BAROK - OG╙LNA CHARAKTERYSTYKA EPOKI

Barok to epoka literacka miΩdzy odrodzeniem a o£wieceniem, obejmuj╣ca w zasadzie wiek XVII, choµ tak┐e zjawiska z ko±ca XVI i I po│owy XVII wieku. Termin "barok" zapo┐yczono z historii sztuki, gdzie stosowany by│ dla okre£lenia dziwactwa i nieregularno£ci w sztuce. PrzyjΩcie go przez epokΩ literack╣ sugeruje, ┐e bΩdzie w niej mowa o tw≤rczo£ci niezwyk│ej i dziwnej. Owa niezwyk│o£µ wyniknie przede wszystkim z ograniczenia tre£ci utwor≤w i rozbudowania form jej wyrazu. Pragnienie ol£nienia i zaskoczenia czytelnika widoczne jest w stosowaniu przez poet≤w wyszukanych por≤wna±, przeno£ni, om≤wie±, epitet≤w, gry s│≤w, czy mno┐eniu okre£le± na ten sam temat. Mistrzem wykwintnej formy by│ w│oski poeta Giambatista Marini, kt≤rego styl, nazwany marinizmem, na£ladowali poeci ca│ej zachodniej Europy.

W rozwoju sztuki barokowej Polska nie r≤┐ni│a siΩ od innych kraj≤w europejskich. I u nas widoczny jest kryzys idea│≤w renesansu - spokojna, klasyczna harmonia miΩdzy tre£ci╣ a form╣ ulega ol£niewaj╣cemu bogactwu formy, logiczna konstrukcja ca│o£ci (w literaturze czy architekturze) staje siΩ mniej istotna ni┐ dekoracyjno£µ wygl╣du. Krytyce podlegaj╣ za│o┐enia humanizmu renesansowego, a g│≤wne umiejΩtno£ci godzenia ziemskich i wiecznych warto£ci, rozs╣dne poszukiwanie ziemskiego szczΩ£cia i tolerancja religijna. Epoka baroku szuka w│asnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie "czym jest cz│owiek" ? Np. SΩp-Szarzy±ski proponowa│ cz│owiekowi postawΩ aktywn╣ w poszukiwaniu istotnych warto£ci, wierz╣c, i┐ mo┐na je odnaleƒµ drog╣ intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widz╣c w cz│owieku przede wszystkim jego bezradno£µ i samotno£µ, proponowa│ mu ucieczkΩ od £wiata i bezgraniczne oddanie siΩ Bogu.

W Polsce, objΩtej kontrreformacj╣, ponownie zaznacza siΩ potΩga Ko£cio│a. Z tego te┐ powodu niema│╣ rolΩ w kszta│towaniu £wiatopogl╣du odegra│ zakon jezuit≤w. Szeroko rozwiniΩta sieµ szk≤│ zakonnych spowodowa│a wprawdzie wzrost liczby os≤b wykszta│conych, ale jednocze£nie obni┐y│ siΩ poziom tego wykszta│cenia. Wszelkie przejawy wolnej my£li, pogl╣dy heretyckie i antyko£cielne podlega│y surowej cenzurze. Niepo┐╣dane ksi╣┐ki umieszczano na indeksie - pierwszy indeks w Polsce sporz╣dzono w Krakowie na pocz╣tku XVII wieku. Wynikiem takiej polityki Ko£cio│a by│o og≤lne obni┐enie poziomu literatury, w kt≤rej pojawiaµ siΩ zaczΩ│y p│ytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wys│awiaj╣ce z przesad╣ osobΩ lub wydarzenie), kt≤rych autorzy liczyli na protekcjΩ w zdobyciu stanowiska lub zaszczyt≤w. CzΩsto by│y to utwory grafoman≤w, a wiΩc os≤b nie posiadaj╣cych talentu, a ulegaj╣cych manii pisania utwor≤w literackich. Do£µ czΩstym zjawiskiem by│o makaronizowanie jΩzyka literackiego (makaronizm - obcy wyraz, zwrot, obca forma wpleciona w tekst pisany w jΩzyku ojczystym). W ko±cu XVII wieku wychowanie w szko│ach zakonnych nakazywa│o popisywanie siΩ znajomo£ci╣ │aciny. Wtr╣cano wiΩc wyrazy │aci±skie do polskich zda±, nadawano im polskie ko±c≤wki, czy naginano polsk╣ budowΩ zda± do │aci±skiej sk│adni. Zwyrodnienie jΩzyka i stylu w literaturze polskiej by│o objawem obni┐enia siΩ poziomu kultury umys│owej i obyczajowej, kt≤rej uleg│a szlachta, zapatrzona w sw╣ rzekom╣ sarmack╣ wy┐szo£µ nad innymi narodami. Jeszcze w XVI wieku pojΩcie sarmatyzmu obejmowa│o pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowito£µ, uczciwo£µ, ale w XVII wieku miejsce dawnych cn≤t zajΩ│y wady - obojΩtno£µ wobec los≤w ojczyzny, warcholstwo, pija±stwo, rozluƒnienie obyczaj≤w, wyzysk ch│opa. Powy┐sze sprawy powoduj╣, ┐e szczeg≤lnie II po│owa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnΩtrzna i zewnΩtrzna Polski wik│a│a kraj w coraz to nowe wojny. Bunty ch│opskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka os│abia│y jej pozycjΩ polityczn╣. W 1652 roku nast╣pi│o pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko pos│a, za Augusta II zerwano 17 sejm≤w, a za Augusta II, pr≤cz koronacyjnego nie doszed│ do skutku ani jeden.

Nazwa Barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego s│owa barocco oznaczaj╣cego rzadk╣ i cenn╣ per│Ω o nieregularnym kszta│cie. Miano epoki by│oby wiΩc zarazem metafor╣ jej samej: niezwyk│ej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego pojΩcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmuj╣ca zjawiska artystyczne ko±ca XVI, XVII i pierwszej po│owy XVIII wieku. W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Okre£la epokΩ literack╣ trwaj╣c╣ od schy│ku lat osiemdziesi╣tych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojΩciem odnosz╣cym siΩ do g│≤wnego w tym wieku pr╣du literackiego. Wyr≤┐nia siΩ trzy fazy baroku:

Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesi╣tych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do g│osu miΩdzy innymi tw≤rczo£µ mistyczno-metafizyczna (Miko│aj SΩp-Szarzy±ski) nawi╣zuj╣ca do £redniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, £wiata, cz│owieka.

Faza druga - barok dojrza│y - przypada na £rodkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesi╣tych). W dojrza│ym baroku rozwija siΩ tw≤rczo£µ miΩdzy innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu.

Faza trzecia (ostatnia) - p≤ƒny barok, przypada na czas kryzysu kultury i pi£miennictwa. Najwybitniejsi tw≤rcy p≤ƒnego baroku (Wac│aw Potocki, Wespazja, Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) zwi╣zani byli z ideologi╣ sarmack╣.

Nurty literackie Baroku

marinizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska w│oskiego pisarza Gimbattista Marino; marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzuca│ renesansow╣ harmoniΩ miΩdzy tre£ci╣ a form╣ i k│ad│ nacisk na formΩ; lubowa│ siΩ w ol£niewaj╣cych konceptach, wymy£lnych epitetach i metaforach; stosowano nastΩpuj╣ce £rodki artystyczne:

- inwersjΩ czyli szyk przestawny;

- paradoks

- alegoria

- anafora

- gradacja

- hiperbola

- antyteza - przeciwstawienie

- koncept

- oksymoron

- parafraza - om≤wienie

- pointa

sarmatyzm - ca│╣ braµ szlacheck╣ jednoczy│o poczucie narodowej potΩgi, przekonanie o £wietno£ci polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto £wiadomo£µ tradycji rodowej i starodawno£ci sarmackiej, co wi╣za│o siΩ z ide╣ pochodzenia Polak≤w jakoby od staro┐ytnych Sarmat≤w. Duma z tego potΩ┐nego sarmackiego dziedzictwa by│a te┐ nieod│╣czn╣ cech╣ barokowej mentalno£ci. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukszta│towa│o siΩ ujemnie nacechowane okre£lenie sarmatyzm oznaczaj╣ce ca│okszta│t siedemnastowiecznych obyczaj≤w i kultury szlacheckiej, zwykle uto┐samianych z samowol╣, zacofaniem, pogard╣, niechΩci╣ do cudzoziemc≤w, dewocj╣ i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz by│ obro±c╣ z│otej wolno£ci, systemu spo│eczno - pa±stwowego, kt≤ry gwarantowa│ mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Ju┐ w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawni│y siΩ r≤wnie┐ has│a mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Ko£ci≤│. Polska, a wiΩc rycerska szlachta mia│a odegraµ szczeg≤ln╣ rolΩ w ca│ej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrzescija±skich. Szlachcic - obro±ca wiary, obro±ca Naj£wiΩtszej Marii Panny stawa│ na stra┐y suwerenno£ci chrze£cija±skiej Europy, strzeg│ przed niebezpiecze±stwem poga±stwa i innowierstwa. Polska pe│ni│a w ideologii sarmackiej "przedmurza chrze£cija±stwa", najdalej na Wsch≤d wysuniΩtego bastionu Rzymu. Pisarze p≤ƒnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjΩli zdecydowan╣ krytykΩ wielu przejaw≤w ┐ycia szlacheckiego, akcentuj╣c zw│aszcza nierealizowanie przez ni╣ podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlega│a nie sama ideologia, ale w│a£nie odstΩpstwa od niej.

Cechy poezji barokowej

kunsztowno£µ poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany by│ przez nurt "marinizmu"; twierdzono,┐e poezja powinna przede wszystkim zadziwiaµ czytelnika, zaskakiwaµ go niezwyk│o£ci╣ operacji jΩzykowych, metafor, szokuj╣cych paradoks≤w i zestawie± antytetycznych (Cuda mi│o£ci), oryginalnych epitet≤w i £mia│ych por≤wna±; wiersze Morsztyna po£rednio informuj╣, ┐e tw≤rczo£µ poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywisto£ci, ┐e poeta nie musi m≤wiµ prawdy, ┐e celem i istot╣ jego poszukiwa± jest w│a£nie poezja ograniczona do siebie samej;

konceptyzm - £wietny, wyszukany pomys│ literacki, tzw. koncept by│ g│≤wnym celem dla wielu poet≤w europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatnia│ zar≤wno harmonijne, jak i sprzeczne zwi╣zki miΩdzy r≤┐nymi zjawiskami; "Czym piΩkno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umys│u"; poezja ta by│a intelektualna, a zarazem zmys│owa; zmys│y cz│owieka traktowano jako "informator≤w duszy"; intelektualny charakter wynika│ z jej warsztatowego rygoru: wiersze mia│y poz≤r ┐ywio│owych, napisanych "od niechcenia" dziΩki £wiadomemu u┐yciu odpowiednich £rodk≤w; poezja bΩd╣ca najwy┐szym kunsztem s│owa w│a£nie na nie chcia│a byµ nakierowana;

zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentowa│ ten nurt; pr≤ba rozwi╣zania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca cz│owieka w £wiecie podlegaj╣cym przemijaniu, poszukiwa│ warto£ci, kt≤re nadaj╣ sens ludzkim wysi│kom;

Gatunki charakterystyczne dla epoki Baroku

sonet - utw≤r poetycki sk│adaj╣cy siΩ z 14 wers≤w podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie tr≤jwierszowe (tercyny), o £cis│ym rozk│adzie rym≤w, przy czym 8 pierwszych wers≤w zawiera na og≤│ czΩ£µ opisow╣ lub narracyjn╣, natomiast 6 ko±cowych stanowi czΩ£µ refleksyjno-uog≤lniaj╣c╣. Sonet zrodzi│ siΩ w XII w. we W│oszech (nazwa), rozwiniΩty zosta│ przez A. Dantego i F. PetrarkΩ. Ustali│ siΩ wtedy typ tzw. sonet w│oski o rozk│adzie rym≤w abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechni│ siΩ w ci╣gu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski mia│ zmodyfikowany uk│ad rym≤w (w ko±cowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. SΩp-Szarzy±ski. W nowszych czasach ustali│a siΩ w│oska postaµ sonetu. Uprawiany w r≤┐nych okresach literatury uwa┐any za formΩ szczeg≤lnie trudn╣, pojmowany by│ jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. S│owacki, pozytywizm - A. Asnyk, M│oda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, wsp≤│cze£nie - J. Iwaszkiewicz, A. S│onimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski);

epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodz╣cy siΩ z ludowych poda± o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przesz│o£ci; s╣ to d│u┐sze utwory, najczΩ£ciej wierszowane; ƒr≤d│em epos≤w by│y mity, podania i ba£nie; epos rycerski ukszta│towa│ siΩ w £redniowieczu;

pamiΩtnik - gatunek pi£miennictwa u┐ytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury piΩknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z ┐ycia prywatnego i/lub publicznego. W odr≤┐nieniu od dziennika pamiΩtnik pisany jest z perspektywy p≤ƒniejszej od ca│o£ci przedstawionych wydarze± i w spos≤b bardziej sumaryczny. Wiele pamiΩtnik≤w rzeczywistych ze wzglΩdu na ich warto£µ literack╣ zalicza siΩ obecnie do literatury piΩknej ("PamiΩtniki" J. Ch. Paska). Powie£ci pisane w formie pamiΩtnika pozwala│y usun╣µ po£rednictwo narratora, zbli┐yµ czytelnikowi perspektywΩ postaci. Pojawi│y siΩ zw│aszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie M│odej Polski);

list - gatunek wywodz╣cy siΩ ze staro┐ytno£ci (Horacy), uprawiany g│≤wnie w okresie klasycyzmu, zwiazany z kultur╣ dworsk╣, wprowadzaj╣cy rozwa┐ania og≤lne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ram╣ utworu by│a konwencja komunikacji listownej; list siΩga│ do epistolografii (sztuki pisania list≤w) u┐ytkowej. Obowi╣zywa│a w nim "stosowno£µ" stylu do tre£ci oraz do rodzaju stosunk≤w miΩdzy dwiema stronami komunikacji (w li£cia kierowanym do przyjaciela dopuszczane by│y tony bardziej osobiste). W li£cie mo┐liwa by│a wiΩksza swoboda, obni┐enie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko siΩgano po formΩ listu z podr≤┐y. W li£cie okoliczno£ciowym, czΩstym w okresie o£wiecenia, dopuszczalne by│y b│ahsze tre£ci. Od ody list r≤┐ni│ siΩ przed wszystkim pow£ci╣gliwo£ci╣ tonu, refleksyjno£ci╣. List w Polsce by│ rozpowszechniony w okresie o£wiecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybra│ charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. S│owackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").