 LEM STANISúAW, ur. 12 IX 1921
we Lwowie, prozaik, eseista. Studia med., rozpoczΩte
1940 i kontynuowane l944-45 we Lwow. Instytucie Med.,
uko±czy│ 1946-8 na UJ w Krakowie, gdzie osiad│ na
sta│e po wojnie. Pocz╣tkowo og│asza│ artyku│y w
fachowej prasie lekarskiej, recenzje i felietony nauk.,
opowiadania i wiersze. Debiutowa│ 1946 w katowickim tyg.
"Nowy îwiat Przyg≤d" powie£ci╣ Cz│owiek z
Marsa (powst. w czasie wojny), pierwsz╣ ksi╣┐kΩ,
powie£µ Astronauci, wyda│ 1951, dalsza tw≤rczo£µ
przynios│a mu opini╣ najwybitniejszego przedstawiciela
pol. fantastyki naukowej. Jako odnowiciel jej
problematyki i konwencji gatunkowo-stylistycznych oraz
eseista -futurolog zyska│ rozg│os miΩdzynar.: t│um.
na ponad 25 jΩzyk≤w [najczΩ£ciej w USA i ZSRR), jest
cz│. stowarzysze± amer. Science Fiction Research
Association i Science Fiction Writers of America; od 1932
nale┐y do Komisji PAN "Polska 2000". Otrzyma│
m. in. nagrody lit.; m. Krakowa (1953), mies.
"Problemy" (1968), "MiesiΩcznika
Lit." (1931), min. kultury i sztuki lI st. (1965) i
I st. (1973) oraz nagrodΩ pa±stw. I st. (1976).
O£rodkiem zainteresowa± pisarskich Lema jest nauka,
poznanie naukowe, mo┐liwo£ci nauki, jej przysz│o£µ.
Wyobraƒnia techn., ogromna pomys│owo£µ w tworzeniu i
nazywaniu nowych £wiat≤w, zjawisk, praw fiz. i biol. -
to sposoby unaoczniania podstawowego problemu, jakim jest
cz│owiek wobec w│asnych mo┐liwo£ci poznawczych.
Pisarz chΩtnie wprowadza r≤wnie┐ in. motywy - z krΩgu
moralno£ci, erotyki, mechanizm≤w ┐ycia
£rodowiskowego, jednak spraw╣, kt≤ra najsilniej
porusza jego wyobraƒniΩ jest starcie rozumu ze £wiatem
materii. Fantastyka nauk. staje siΩ dla Lema sceneri╣,
gdzie zagadnienia tego rodzaju mog╣ byµ wzbogacane i
rozwijane w okoliczno£ciach wyobra┐onego postΩpu
wiedzy i techniki, a wiΩc spotΩgowane przez
projektowanie przez pisarza osi╣gniΩcia rozumu
ludzkiego. Rozleg│a erudycja i solidne oparcie w
studiach nauk filoz. pozwoli│y Lemowi rozszerzaµ
stopniowo pole docieka±, a niezwyk│a, w wielu tekstach
ol£niewaj╣ca wyobraƒnia, stawa│a siΩ w coraz
wiΩkszym stopniu pretekstem dla formu│owania zagadnie±
humanist., zwi╣zanych z cz│owiecze±stwem jako
partnerem si│, kt≤re kryje materia nieucz│owieczona, a
wiΩc dla pyta± o istotΩ tego, co ludzkie. W pierwszej
fazie tw≤rczo£ci (powie£ci Astronauci 195I, Ob│ok
Magellana 1955, Eden 1959, Powr≤t z gwiazd 1961 )
zagadnienia te stawiane by│y ostro┐niej, wyobraƒniΩ
pisarza pobudza│a w silniejszym stopniu wizja techn.
mo┐liwo£ci, a podr≤┐ w kosmos, w przysz│o£µ
technologiczn╣, by│a g│. baz╣ pomys│≤w fabularnych.
Podr≤┐e te stawa│y siΩ form╣ przewidywa± i nadziei,
ale takie uprzedze± i obaw zwi╣zanych z rozwojem
cywilizacji. Stopniowo te┐ owe uprzedzenia i
ostrze┐enia wysuwa│y siΩ na plan pierwszy jako
materia│ fantazji. Cz│owiek zagro┐ony przez si│y,
kt≤re sam wyzwoli│ - ten motyw pojawia siΩ w
najrozmaitszych wariantach, tak┐e w licznych utworach
┐artobliwie-groteskowych, stylizowanych na bajkow╣
alegoriΩ, epos rycerski, powiastkΩ filozoficzn╣ (cykle
opowiada± Dzienniki gwiazdowe 1957, KsiΩga robot≤w
1961. , Bajki robot≤w 1964, Cyberiada 1965, Opowie£ci o
pilocie Pirxie 1968). Rozw≤j supertechniki stawia tu pod
znakiem zapytania klasyczne warto£ci humanizmu i zdaje
siΩ przeczyµ cz│owieczej integralno£ci. |
Pytania o miejsce cz│owieka w
nowej sytuacji technologicznej, o odporno£µ na jej
psychiczne nastΩpstwa, o mo┐liwo£µ istnienia i
poznania innych, pozaludzkich form, £wiadomo£ci
(NiezwyciΩ┐ony 1964, Maska 1976) skupiaj╣ siΩ wok≤│
kilku ┐ywych w filozofii wsp≤│cz. zagadnie±,
dotycz╣cych ontologicznych podstaw cz│owiecze±stwa.
Nie jest ono warto£ci╣ poddaj╣c╣ siΩ technologicznej
reprodukcji, istotnym znamieniem ┐ycia ludzkiego jest
jego krucho£µ i kr≤tkotrwa│o£µ. Sko±czone s╣
granice mo┐liwo£ci adaptacyjnych cz│owieka, nie mo┐e
on istnieµ w wielu r≤┐nych rzeczywisto£ciach psych.,
gdy┐ niszczy to jego to┐samo£µ. Ludzko£µ jest
samotna i samotnie buduje swoje universum duchowe - oto
ostrze┐enia stanowi╣ce przes│anie g│. powie£ci Lema:
Solaris (1961}, PamiΩtnik znaleziony w wannie (I961),
G│os Pana (1968). Obok form powie£ciowych i
nowelistycznych L. uprawia tak┐e prozΩ dyskursywn╣
zwi╣zan╣ z tymi zagadnieniami. W zbiorach szkic≤w
Dialogi (1957, wyd. rozsz. i zmien 1972), Wej£cie na
orbitΩ (1962), Summa technologiae (1964, wyd. 2 rozsz.
1967) snuje refleksje o zwi╣zkach cywilizacji techn. z
ewolucj╣ cz│owieka jako gatunku biol., o granicach
ludzkiej wiedzy i poznania, o zagro┐eniach etycznych i
kulturowych zwi╣zanych z rozwojem technologii nauki. W
po│owie. lat sze£µdziesi╣tych pojawi│ siΩ nowy
temat: literatura jako forma poznania i kreacji innej
rzeczywisto£ci. Prace te skomponowane zosta│y w dzie│o
Filozofia przypadku. Literatura w £wietle empirii
(1968), wesz│y te┐ do zbior≤w Fantastyka i futurologia
(t. 1-2 1970) i Rozprawy i szkice (1935). Maj╣ one
charakter polemiczny wobec istniej╣cych teorii
literatury piΩknej (zw│. strukturalno-semiotycznych),
wskazuj╣ pola niedookre£le± i niewystarczalno£ci
poznawczej ujawnionej w tych teoriach. R≤wnocze£nie
za£ wyobraƒnia prozaika-artysty szuka sposob≤w
realizacji in. form wypowiedzi lit., w przekorny,
┐artobliwy spos≤b tworzy dzie│a fikcyjne; tak
obmy£lane s╣ zbiory pastisz≤w i parodii Doskona│a
pr≤┐nia (1971), Wielko£µ urojona (1973) - jako
om≤wienia ksi╣┐ek, kt≤re nigdy nie zosta│y napisane,
ale istniej╣ jako my£lowa mo┐liwo£µ. Powie£µ
fantastyczno-naukowa okaza│a siΩ w tw≤rczo£ci Lema
tylko etapem, pisarz rozwin╣│ zupe│nie nowe
mo┐liwo£ci tego gatunku, wprowadzi│ do niego now╣
problematykΩ, o┐ywi│ go ┐artem i grotesk╣. Zachowa│
jednak┐e wierno£µ inspiracji najistotniejszej,
wyra┐aj╣cej siΩ w pytaniu o warto£µ tego, co
ludzkie, i zmierzaj╣cej do konkluzji, ┐e cokolwiek
robi│by cz│owiek, jakiekolwiek tworzy│by i poznawa│
£wiaty - on sam, jego natura, jego w│adze duchowe,
pozostan╣ dla niego idea│em i wzorem. Og│osi│ ponadto
cykl powie£ciowy Czas nieutracony (cz. 1-3 1955),
kt≤rego cz. 1 Szpital Przemienienia, wznawiana jako
utw≤r samodzielny, stanowi pr≤bΩ metaforycznej
diagnozy postaw ideowych inteligencji w pocz╣tkach wojny
£wiat. (ekranizacja 1938, re┐. E. »ebrowski),
eseistyczn╣ opowie£µ autobiogr, Wysoki Zamek (1966,
wznow. 1935 z Wierszami m│odzie±czymi), ponadto
powie£ci │╣cz╣ce w╣tki sensacyjno-kryminalne i
fantastyczno-naukowe. îledztwo (1959) i Katar (1976). W
ZSRR powsta│ oparty na powie£ci L. film A. Tarkowskiego
Solaris (1973). |
