: die aan¡neming van 'n wet wat die gebruik van alkohol
verbied het. Die Amerikaners praat van hierdie tydperk as die
"Prohibition"...
DIE geskiedenis van die drankver¡bod
is terug te voer tot die 1600's en 170O's, toe dit dikwels vir die Amerikaanse koloniste
veiliger was om alkohol te drink as onsuiwer water.
Sekere
mense het besorg ge¡raak oor die buitensporige alkoholmisbruik, die
gesondheidsgevaar van drank en hoe dit die gesinslewe en werkvermoδ ge¡raak en
tot armoede gelei het.
In
die middel van die 1800's het sekere van die Amerikaanse state wette aangeneem
wat die gebruik van alkohol ver¡bied het. Steun vir 'n algehele drankverbod het
mettertyd ßl gro¡ter geword, en in 1917 het die Amerikaanse Kongres die 18de
Wysiging tot die Grondwet goedgekeur, wat die "vervaardiging, verkoop,
vervoer, invoer en uit¡voer van bedwelmende dranke" verbied het.
Hierdie
wet is in 1920 uitgevaardig met die breδ steun van die Amerikaanse volk. Hoewel
die verbod inderdaad die alkoholverbruik laat afneem het, het dit ook misdaad
aangemoedig.
Mense
het tuis hul eie drank begin stook. Onwettige kroeδ is deur rampokkers beheer.
Bekendes was in moorddadige gevegte met mekaar betrokke om die drankhandel te
beheer.
Die
be¡rugste van die rampokkers was Al Capone.á
Onder die voorwendsel dat hy in Chicago slegs in meubels handel dryf,
het hy 'n skrikbewind gevoer om mededingers te verdryf. 'n Bloedige bendeoorlog
het gevolg en etlike jare lank geduur. Al Capone se netwerk van agente het
whisky tot vanuit Kanada en die Karibiese Eilande ingesmokkel. Sy gemiddelde
jaarlikse inkomste was 60 miljoen dollar.
Die
begin van die Groot De¡pressie in 1929 het meer as enigiets anders tot die
Drankver¡bod se einde bygedra. Daar is besef dat die verbod baie mense hul werk
gekos en die regering van belasting beroof het.
In
Februarie 1933 het die 21ste Wysiging tot die Grondwet die 18de Wysiging
herroep. Die ver¡bod is op 5 Desember 1933 beδindig, ofskoon 'n paar van die
Amerikaanse state nog twee of drie dekades lank daarmee volgehou het.
___________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_______________________________________________________¡____
Ons
Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan