____________________________________________________________

 

Die geskiedenis van geld

 

Daardie nuttige paar muntstukke of straks 'n noot of twee in jou sak is nie iets wat die mens van alle eeue af geken het nie. Voordat daar geld was, is besittings uitgeruil. Maar hierdie praktyk was darem alte omslagtigà

Krugerrande

____________________________________________________________

Hoekom ons geld nodig het

 

ò   GESTEL jy woon in 'n land waarin daar geen geld is nie. Alle transaksies moet beklink word deur middel van ruilhandel en ooreenkomste. Jy staan in die oggend op en vind dat daar nie meer graankos vir ontbyt is nie. Jou ma vra jou om gou 'n hoender te gaan vang om vir 'n paar boksies graan by die hoekkafee te betaal.

 

Maar dan moet jy ook nog vandag skool toe, en jou jaarlikse skoolgeld moet betaal word. Jou pa gryp 'n tang en pluk gou sy goue tand uit sy mond of jou ma skroef haar diamant-oorkrabbertjies af sodat jy dit vir die sekretaresse by die skool kan gee.

 

En vir jou kaartjie om skool toe te kan busry, moet jy die busbestuurder met 'n lekker stukkie biltong paai...

 

Wat 'n omslagtige manier van lewe! Soveel makliker is dit mos om die kafeebaas bloot 'n banknoot in die hand te stop, jou skoolkoste per tjek te vereffen en jou buskaartjie met 'n paar muntstukke te koop.

 

Geld het sekerlik sy ontstaan te danke aan die gerief en kostebesparing wat dit in die handel meebring. Selfs vir die mees primitiewe ekonomie met 'n beperkte reeks geproduseerde goedere is regstreekse ruilhandel te duur en ingewikkeld om uitgebreide handel moontlik te maak.

 

Die eerste metale wat in die ou tyd as geld gebruik is, was yster, tin en koper. Daarna is ook silwer en goud gebruik, en vandag kry ons muntstukke van verskillende legerings (metaalmengsels).

 

Metale het 'n hele paar voordele as metaalmiddel bo ander dinge, nie die minste nie omdat hulle so duursaam is. Koring en rys kan muf, beeste of skape gaan dood, maar metale is byna onvernietigbaar.

 

Metale is lank in die vorm van stukke of stawe as metaalmiddel gebruik. Elke keer wanneer daar dus sake gedoen is, moes hulle geweeg en getoets word. Dit was steeds baie ongerieflik, en toe het mense met die plan gekom om metaalstukke van 'n vasgestelde gewig met die een of ander ontwerp daarop te laat slaan. Dit was die instelling van muntgeld.

 

LINKS: 'n Antieke Griekse munt

Benewens konings is die afbeeldings van vooraanstaande staatsmanne ook op muntstukke geplaas, soos diΘ van die groot krygsheer Julius Caesar, wat vanweδ sy groot prestasies verlof gekry het om sy eie portret op munte te laat stempel.

 

'n Volgende belangrike stap in die ontwikkeling van geld was die gebruik van papiergeld. Namate die handel uitgebrei het, en veral nadat handelaars ßl verder van hul hoofkwartiere af begin sake doen het, het dit onveilig en omslagtig geword om met muntgeld te werk. Dink maar net aan die ergernis om duisende goue muntstukke te tel en te vervoer en hoe maklik dit gesteel kon word.

 

Die banknoot was aanvanklik 'n blote belofte dat die noot vir diΘ of daardie bedrag ingeruil kon word. Mettertyd het dit egter in geld self ontwikkel.

 

Geld in Suid-Afrika

 

ò   IN die eerste jare nß  die stigting van 'n verversingspos aan die Kaap was die Spaanse silwerdollar, soos in Nederland, die belangrikste geldeenheid. Dit is later deur die Nederlandse gulden en verskeie ander munte aangevul.

 

Suid-Afrika se eerste papiergeld het in die jare tagtig van die sewentienhonderds met die instelling van die riksdaalder in omloop gekom. Nß die Britse oorname van die Kaap is die pond sterling ook by die geldvoorraad gevoeg. Aanvanklik het dit saam met baie ander gesirkuleer, maar van 1881 af was dit die uitsluitlike geldeenheid van die Kaap en Natal.

 

Die Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal) het goue staatsponde gebruik, wat sedert 1874 in Londen gemunt is. Van 1893 af is silwerfloryne en -sjielings asook goue ponde, die sogenaamde Krugerponde, in omloop geplaas. Hierdie munte is almal by die nuutgestigte Munt in Pretoria geslaan en het ook in die Vrystaat gesirkuleer.

 

Nß die Anglo-Boereoorlog het Britse sterling die amptelike geldeenheid van Suid-Afrika geword. Die Suid-Afrikaanse Munt is in 1919 in Pretoria as tak van Koninklike Munt in Londen gestig. Die Munt is in 1941 aan die beheer van die Suid-Afrikaanse regering oorgedra.

 

Banknote is sedert die vroeδ jare van die agttienhonderds deur verskillende handelsbanke in die Kaap en later in Transvaal, die Vrystaat en Natal uitgereik. DiΘ note kon vir goudmunte ingeruil word.

 

Die Suid-Afrikaanse Reserwebank, ons land se sentrale bank, is in 1920 gestig. Die Reserwebank het sy eerste note in April 1922 uitgereik, en Suid-Afrikaanse banknote kon tot 1932 vir goud ingewissel word.

 

Die sterling-geldstelsel (met sy twaalf pennies in 'n sjieling en twintig sjielings in 'n pond) is op 14 Februarie 1961 deur 'n desimale stelsel  (honderd sente in 'n rand) vervang. Met die omskakeling was een pond gelyk aan twee rand.

 

Pennies en ponde -- die omslagtigheid

 

ò   VOORDAT Suid-Afrika rande en sente gekry het, is daar lank met pennies en ponde gewerk. Maar dit was hoegenaamd nie so maklik soos met vandag se tiendelige stelsel nie.

 

Kleinighede soos toffies kon met 'n oortjie (kwartpennie) of stuiwer (halfpennie) gekoop word en 'n handvol lekkers dalk vir 'n tiekie (3 pennies) of 'n sikspens (6 pennies).

 

'n Dosyn piesangs het omtrent 'n sjieling (12 pennies) gekos, en vir 'n floryn (24 pennies) kon twee kinders gaan fliek. Nog munte was die halfkroon (30 pennies) en die minder uitgereikte kroon (5 sjielings of 60 pennies). Daar was 240 pennies, 20 sjielings of 8 halfkrone in 'n pond. Sjoe!

LINKS: 'n Kroon (vyfsjielingstuk) van 1948. DiΘ silwermunt was groot, maar darem ietwat kleiner as op hierdie roterende afbeelding.

 
 

Die SA Munt

 

Erkenning: Die Suid-Afrikaanse Munt vir die meeste van die onderstaande besonderhede oor die ontwikkeling van ons land se muntwese

 

ò   N┴ die ontdekking van goud in die Gauteng-gebied (Johannesburg) het pres. Paul Kruger spoedig besef dat die Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal) sy eie munte nodig gehad het. Die volksraad het in 1890 'n konsessie aan Nederlandse, Duitse en Britse beleggers toegestaan om die Nasionale Bank van die ZAR te stig, wat ook die vergunning ontvang het om 'n munt te bedryf.

 

Die ZAR se munte was gegrond op die Britse groottes en denominasies. Die Staatsmunt en Bank is op die noordwestelike hoek van Kerkstraat in Pretoria gebou en is op 6 Julie 1892 amptelik geopen. Ofskoon die eerste munte die jaartal 1892 dra, is hulle in werklikheid nie voor 1893 geslaan nie.

 

Die munt is in die Anglo-Boereooorlog gesluit toe die Britse magte Pretoria in 1900 beset het. Nß die oorlog het Britse sterling die wettige geld in die destydse Transvaal en Oranje-Vrystaat geword en dit was die aanvaarde betaalmiddel in Suid-Afrika toe die vier provinsies in 1910 as die Unie van Suid-Afrika verenig het.

 

Daar was 'n sterk gevoel in die myn- en bankgemeenskap dat Suid-Afrika sy eie raffinadery en munt moes hΩ. Dit sou dit onnodig maak om Suid-Afrikaanse goud oorsee te stuur en munte in te voer. Nß baie versoeke het die Pretoriase Muntwet van 1919 daarvoor voorsiening gemaak dat 'n tak van Londen se Koninklike Munt in Pretoria gestig word. Die Koninklike Munt Pretoria, op die hoek van Visagie- en Bosmanstraat, het tot stand gekom met die slaan van die eerste goue pond op 3 Oktober 1923.

 

Die Munt is in 1941 aan die beheer van die Suid-Afrikaanse regering oorgedra.

 

'n Verhoogde vraag na sirkulasiemunte het die regering genoop om die geskiedkundige perseel, Visagiestraat 103 in Pretoria, op te gradeer. 'n Nuwe gebou is op dieselfde perseel opgerig en op 22 November 1978 geopen.

 

In die jare tagtig het die regering die deregulering van staatsbedrywe ge∩nisieer en die Suid-Afrikaanse Munt is geprivatiseer, met die SA Reserwebank as die beheermaatskappy. Die Suid-Afrikaanse Muntmaatskappy (Edms.) Bpk. het op 1 September 1988 tot stand gekom as 'n volle filiaalmaatskappy van die SA Reserwebank.

 

Dit was duidelik dat die munt in Visagiestraat onvoldoende sou wees om in die toekomstige vraag na muntstukke te voorsien. Omdat die perseel nie sodanig was dat daar verder uitgebrei kon word nie, is besluit om die munt te verskuif. Die nuwe munt by Gateway, Centurion, is in Oktober 1990 voltooi en in Oktober 1992 amptelik geopen.

 

Vandag is die munt volstoom aan die gang, wat lank nie net die slaan van plaaslike muntstukke insluit nie. Met die oorskakeling van Europese lande na die euro as betaalmiddel in die begin van 2002, het ons mense byvoorbeeld terdeδ hul deel gedoen met die verskaffing van 300 000 ton blanko muntstukke aan Europa! Die SA Munt was weliswaar nie die enigste verskaffer nie. Ander muntleweraars wΩreldwyd moes ook uithaal om in die enorme vraag na die nuwe euro-muntstukke te voorsien.

 

Maar omdat die SA Munt van die wΩreld se modernste muntslaan-geriewe het, is dit baie kompeterend. Tientalle lande het al hul muntstukke hier laat slaan.

 

_______________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_______________________________________________________________¡

 

Ons Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan