EPOS RYCERSKI

Najstarszy gatunek epicki, wywodz╣cy siΩ z ludowych poda± o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przesz│o£ci; s╣ to d│u┐sze utwory, najczΩ£ciej wierszowane; ƒr≤d│em epos≤w by│y mity, podania i ba£nie; epos rycerski ukszta│towa│ siΩ w £redniowieczu.

LIST

Gatunek wywodz╣cy siΩ ze staro┐ytno£ci (Horacy), uprawiany g│≤wnie w okresie klasycyzmu, zwi╣zany z kultur╣ dworsk╣, wprowadzaj╣cy rozwa┐ania og≤lne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ram╣ utworu by│a konwencja komunikacji listownej; list siΩga│ do epistolografii (sztuki pisania list≤w) u┐ytkowej. Obowi╣zywa│a w nim "stosowno£µ" stylu do tre£ci oraz do rodzaju stosunk≤w miΩdzy dwiema stronami komunikacji (w li£cia kierowanym do przyjaciela dopuszczane by│y tony bardziej osobiste). W li£cie mo┐liwa by│a wiΩksza swoboda, obni┐enie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko siΩgano po formΩ listu z podr≤┐y. W li£cie okoliczno£ciowym, czΩstym w okresie o£wiecenia, dopuszczalne by│y b│ahsze tre£ci. Od ody list r≤┐ni│ siΩ przed wszystkim pow£ci╣gliwo£ci╣ tonu, refleksyjno£ci╣. List w Polsce by│ rozpowszechniony w okresie o£wiecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybra│ charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. S│owackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").

PAMI╩TNIK

Gatunek pi£miennictwa u┐ytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury piΩknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z ┐ycia prywatnego i/lub publicznego. W odr≤┐nieniu od dziennika pamiΩtnik pisany jest z perspektywy p≤ƒniejszej od ca│o£ci przedstawionych wydarze± i w spos≤b bardziej sumaryczny. Wiele pamiΩtnik≤w rzeczywistych ze wzglΩdu na ich warto£µ literack╣ zalicza siΩ obecnie do literatury piΩknej ("PamiΩtniki" J.Ch. Paska). Powie£ci pisane w formie pamiΩtnika pozwala│y usun╣µ po£rednictwo narratora, zbli┐yµ czytelnikowi perspektywΩ postaci. Pojawi│y siΩ zw│aszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie M│odej Polski).

SONET

Utw≤r poetycki sk│adaj╣cy siΩ z 14 wers≤w podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie tr≤jwierszowe (tercyny), o £cis│ym rozk│adzie rym≤w, przy czym 8 pierwszych wers≤w zawiera na og≤│ czΩ£µ opisow╣ lub narracyjn╣, natomiast 6 ko±cowych stanowi czΩ£µ refleksyjno - uog≤lniaj╣c╣. Sonet zrodzi│ siΩ w XII w. we W│oszech (nazwa), rozwiniΩty zosta│ przez A. Dantego i F. PetrarkΩ. Ustali│ siΩ wtedy typ tzw. sonet w│oski o rozk│adzie rym≤w abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechni│ siΩ w ci╣gu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski mia│ zmodyfikowany uk│ad rym≤w (w ko±cowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. SΩp-Szarzy±ski. W nowszych zasach ustali│a siΩ w│oska postaµ sonetu. Uprawiany w r≤┐nych okresach iteratury uwa┐any za formΩ szczeg≤lnie trudn╣, pojmowany by│ jako popis sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. │owacki, pozytywizm - A. Asnyk, M│oda Polska - J. Kasprowicz, K. etmajer, L. Staff, wsp≤│cze£nie - J. Iwaszkiewicz, A. S│onimski, . Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).