Antyk XIX wiek pne do V wieku naszej ery.

Babilon: 2000 pne, ôGilgameusz i Eunmaliszö

Grecja:
a) epika- Homer, rapsodowie, oidowie- £piewacy

b) liryka- Symonides, Tyrtejos, Safona, Tespis

c) dramat- Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystoteles

d) filozofia- Sokrates, Arystoteles, Zenon z Kition (stoicyzm)

Rzym:

a) literatura: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz

b) filozofia: Seneka, Marek Aureliusz

Okresy rozwoju poezji i literatury:

1. Literatura grecka:

• archaiczny IX - V wiek pne
• klasyczny V - III wiek pne
• hellenistyczny III pne - 0 ne
• rzymski I - II wiek
• chrze£cija±ski II - V wiek

inny podzia│:

• VIII wiek pne - epika
• VI-V wiek pne - liryka
• V wiek pne - dramat
• IV wiek pne - wielcy filozofowie
• III wiek pne - epigram

2. Literatura rzymska

• archaiczny,
• cycero±ski,
• augustowski,
• cesarski,

• Mit - opowie£µ wyja£niaj╣ca w postaci alegorycznej i symbolicznej zjawiska natury, lub ┐ycia ludzkiego zgodnego z wierzeniami w dawnych religiach poga±skich.

-jest opowie£ci╣ o sta│ej warstwie fabularnej i wyra┐aj╣cej wierzenia danej spo│eczno£ci . Wyra┐aj╣: lΩk, niepok≤j, rado£µ.

Funkcje mitu:

• poznawcze, zwi╣zane z wyja£nieniami zjawisk przyrody
• £wiatopogl╣dowe, by│y podstaw╣ do wierze± religijnych
• sakralne, informowa│y o powi╣zaniach b≤stw i obrzΩdach.

Rodzaje mit≤w:

• teogoniczne - opowiadaj╣ce o bogach
• antropologiczne - o cz│owieku
• genealogiczne - o rodach kr≤lewskich
• kosmogeniczne - o powstaniu £wiata
• eschatologiczne - o po£miertelnych losach cz│owieka
• archetyp - mity podaj╣ce wzory zachowa± i postΩpowania

Bohaterowie mit≤w:

bogowie, p≤│bogowie, ludzie, demony, herosi

Forma mit≤w wyra┐a siΩ przez metafory, alegorie i symbole.

PojΩcia etymologiczne i bohaterowie mit≤w:

Achilles- wojownik walcz╣cy pod Troja, odporny na rany dziΩki k╣pieli w Styksie; piΩta Achillesa- w przeno£ni s│aby punkt, Achilles ginie postrzelony w piΩtΩ, kt≤ra nie by│a pomoczona wodami Styksu (za ni╣ trzyma│a go matka).

Pandora- jedna z bogi±, trzyma│a w swojej puszcze wszystkie smutki £wiata; oznacza miejsce pe│ne nieszczΩ£cia.

Herkules- bohater, za zabicie dzieci skazany na 12 prac; oznacza herkulesow╣ si│Ω.

Ariadna- c≤rka Minosa, uratowa│a ┐ycie Tezeusza, daj╣c mu za rad╣ Dedala niµ, kt≤r╣ znaczy│ drogΩ z labiryntu; oznacza spos≤b wyj£cia z k│opot≤w.

Augiasz- kr≤l, posiada│ olbrzymi╣ stajniΩ, z kt≤rej od 30 lat nie usuwano nieczysto£ci; Herkules przepu£ci│ przez ow╣ stajnie potok i wyczy£ci│ wszystko w jeden dzie±; oznacza symbol nieusprawiedliwionej buty.

Penelopa- mia│a c≤rkΩ, kt≤ra zosta│a str╣cona do Tartaru, zosta│a tam ┐on╣ Hadesa. Penelopa uprosi│a bog≤w i Kora wysz│a z podziemi. Jednak przedtem zjad│a kilka nasion granatu i na 3 miesi╣ce musi powracaµ do swojego mΩ┐a. Wtedy na Ziemi panuje zima.

Prometeusz- ukrad│ z rydwanu boga s│o±ca Heliosa promyk i zani≤s│ go ludziom. Za karΩ codzienne sΩp wyjada mu w╣trobΩ a w nocy ona znowu odrasta. Oznacza heroiczne po£wiΩcenie.

Ikar- syn Dedala, w ucieczce z Krety wykorzysta│ skrzyd│a ptak≤w; zgin╣│ bo wbrew poleceniom ojca wzni≤s│ siΩ za wysoko; oznacza pΩd do wiedzy, bunt...

Nike- bogini zwyciΩstwa.

Chaos, Uranos, Gaja, Okeanos, cyklopi, Kronos, Reja, Dzeus, Hades, Posejdon, Hera, Demeter, Hestia, Hektor,...

Homer- poeta grecki; ┐y│ w VIII wieku pne; pochodzi│ prawdopodobnie z Azji Mniejszej; przypuszczalny tw≤rca ôIliadyö i ôOdyseiö.

Epos- najstarszy gatunek epicki, wywodz╣cy siΩ z ludowych poda± o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przesz│o£ci; s╣ to d│u┐sze utwory, najczΩ£ciej ƒr≤d│em eposy by│y mity, podania i ba£nie.

Wyznaczniki eposu homeryckiego:

• zobrazowanie ┐ycia narodu na tle wa┐nego momentu w dziejach tej zbiorowo£ci
• Herosi jako czo│owe postacie w tw≤rczo£ci Homera
• obfito£µ scen batalistycznych
• akcja eposu dzieje siΩ na planie boskim i ziemskim
• postΩpowanie bohater≤w uzale┐nione od woli bog≤w
• z│o┐ono£µ kompozycji: wielow╣tkowo£µ, epizody..
• patetyczny uroczysty styl
• inwokacja na pocz╣tku eposu
• mnogo£µ por≤wna± homeryckich.

• ôIliadaö(spisana w IV wieku pne, jest epopej╣ bohatersk╣):

Obydwaj znaj╣ swoje przeznaczenie; wiedz╣, ┐e czeka ich rych│a £mierµ. Cechuje ich mΩstwo i odwaga, waleczno£µ, troska o honor i pragnienie s│awy po£miertelnej.

O wyniku pojedynku decyduje nie osobiste mΩstwo, ale przeznaczenie ôlos Hektora dobieg│ swego kresuö

• ôOdysejaö(po│owa VIII, epopeja przygodowa): przedstawia dziesiΩcioletni╣ tu│aczkΩ Odysa wracaj╣cego spod Troi po sko±czonej wojnie. Odys zwiedza wiele egzotycznych kraj≤w, prze┐ywa moc niezwyk│ych przyg≤d, zanim dziΩki swej m╣dro£ci i pomocy bogini Ateny, bΩdzie m≤g│ wr≤ciµ do swej ojczystej Itaki i do czekaj╣cej go wiernej ┐ony, Penelopy; retrospekcje, topos wΩdr≤wki

Arystoteles pomys│odawca dramatu satyrowego.

1. Poezja jest sztuka na£ladowcz╣, nie wytwarza bowiem przedmiot≤w realnych, lecz tylko ich s│owne podobie±stwo.

2. W poezji istniej╣ rozmaite gatunki, kt≤re r≤┐ni╣ siΩ ze wzglΩdu na spos≤b na£ladowania.
1. Poezja dzia│a na odbiorcΩ nie dlatego, ┐ e przedstawiane przedmioty s╣ odpowiednikami rzeczywisto£ci, lecz dlatego, ┐e spos≤b ich przedstawienia rozbudza emocje odbiorcy.

Sofokles 496- 406 pne; tragediopisarz grecki, 120 sztuk, zachowa│o siΩ 7; najwa┐niejsze ôAntygonaö, ôKr≤l Edypö, ôElektraö; zwr≤ci│ uwagΩ na prze┐ycia bohater≤w:

• bohaterowie ze sfer kr≤lewskich a nawet bogowie
• czysto£µ gatunku literackiego, dialog jako wyznacznik dramatu
• udzia│ brali wy│╣cznie mΩ┐czyƒni na koturnach i w maskach
• koryfeusz- przewodnik ch≤ru, ubrany w kozie sk≤ry
• w VII wieku pne Arion z Metyny nadaje cechy formy lirycznej

Cechy dramatu (od drama - dziaµ siΩ) antycznego:

• podzia│ na epizodiony i stasimony
• determinacja przez przeznaczenie
• pie£ni kultowe zwane dytyrambami (na cze£µ Dionizosa)
• kult Dionizosa- boga winnej latoro£li

1. RzΩdy w teatrze by│y przeznaczone dla kap│an≤w boga

2. Dionizje - zabawy, 1. Dzie± obchody, 2. Konkurs dytyrambiczny, 3,4,5 tetralogia (3 tragedie i 1 dramat satyrowy)
1. teatry znajdowa│y siΩ ko│o miejsc kultu

• tw≤rcy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Heraklit z Efezu (budowa dramatu),Tespis,

Wyr≤┐niki dramatu:

• pojΩcie tragizmu- polega na sk│≤ceniu dw≤ch r≤┐nych racji, nie mo┐no£µ rozstrzygniΩcia tragicznej winy (Kreon)
• determinacja los≤w ludzkich (przeznaczenie)
• w dramacie brak narratora a akcja rozgrywa siΩ za pomoc╣ dialogu
• stosowanie udƒwiΩkowienia
• tekst zasadniczy i poboczny (didaskalia)
• wyobra┐alnym czasem, w kt≤rym ujΩte s╣ wydarzenia dramatu jest czas teraƒniejszy
• budowa akcji: ekspozycja, akcja, punkt kulminacyjny, perypetia, rozwi╣zanie

Rola ch≤ru:

• komentowa│ wydarzenia na scenie, dialogi i monologi
• ch≤r nie wp│ywa│ na zmianΩ i rozw≤j akcji

• ôAntygonaö:

Prolog- rozmowa dw≤ch si≤str- ekspozycja dramatu (dialog)

Parodos- ch≤r starc≤w teba±skich, pie£± na wej£cie, rado£µ z odparcia wroga.

Epizodion I - scena dialogowa, Kreon og│asza wydany przez siebie zakaz grzebania cia│a; wej£cie stra┐nika i informacja o pogrzebaniu cia│a Polinejkesa przez nieznanego sprawcΩ (cia│o jego brata walcz╣cego po stronie Teb zosta│o pochowane).

Stasimon I - pie£± ch≤ru; pochwa│a ludzkiego rozumu, kt≤ry mo┐e ujarzmiµ przyrodΩ, nie mo┐e pokonaµ £mierci.

Epizodion II - wzrasta napiΩcie dramatyczne, stra┐nik przyprowadza AntygonΩ, kt≤ra pochwyci│ na grzebaniu cia│a poleg│ego brata.

Stasimon II - wypowiedz ch≤ru na temat tragicznego losu rodu Labdakid≤w.

Epizodion III - Hajman prosi o │askΩ dla Antygony.

Stasimon III - ch≤r s│awi potΩgΩ Erosa.

Epizodion IV - ch≤r odprowadza AntygonΩ do lochu £mierci

Stasimon IV -

Epizodion V - pojawienie siΩ Tyrezjasza

Stasimon V - pie£± ch≤ru na cze£µ patrona Teb

Exodos- Zwiastun wchodzi z wiadomo£ci╣ o samob≤jstwie syna, kt≤ry na wie£µ o £mierci Antygony odbiera sobie ┐ycie. Kreon dowiaduje siΩ, ┐e Eurydyka pope│nia samob≤jstwo.

1. Konflikt tragiczny w ôAntygonieö:

• Kreon reprezentuj╣cy prawo £wieckie, interes pa±stwa i zbiorowo£ci oraz racje rozumu, spo│ecze±stwo
• Antygona reprezentuj╣ca prawo boskie i religijne oraz uczucia, jednostka

2. Dysproporcje miΩdzy win╣ tragiczn╣ a kar╣:

• przyczyna £mierci Antygony by│ jej protest przeciwko prawu pa±stwowemu, protest podjΩty w imiΩ prawa boskiego i mi│o£ci do brata
• wina tragiczna Kreona wyp│ywa z ograniczonego charakteru praw jednostki i z mniemania o nieograniczonej w│adzy
• smierµ trojga bohater≤w i beznadziejne ┐ycie czwartego

Wergiliusz 70 -19 rok pne - syn zamo┐nego garncarza, protektorat mecenasa Oktawiana Augusta, rozwin╣│ swoje zdolno£ci tw≤rcze; na nagrobku ma napis:

ôopiewa│em pastwiska, wie£, wodz≤wö

• bukoliki (sielanki z ┐ycia pasterzy), georgiki ( poemat o rolnictwie)
• ôEneidaö (epopeja na wz≤r Homera)

Horacius (Horacy) 65 pne w Wenuzie - 8 ne pod Rzymem; syn wyzwolonego niewolnika, studiowa│ w Rzymie i Atenach, po czym walczy│ w armii Brutusa; bitwa pod Filipi; by│ wy┐szym urzΩdnikiem, pocz╣tkowo mia│ mecenasa (Oktawian August) dziΩki poparciu Wergiliusza; pierwsze utwory satyryczne p≤ƒniej liryczne; napisa│: ôSztuka poetyckaö, jako liryk podejmowa│ tematy o mi│o£ci, weso│ych biesiadnikach, przyjaƒni, ojczyƒnie oraz refleksje filozoficzne . Opar│ siΩ na filozofii Epikura i stoik≤w - mistrz satyry.

O co poeta prosi Apollina:

• o zdrowie i natchnienie
• o │agodn╣ staro£µ
• o dorobek literacki
• o m╣dro£µ
• o umiejΩtno£µ cieszenia siΩ z tego co siΩ posiada

• Oda: ôExegi monumentum aere perenniusö
• utw≤r opowiada o tw≤rczo£ci poetyckiej
• przekonanie, ┐e po £mierci autora jego dorobek literacki przetrwa wieki
• zwi╣zek pomiΩdzy poezj╣ Horacego o poezj╣ greck╣ i uznanie jej zwierzchno£ci
• poeta jako wychowawca, odgrywaj╣cy wa┐na rolΩ w historii i nie£miertelnego poprzez swoj╣ tw≤rczo£µ
• ôpomnik ze spi┐uö- symbol trwa│o£ci dla potomnych
• ônie wszystek umrΩö - przekonanie o s│awie po£miertelnej

ôBibliaö - jest wyrazem monoteizmu

1. PojΩcie s│owa:

• bibilion = ksiΩga
• bibilios = │odyga papirusowa

2. Biblia sk│ada siΩ ze:

• Starego Testamentu XIII - I wiek pne
• Nowego Testamentu 51 - 96 rok ne

3. Biblia jest tr≤jjΩzyczna:

• grecki
• staro-hebrajski
• aramejski

4. Autorzy Biblii; ST: Salomon, Moj┐esz, Dawid, anonimowe, NT: Jan, Marek, úukasz, Mateusz
5. Przek│ady:

• Septuaginta (na jΩzyk grecki) w Aleksandrii, obejmowa│ ST, III - II wiek pne
• Wulgata przek│ad £w. Hieronima, IV wiek ne, po soborze trydenckim wyk│adnia oficjalna

6. Przek│ady polskie:

• Katolickie
• Biblia kr≤lowej Zofii, zwana szaroszpatack╣, XV wiek
• Biblia Leopolity, 1561
• Biblia Jakuba Wujka, NT 1593, ca│o£µ po£miertelnie w 1599
• Innowiercze
• Biblia Brzeska, kalwi±ska, 1563
• Biblia nie£wieska, Szymona Budnego, aria±sko-socynia±ska, 1572
• Biblia gda±ska, lutera±ska, przek│ad przy wsp≤│pracy kalwin≤w i braci czeskich, 1932
• Biblia Tysi╣clecia, t│umaczona z jΩzyk≤w oryginalnych, 1965

7. Gatunki w Biblii: hymny, psalmy, poematy, przypowie£ci, eposy, kazania, modlitwy, dialogi filozoficzne, listy, kroniki

ôKsiΩga Rodzajuö- opis kolejnych czynno£ci Boga - Stw≤rcy w ci╣gu 6 dni.

1. ziemia, niebo, £wiat│o£µ, ciemno£µ, dzie±, noc
2. woda, l╣d, niebo, morze, ro£liny
3. drzewa owocowe
4. gwiazdy, czas
5. zwierzΩta
6. cz│owiek

ôKsiΩga Hiobaö - autorstwo anonimowe; miejsce powstania Judea; akcja w Adonii; uk│ad:

• prolog - prozatorski
• poemat - 6 czΩ£ci

• opisuje zwi╣zek pomiΩdzy Bogiem a cz│owiekiem
• Hiob jako symbol wiary nigdy nie przemijaj╣cej

1. Monolog i dysputa z przyjaci≤│mi:

• Elitoz z Temanem
• Bilbob z Szumachem

2. Poemat o m╣dro£ci i monolog Hioba
3. Mowy Boga - Eliasz i prozatorski epilog
4. Arystotelowska koncepcja los≤w:

• zmienno£µ perypetii czyli od cierpienia do rado£ci
• cierpienie wyzwala heroizm, jest sensowne

5. Postawa Hioba jako lekcja godno£ci ludzkiej, wierno£ci Bogu, cierpliwo£ci i godno£ci, oraz winy cz│owieczej i odpowiedzialno£ci.

Hiob przywr≤cony do dawnego stanu, ┐yje w dostatku, w£r≤d potomstwa. Sta│ siΩ symbolem cierpienia oraz katastrofy, tragedii i nieszczΩ£cia. Dzieje Hioba s╣ te┐ symbolem ludzkiego heroizmu i cierpienia jako nieodzownego elementu ┐ycia i okre£lenia pe│ni cz│owiecze±stwa. Cierpienia uszlachetnia cz│owieka, pozwala zrozumieµ innych (w╣tki u romantyk≤w i poet≤w okupacyjnych.

ôKsiΩga Psalm≤wö

Psalm to utw≤r poetycki o charakterze modlitewno-hymicznym; psalmy zbudowane s╣ z werset≤w a werset to ca│o£µ tre£ciowa zbudowana z dw≤ch lub trzech cz│on≤w.

Wyr≤┐niamy psalmy: b│agalne, dziΩkczynne, pochwalne, filozoficzne, m╣dro£ciowe,...

• Psalm IIX
• cz│owiek jako ôw│adca nad dzie│ami r╣k Twoichö
• cz│owiek kochany jest przez Boga, ôniewiele mniejszy od niebieskich mocyö
• pochwa│a £wiata stworzonego przez Boga

Przypowie£ci biblijne - przys│owie, maksyma, aforyzm; utw≤r narracyjny o tre£ci pouczaj╣cej; ubogi w postacie, zdarzenia i realia, maj╣cy jednak ukryte znaczenie alegoryczne, symboliczne, odnosz╣ce siΩ do og≤lnych prawide│ egzystencji cz│owieka, ludzkich postaw, wobec przypadk≤w ┐yciowych.

• ôO Siewcyö - opowiada o rolniku, kt≤ry sieje zbo┐e. Gdy ziarno upadnie na niego£cinny grunt to nie wzro£nie. Ziarno por≤wnane jest do wiary. Kiedy ono st╣pi na cz│owieka o czystym sercu, w pe│ni siΩ rozwinie i wyda swoje owoce.
• ôO synu marnotrawnymö - pewien cz│owiek mia│ dw≤ch syn≤w, jednak m│odszy zabra│ swoj╣ czΩ£µ maj╣tku i straci│ j╣ ┐yj╣c rozrzutnie. Gdy powr≤ci│ do ojca, ten przyj╣│ go jak zmartwychwsta│ego. Drugi syn oburzy│ siΩ, ┐e jego nie traktuje podobnie. Syn jest symbolem cz│owieka, kt≤ry b│╣dzi a jednak odnajduje wiarΩ i receptΩ na dobre ┐ycie.
• ôO mi│osiernym Samarytaninieö - pewien »yd zosta│ napadniΩty przez zb≤jc≤w, kt≤rzy go pobili i ograbili. Drog╣ na kt≤rej le┐a│ przeje┐d┐a│o dw≤ch »yd≤w; miΩdzy nimi by│ rabin; nie pomogli napadniΩtemu... Dopiero samarytanin pom≤g│ mu i zapewni│ pieni╣dze na najbli┐szy czas. Mi│osierny samarytanin jest symbolem cz│owieka, kt≤ry nawet wrogom udziela pomocy.

ôKsiΩga Koheletaö

ôwszystko marno£µ i gonienie za wiatrem ( venitas venitatum et venitas)ö

-podejmuje motyw rozwa┐a± na temat ┐ycia cz│owieka jego szczΩ£cia i egzystencji. Mottem ksiΩgi jest powy┐szy cytat. Cz│owiek jest istota kruch╣ i przemija, podczas gdy Ziemia trwa wiecznie. Prawo przemijania powoduje, ┐e cz│owiek nie zaznaje szczΩ£cia, a ┐ycie jest tylko ôgonieniem za wiatremö

ôApokalipsa £w. Janaö powsta│a w latach 94 - 96 ne za panowania cesarza Dominicjana; wzorowana na wcze£niejszych tekstach Ezechiela, Daniela i Zachariasza - z greckiego apokalypssos - objawienie, ods│oniΩcie; to szczeg≤lny rodzaj opowie£ci biblijnej opisuj╣cej tajemnicΩ czas≤w ostatecznych. W NT jest ostatni╣ ksiΩg╣ Biblii, zamykaj╣c╣ ca│o£µ historii £wiΩtej. Katastrofizm; obraz kresu ludzko£ci, s╣d bo┐y, £mierµ...