PYTANIA PROBLEMOWE

Scharakteryzuj i oce± zjawisko sarmatyzmu - XVII wieczn╣ postawΩ ┐yciow╣ polskiej szlachty

Sarmatyzm g│osi│, ┐e Polacy pochodz╣ od s│owia±skiego plemienia Sarmat≤w. Ich potomkami mia│aby byµ szlachta. Idea│ szlachcica-sarmaty to cz│owiek prawy, uczciwy, dobroduszny, odwa┐ny, patriota. Powinien dbaµ o r≤wno£µ wewnΩtrzn╣ stanu, byµ chrze£cijaninem. Nie musi byµ wszechstronnie wykszta│cony, ale dbaµ o wolno£ci szlacheckie, m≤wiµ o szkolnictwie. Polska by│a na pograniczu chrze£cija±stwa i religii orientalnych. Polacy byli narodem wybranym do obrony chrzescija±stwa, z tego rodzi│a siΩ nietolerancja religijna. Has│o obrony przed nawa│nic╣ tureck╣ - skutkiem tego by│a izolacja kulturowa, pojawia siΩ niechΩµ do wszystkiego co nie by│o rdzennie polskie (przestano wysy│aµ m│odzie┐ na zagraniczne uniwersytety). Z idealnego wzorca sarmacja sta│a siΩ pojΩciem negatywnym, ze szlacheckiego umi│owania wolno£ci rodzi siΩ anarchia, niechΩµ do pracy. NastΩpnie obni┐enie kultury umys│owej i obyczajowej w wyniku przekonania szlachty o jej rzekomej wy┐szo£ci nad innymi narodami. Miejsce cn≤t szlacheckich zajmuj╣ obojΩtno£µ wobec los≤w ojczyzny, warcholstwo, pija±stwo, rozluƒnienie obyczaj≤w, wyzysk ch│opa. To w du┐ym stopniu powoduje, ┐e II po│owa XVII w. jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Typowym przyk│adem Sarmaty jest J.Ch. Pasek. Ten wzorzec opisa│ w "PamiΩtnikach". Ich bohater realizuje ten idea│ szlachcica, ┐o│nierza, ziemianina. Wykszta│cenie bohater, narrator i autor jednocze£nie zdoby│ u jezuit≤w. Nie jest ono wiΩc zbyt gruntowne czy wielostronne. Takie wykszta│cenie wywiera│o wp│yw na konserwatyzm my£lowy, kt≤ry przejawia│ siΩ w niechΩci do wszystkiego co w jakikolwiek spos≤b mog│oby zmieniµ istniej╣cy stan rzeczy. Wed│ug Paska nie potrzeba ┐adnych zmian ani reform, jedyne niebezpiecze±stwo zagra┐aj╣ce ojczyƒnie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi nale┐y siΩ broniµ. Walcz╣c w obronie kraju nigdy nie zapomina│ o w│asnym interesie - wielu ludzi bogaci│o siΩ na wojnie. W imiΩ "z│otej wolno£ci" potΩpia│ senator≤w, kt≤rzy domagali siΩ dziedziczno£ci tronu polskiego i ukr≤cenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzega│ nΩdzy ludu - nar≤d uto┐samia│ ze szlacht╣. Pasek wysoko ceni odwagΩ, mΩstwo i dzielno£µ wy┐ej ni┐ m╣dro£µ i rozwagΩ. CzΩsto m≤wi o honorze rycerskim dopuszczaj╣c siΩ czyn≤w zupe│nie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie wykracza│o jego zdaniem poza ramy honoru. Pasek pochwala idea│y ziemia±skie, spokojne ┐ycie na wsi, blisko£µ natury - ale ich nie realizuje. Podobnie ustosunkowuje siΩ do idea│≤w obywatelskich - dostosowuje je do w│asnych potrzeb. Wy£miewa inne narody chwal╣c kraj rodzinny. Chwali w nim to co najmniej zas│uguje na poparcie - samowolΩ szlacheck╣, s│abo£µ w│adzy kr≤lewskiej, bezrz╣d, pusty skarb, ca│kowit╣ zale┐no£µ poddanych od pan≤w - to zgodnie z tym co pisze mia│oby £wiadczyµ o przewadze Polski nad innymi pa±stwami. M≤wi tak┐e o teorii, ┐e Polska jest "przedmurzem chrze£cija±stwa". Idee mesjanistyczne g│osi│y wiarΩ w opatrzno£µ Boga, kt≤ry Polak≤w obdarzy│ szczeg≤ln╣ mi│o£ci╣. Idea│y katolickie uleg│y u Paska sp│yceniu i prymitywizacji. Bohater "PamiΩtnik≤w" czΩsto chodzi do ko£cio│a, bierze udzia│ w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje najazd≤w na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwia│ nietolerancjΩ i przes╣dy, by│ powierzchowny - jego ƒr≤de│ mo┐na dopatrywaµ siΩ w jezuickim wychowaniu.

SΩp-Szarzy±ski i J. A. Morsztyn - podobie±stwa i r≤┐nice

M. SΩp-Szarzy±ski tworzy│ w okresie p≤ƒnego Renesansu, lecz jego utwory posiadaj╣ ju┐ cechy Baroku, s╣ £wiadectwem drastycznego rozdwojenia cz│owieka miΩdzy dusz╣ i jej warto£ciami a cia│em, materi╣. Jednocze£nie widaµ w nich charakterystyczny dla Baroku zwrot ku potΩdze Boga. Szarzy±ski pokazuje w nich, ┐e jedynym celem cz│owieka na ziemi jest zmierzanie ku Bogu, ┐e jest on jedyn╣ nieprzemijaj╣c╣ warto£ci╣ w odr≤┐nieniu od d≤br doczesnych.

Zupe│nie inna jest tematyka utwor≤w Morsztyna, przedstawiciela nurtu poezji dworskiej. W jego wierszach nie ma mowy o niebezpiecze±stwach £wiata ziemskiego i wszechmocy surowego Boga. Jego poezja jest lekka, dowcipna, na£laduj╣ca tzw. manieryzm polegaj╣cy g│≤wnie na odbieraniu £wiata zmys│ami a nie rozumem. Ulubionym tematem Morsztyna jest mi│o£µ przedstawiona za pomoc╣ zaskakujacych por≤wna± czy wyszukanych £rodk≤w stylistycznych.

Elementem │╣cz╣cym tw≤rczo£µ obu poet≤w s╣ £rodki stylistyczne wynikaj╣ce z za│o┐e± epoki. Obaj pisz╣ sonety, stosuj╣ zasadΩ kontrastu, antytezy, peryfrazy, u┐ywaj╣ wyszukanych epitet≤w, metafor, wylicze±, antynomii (sprzeczno£µ - oxymoron). Jest charakterystyczne dla Baroku, ┐e przede wszystkim ma on poruszyµ, wzruszyµ, ol£niµ a dopiero potem uczyµ. Dlatego w sonecie Morsztyna "Do trupa" mo┐na znaleƒµ tak zaskakuj╣ce zestawienie, a w sonetach SΩpa-Szarzy±skiego czΩsto mo┐na znaleƒµ elipsΩ (opuszczenie w szyku wyraz≤w, kt≤rych mo┐na siΩ domy£liµ) oraz inwersj╣ szyku wyraz≤w.

PamiΩtniki" J.Ch. Paska jako dokument epoki i dzie│o literackie

PamiΩtnikarstwo bujnie rozwinΩ│o siΩ w epoce Baroku, a Pasek jest czo│owym przedstawicielem tej odmiany literatury. "PamiΩtniki" obejmuj╣ lata 1656-1688. W pierwszej czΩ£ci Pasek opisuje walki Czarnieckiego ze Szwedami, wojnΩ z Moskw╣, czasy Micha│a Korybuta Wi£niowieckiego. Nie jest to dokument historyczny, bo wydarzenia te spisuje autor pod koniec ┐ycia, zawodzi go pamiΩµ i miesza fakty, myli daty. W drugiej czΩ£ci "PamiΩtnik≤w" autor przedstawia obrazy z ┐ycia ziemianskiego, w kt≤rych Pasek ujawnia siΩ jako gospodarz i obywatel. Charakteryzuj╣ mentalno£µ szlachty, obrazuj╣ jej ┐ycie, zwyczaje. Daje tu autor portret Sarmaty m≤wi╣c o samym sobie. Pokazuje w nich r≤wnie┐ postawΩ ┐o│nierza, w kt≤rej obok rycerskiej bojowo£ci ujawnia sarmack╣ samowolΩ. Tak┐e obrazki z rodzinnego ┐ycia dostarczaj╣ce wiedzy o zabawach i uroczysto£ciach wiejskich, o zachowaniu siΩ tam szlachty. "PamiΩtniki" maj╣ ogromn╣ warto£µ literack╣, dzie│o jest bliskie gatunkowi wczesnej powie£ci gdy┐ narracja prezentuje narratora jako bohatera literackiego. Styl opowiesci jest bardzo barwny, niekiedy dosadny. Pe│ne fantazji opisy batalistyczne. Pasek pisze jΩzykiem potocznym, wzbogaconym licznymi anegdotami i przys│owiami. Niekiedy w opisach wydarze± historycznych wyolbrzymia sw╣ rolΩ £wiadka i uczestnika wydarze±. Opowiada o wydarzeniach z dystansu czasowego, w zwi╣zku z tym mamy do czynienia z wyraƒnym punktem widzenia. Powoduje to, ┐e proces narracji staje siΩ dwup│aszczyznowy. Narrator nie tylko opowiada o przebiegu wydarze±, ale tak┐e mo┐e ujawniaµ swoje stanowisko wobec nich. Pisz╣c "PamiΩtniki" odszed│ od kronikarskiego stylu w stronΩ literackiej fabularno£ci (widaµ to w scenach batalistycznych). Indywidualizuje jΩzyk swoich postaci - od potocznego a┐ po nadmiernie ozdobny styl oracji (w scenie o£wiadczyn). DziΩki temu zbli┐a siΩ do literatury, mimo i┐ nie pisa│ "PamiΩtnik≤w" z takim zamiarem.

Na przyk│adzie wiersza Morsztyna scharakteryzuj styl barokowy

Barok w Europie: schy│ek XVIw. do po│owy XVIIIw. Termin prawdopodobnie z portugalskiego - oznacza per│Ω o nieregularnym kszta│cie. Kultura barokowa r≤┐ni│a siΩ zasadniczo od Renesansu pod wzglΩdem idei i formy artystycznej. W miejsce harmonii i poszukiwania doczesnego szczΩ£cia Barok traktuje ┐ycie cz│owieka jako etap przej£ciowy ┐ycia wiecznego. CzΩsto wystΩpuje tematyka religijna, poezja metafizyczna. WystΩpowa│o d╣┐enie do bogactwa i niezwyk│o£ci, kt≤re przenios│o siΩ do literatury ze sztuk plastycznych. Literatura mia│a ol£niµ czytelnika, oszo│omiµ go i zaszokowaµ. J.A. Morsztyn - najwybitniejszy polski reprezentant nurtu dworskiego w poezji, pisa│ wiersze o tematyce towarzyskiej i mi│osnej. Sonet "Do trupa"- w kunsztownej i wyszukanej formie wypowiada b│ahe tre£ci. Ju┐ sam tytu│ ma szokowaµ czytelnika. Sonet jest zbudowany na zasadzie konceptu, kt≤ry uwypukla│ harmonijne i sprzeczne zwi╣zki pomiΩdzy zjawiskami. Tak czyni te┐ Morsztyn. W dwu pierwszych zwrotkach pokazuje analogie miΩdzy trupem a cz│owiekiem zakochanym: trup zabity "strza│╣ £mierci", zakochany "strza│╣ mi│o£ci", trup ma "zwi╣zane rΩce" - r≤wnie┐ zakochany pozbawiony jest wolno£ci. Obu ogarnia ciemno£µ, u jednego spowodowa│ j╣ brak promyka nadziei na odwzajemnion╣ mi│o£µ, u drugiego - grobowe mroki. Dwie nastΩpne zwrotki ukazuj╣ r≤┐nice pomiΩdzy cz│owiekiem zakochanym a martwym: trup milczy - zakochany "kwili", trup zimny jak l≤d - zakochany p│onie ogniem mi│o£ci. Nagromadzone w wierszu por≤wnania i kontrastowe zestawienie trupa i zakochanego prowadz╣ do wniosku, ┐e lepiej byµ trupem ni┐ byµ nieszczΩ£liwie zakochanym, bo ten nie mo┐e wyzwoliµ siΩ z "wiecznych ogni mi│o£ci". Zestawia tu spok≤j umar│ego z cierpieniem zakochanego. W tym sonecie Morsztyn stosuje typowe dla poetyki barokowej £rodki wyrazu. W pierwszej zwrotce wprowadza anaforΩ - powt≤rzenie tego samego wyrazu w ka┐dym wersie. Kolejne zwrotki rozpoczyna tym samym s│owem. Stosuje przestawny szyk wyraz≤w (inwersjΩ) "rozum │a±cuchem powity", liczne epitety, metafory i metonimie (zast╣pienie nazwy jakiego£ przedmiotu lub zjawiska nazw╣ innego bΩd╣cego z nim w zale┐no£ci). Pojawia siΩ tak┐e typowa dla Baroku peryfraza (zast╣pienie nazwy zjawiska przez jego opisanie). U┐ywa wyszukanego stylu pe│nego ozdobnik≤w, wprowadza niecodzienne metafory i oryginalne s│ownictwo np. "w îrzo┐odze" tzn. w upale. Inne £rodki stylistyczne charakterystyczne dla Baroku wystΩpuj╣ce u Morsztyna:

- epifora - powt≤rzenie na ko±cu;

- oxymoron - epitet sprzeczny (suchy ocean, ciep│y l≤d);

- paradoks;

- antyteza;

- pytanie retoryczne;

- gradacja (stopniowanie).

Wska┐ podobie±stwa i r≤┐nice miΩdzy literatur╣ Baroku i Renesansu

Renesans - skupienie uwagi na sprawach doczesnych, spo│ecznych, cywilizacyjnych. Wzrost zainteresowania £wieckimi stronami ┐ycia, os│abienie dawnego nastawienia teocentrycznego. D╣zno£µ do wszechstronnego rozwoju objawi│o siΩ na wzmo┐onym poczuciu rado£ci ┐ycia. Dwa podstawowe pr╣dy epoki: humanizm i reformacja. Humanizm: uzmys│owienie sobie warto£ci w│asnej, jedynej, ludzkiej osobowo£ci. W ten spos≤b cz│owiek nie wchodzi│ w konflikt ze £wiatem ani z samym sob╣. Potrzeba studiowania siebie, samych wewnΩtrznych prze┐yµ, kszta│cenia siΩ na wzorach zaczerpnietych z literatury, filozofii i sztuki Antyku. Pr≤ba zrozumienia i pojΩcia staro┐ytno£ci jako ca│osci. Tw≤rcy humanistyczni: Klemens Janicki, Francesco Petrarka, Jan Kochanowski, Erazm z Rotterdamu. Humanizm nawi╣zywa│ do pogl╣d≤w Epikura. Bardzo du┐o uwagi po£wiΩcono procesowi tw≤rczemu, poniewa┐ s│awa doczesna i po£miertna by│a warto£ci╣ pierwszej rangi. Poeta na£ladowa│ niedo£cignione wzory antyczne, przestrzeganie ich widoczne jest w gatunkach literackich: lirycznych (ody, pie£ni, treny), epickich (epos) dramatycznych (tragediach i komediach humanistycznych). Istnia│y tak┐e gatunki zaczerpniΩte ze îredniowiecza (moralitet, misterium, romans-powie£µ, ┐ywoty £wiΩtych, kazania). Rodzi siΩ kultura dworska, wzorce osobowe dworzanina i ziemianina. Rozkwit kultury szlacheckiej, zdobywa ona coraz wiΩksze wp│ywy.

Barok - £wiadomo£µ istnienia cz│owieka w nietrwa│ym £wiecie a zarazem poczucie niesko±czonej wieczno£ci ujawni│y wewnΩtrzne rozdarcie cz│owieka. Cz│owiek musia│ przyj╣µ okre£lon╣ postawΩ - wybiera│ albo zgodΩ na £wiat nietrwa│y lecz piΩkny. Przyk│adem s╣ tzw. poeci £wiatowych rozkoszy np. Hieronim Morsztyn. Inn╣ drog╣ by│o poszukiwanie trwa│ych warto£ci, zbawienia (SΩp-Szarzy±ski). Wraz z ideologi╣ Sarmatyzmu pojawia siΩ idea│ rycerza broni╣cego wschodnich granic przed Turkami i Tatarami (Polska przedmurzem chrze£cija±stwa). Twardy ┐ywot ┐o│nierski przeciwstawiano gnu£nemu ┐yciu dworaka. Ujawniaj╣ siΩ dwa wzorce kulturowe: ziemia±ski (W. Potocki, J.Ch. Pasek) oraz dworski (J.A. Morsztyn, D. Naborowski). KulturΩ ziemia±sk╣ inspirowa│a renesansowa tradycja wsi spokojnej

(Kochanowski, Rej). Niejednokrotnie zbli┐a│a siΩ do kultury ludu. Na rozwoju kultury barokowej zaci╣┐y│a kontrreformacja - wyraƒnie okre£li│a zasady sztuki. St╣d wziΩ│a siΩ w literaturze Baroku popularno£µ hagiografii. Obawy przed represjami Ko£cio│a obni┐aj╣ og≤lny poziom literatury - pokazuje p│ytk╣ i powierzchown╣ pobo┐no£µ.

W Baroku g│≤wnym zadaniem literatury by│o zaskoczenie czytelnika oryginalnym konceptem, najwa┐niejsza by│a forma a nie tre£µ. Sztuka Renesansu przedk│ada│a powa┐n╣ tre£µ nad formΩ. G│≤wnym tematem sztuki Renesansu by│ cz│owiek, jego wewnΩtrzne prze┐ycia, a w Baroku sztuka jest sztuk╣ sam╣ w sobie. W literaturze obu epok mowa o patriotyzmie i trosce o losy ojczyzny : Renesans, Barok (poezje W. Potockiego "Transakcja wojny chocimskiej", "Nierz╣dem Polska stoi", "Czuj stary pies szczeka").

Nurt spo│eczny i dworski w literaturze polskiego Baroku

Nurt dworski - najwybitniejsi przedstawiciele: J.A. Morsztyn i D. Naborowski. Morsztyn pisa│ b│yskotliwe wiersze o tematyce towarzyskiej i mi│osnej, twierdzi│ ┐e poezja powinna zadziwiaµ sw╣ oryginalno£ci╣, zaskakiwaµ niezwyk│o£ci╣ metafor, czΩsto stosowa│ koncept. Przyk│adem konwencji zaskakiwania czytelnika jest sonet "Do trupa". W niezwyk│e metafory obfituje tak┐e sonet "Cuda mi│o£ci", ukazuj╣cy rozterki i niepokoje zakochanego. W poincie stwierdza, ┐e jednocze£nie pragnie widzieµ ukochan╣ i stroni od niej zarazem. "Niestatek" - u┐ywa anafory, hiperboli, kompozycja opiera siΩ na kontra£cie.

Innym przedstawicielem poezji dworskiej jest D. Naborowski - nadworny poeta Radziwi││≤w. "Na oczy kr≤lewny angielskiej" (erotyk) - wiersz panegiryczny (pochwalny). Gromadzi tu ca│╣ seriΩ metafor szereguj╣c je stopniowo od najs│abszych do najsilniejszych (gradacja). "Do Anny" - hiperbolizacja (wyolbrzymienie) uczucia poprzez zestawienie go z rzeczami wielkimi. Za bardzo wa┐ne do£wiadczenie w ┐yciu cz│owieka uwa┐a przemijanie. "Kr≤tko£µ ┐ywota" - m≤wi, ┐e wszystko co ziemskie przemija szybko, ┐ycie ludzkie jest tylko kr≤tk╣ chwil╣. "Marno£µ" - dramat ludzkiej egzystencji, znikomo£µ ┐ycia ludzkiego i nieub│agalny bieg czasu. Cz│owiek powinien korzystaµ z urok≤w ┐ycia, ale uczciwie boj╣c siΩ Boga. Prezentuje tu stoick╣ postawΩ umiaru i spokoju, wiarΩ w warto£µ cnoty i │adu ┐yciowego. Utwory nurtu poezji dworskiej podejmowa│y bardzo b│ahe tematy (pr≤cz Nieborowskiego), a g│≤wny nacisk k│adziony by│ na formΩ utworu, nagromadzenie ozdobnik≤w, kunszt pisarski.

Nurt spo│eczny - jednym z nielicznych tw≤rc≤w podejmuj╣cych walkΩ o poprawΩ Rzeczypospolitej jest Wac│aw Potocki. Pokazuje w swoich utworach, ┐e polska szlachta odesz│a od idea│≤w sarmackich. M≤wi, ┐e Polska zamiast umacniaµ w│adzΩ kr≤lewsk╣, os│abia j╣.

"Transakcja wojny chocimskiej" (1670 r.) - w czasach nowego zagro┐enia tureckiego chcia│ przywo│aµ zwyciΩskiego ducha, za wz≤r wsp≤│czesnemu pokoleniu postawi│ obronΩ Chocimia, gdy w 1621 r. wojsko pod wodz╣ Chodkiewicza mΩ┐nie opiera│o siΩ du┐o liczniejszej armii tureckiej.

"Nierz╣dem Polska stoi" - nierz╣d-anarchia systemu podatkowego. Ci stoj╣cy wy┐ej w hierarchii wolni s╣ od obci╣┐e±, natomiast od mniejszych w│a£cicieli podatki s╣ bezlito£nie £ci╣gane. Nikt nie przestrzega praw, wystΩpki mo┐nych uchodz╣ p│azem. "Czuj stary pies szczeka" - Potocki sam uwa┐a siΩ za psa szczekaj╣cego w gospodarstwie kt≤rym jest Polska. Lecz gospodarz nie s│ucha go, psu mo┐e jeszcze siΩ dostaµ za szczekanie. Utw≤r antymagnacki - magnateria doprowadzi do tego, ┐e Polska stanie siΩ bezbronna. "Zbytki Polskie" - je£li wszyscy Polacy bΩd╣ my£leµ tylko o dobrach materialnych a nie o obronie Rzeczypospolitej, nadejdzie szybki kres pa±stwa. "Pospolite ruszenie" - ukazuje ob≤z wojskowy, w kt≤rym nikt nie reaguje na bezpo£rednie zagro┐enie. Nikt nie ma ochoty pilnowaµ kraju. Wy┐si rang╣ ┐o│nierze s╣ zbyt zmΩczeni po ucztach i biesiadach - za ich przyk│adem id╣ tak┐e pro£ci ┐o│nierze, trac╣ chΩµ do walki. "Wolne kozy od p│ugu" - porusza sprawΩ ucisku ch│opstwa wykorzystuj╣c biblijn╣ przypowie£µ (biedny bΩdzie nagrodzony, bogaty potΩpiony). Ubolewa, ┐e ch│op ma pracowaµ dla szlachcica i dodatkowo p│aciµ podatek. Ch│op ma obowi╣zki podw≤jne - szlachcic ┐adnych.

Potocki by│ wra┐liwy na krzywdΩ ludzk╣, mia│ ogromne poczucie odpowiedzialno£ci spo│ecznej, krytykowa│ zanik cn≤t rycerskich, g│osi│ has│a tolerancji religijnej ("Kto mocniejszy ten lepszy"), wskazywa│ wynaturzenie w obyczajowym ┐yciu wsp≤│czesnej szlachty. G│osi│ te┐ idee r≤wno£ci spo│ecznej, patriotyzmu.

Nurty literackie baroku. Przedstaw utwory reprezentuj╣ce ka┐dy z nurt≤w

Nurty literackie baroku to:

MARINIZM - nazwa ta pochodzi od nazwiska w│oskiego pisarza Gimbattista Marino; marianizm to inaczej kwiecisty barok; odrzuca│ renesansow╣ harmoniΩ miΩdzy tre£ci╣ a form╣ i k│ad│ nacisk na formΩ; lubowa│ siΩ w ol£niewaj╣cych konceptach, wymy£lnych epitetach i metaforach; stosowano nastΩpujace £rodki artystyczne:

1. inwersjΩ czyli szyk przestawny;

2. paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjΩtym ujΩte w

b│yskotliw╣ wypowiedƒ;

3. alegoria - obrazowe przedstawienie pojΩµ oderwanych;

4. anafora - rodzaj powt≤rzenia polegaj╣cy na rozpoczynaniu kolejnych zda±

i wers≤w od tych samych wyraz≤w;

5. gradacja - (stopniowanie) figura bΩd╣ca odmian╣ wyliczenia,

polegaj╣ca na nagromadzeniu okre£le±, pojΩµ lub obraz≤w i uszeregowaniu

ich wg. stopnia nasilenia lub os│abienia jakiej£ cechy;

6. hiperbola - przesadnia; metafora polegaj╣ca na wyolbrzymieniu i

przesadnym uwypukleniu pewnych cech;

7. antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojΩµ i s╣d≤w spo│ecznych

lub kontrastowych;

8. koncept - wyszukane, niezwyk│e i zaskakuj╣ce pomys│y kompozycyjne,

obrazowe lub s│owne;

9. oksymoron - zwi╣zek frazeologiczny obejmuj╣cy dwa przeciwstawne

znaczeniowo wyrazy;

10.parafraza - om≤wienie; zastΩpowanie zwyk│ych okre£le± i nazw

r≤wnowa┐nikami znaczeniowymi;

11.pointa - nieoczekiwane i zaskakuj╣ce zako±czenie.

SARMATYZM - ca│╣ braµ szlacheck╣ jednoczy│o poczucie narodowej potΩgi, przekonanie o £wietno£ci polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto £wiadomo£µ tradycji rodowej i starodawno£ci sarmackiej, co wi╣za│o siΩ z ide╣ pochodzenia Polak≤w jakoby od staro┐ytnych Sarmat≤w. Duma z tego potΩ┐nego sarmackiego dziedzictwa by│a te┐ nieodl╣czn╣ cech╣ barokowej mentalno£ci. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukszta│towa│o siΩ ujemnie nacechowane okre£lenie sarmatyzm oznaczaj╣ce ca│okszta│t siedemnastowiecznych obyczaj≤w i kultury szlacheckiej, zwykle uto┐samianych z samowol╣, zacofaniem, pogard╣, niechΩci╣ do cudzoziemc≤w, dewocj╣ i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz by│ obro±c╣ z│otej wolno£ci, systemu spo│eczno - pa±stwowego, kt≤ry gwarantowa│ mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Ju┐ w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawni│y siΩ r≤wnie┐ has│a mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Ko£ci≤│. Polska, a wiΩc rycerska szlachta mia│a odegraµ szczeg≤ln╣ rolΩ w ca│ej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrze£cija±skich. Szlachcic - obro±ca wiary, obro±ca Naj£wiΩtszej Marii Panny stawa│ na stra┐y suwerenno£ci chrze£cija±skiej Europy, strzeg│ przed niebezpiecze±stwem poga±stwa i innowierstwa. Polska pe│ni│a w ideologii sarmackiej "przedmurza chrze£cija±stwa", najdalej na Wsch≤d wysuniΩtego bastionu Rzymu. Pisarze p≤ƒnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjΩli zdecydowan╣ krytykΩ wielu przejaw≤w ┐ycia szlacheckiego, akcentuj╣c zw│aszcza nierealizowanie przez ni╣ podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlega│a nie sama ideologia, ale w│a£nie odstΩpstwa od niej.

Czym r≤┐ni siΩ barok szlachecki Potockiego od baroku sarmackiego Paska i baroku dworskiego Morsztyna.

Wac│aw Potocki (1621-1696) pochodzi│ ze £redniozamo┐nej szlachty, wykszta│cenie zdoby│ przy zborze aria±skim w Raciborzu. Pod groƒb╣ edyktu z 1658 r., skazuj╣cego arian na wygnanie, przeszed│ na katolicyzm, lecz mimo to pozosta│ wierny swej ideologii i skutecznie pomaga│ swoim wsp≤│wyznawcom, za co cierpia│ (s╣dy i £rodowisko szlacheckie). O prze£ladowaniu arian m≤wi jego wiersz "Kto mocniejszy, ten lepszy": "Temu nieborakowi wsi wziΩ│y kaduki Czemu┐ to? - Bo ƒle wierzy│". Potocki piΩtnuje w swojej tw≤rczo£ci wady narodowe. Elementy takie mo┐na znaleƒµ w nastΩpuj╣cych utworach: "Ogr≤d fraszek" (1800 utwor≤w r≤┐nej wielko£ci i r≤┐norodnej tre£ci). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, spo│eczne, obyczajowe, moralne. PiΩtnuje wady ustroju politycznego Polski, a wiΩc anarchiΩ, bezprawie, z│ot╣ wolno£µ, prywatΩ, brak ochrony granic, s│abo£µ pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie wady spotka│y siΩ z ostr╣ krytyk╣ poety w wierszu "Pospolite ruszenie", w kt≤rym nieszczΩsny dobosz usi│uje bez skutku obudziµ smacznie £pi╣c╣ szlachtΩ i zmuusiµ j╣ do podjΩcia walki Nas│uchawszy siΩ wrzask≤w i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" - "widz╣c, ┐e go zgo│a nikt nie s│ucha, poszed│ i sam spaµ". W "Zbytkach polskich" z gorzk╣ ironi╣ m≤wi o przepychu, w jakim ┐yje szlachta polska, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - "O tym szlachta, panowie, o tym my£l╣ ksiΩ┐a, choµ siΩ co rok w granicach swych ojczyzna zwΩ┐a". Tytu│ kolejnego utworu - "Polska nierz╣dem stoi" jest sam w sobie oskar┐eniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, wystΩpki mo┐nych uchodz╣ p│azem, cz│owiek prosty i biedny "z serdecznym dzi£ p│aczem z dziatkami cudze k╣ty pociera tu│aczem". Inne wielkie utwory to: "Wojna chocimska", "Moralia". Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) pochodzi│ z rodziny zwi╣zanej z arianizmem, ale po przej£ciu na katolicyzm zachowa│ tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. DziΩki zrΩczno£ci dworaka i sprzyjajacym okoliczno£ciom pi╣│ siΩ szybko po szczeblach kariery politycznej. Dw≤r Kr≤lewski Jana Kazimierza, z kt≤rym by│ zwi╣zany, stanowi│ o£rodek nie tyle ┐ycia umys│owego, co towarzyskiego. W atmosferze salon≤w i flirt≤w m≤g│ powstaµ tylko taki styl, kt≤ry wyra┐a│ b│yskotliwo£µ, elegancjΩ i kunszt artystyczny, a pomija│ wa┐ne zagadnienia ┐ycia. W tw≤rczo£ci Morsztyna przejawi│o siΩ to w b│aho£ci tre£ci przy r≤wnoczesnym przero£cie nagromadzonych przeno£ni, por≤wna± i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powt≤rzenia, kontrasty i paradoksy). Zebra│ swe wiersze w zbiorach "Kaniku│a albo psia gwiazda" i "Lutnia". Znaczna wiΩkszo£µ utwor≤w posiada tematykΩ mi│osn╣. Nie chodzi w nich jednak┐e o proste wypowiedzenie uczuµ do ukochanej. S╣ to wiersze bΩd╣ce wyrazem flirtu, kt≤ry odznacza siΩ dworsk╣ elegancj╣ i salonowym dowcipem. W "Bierzmowaniu" liczne, coraz ciekawsze wyliczenia wdziΩk≤w i czar≤w piΩknej Jagnieszki prowadz╣ do konkluzji, ┐e jest ona nie tyle dziewczyn╣, co raczej ogniskiem, kt≤re spala swym ┐arem zakochanego w niej mΩ┐czyznΩ. "Na kwiatki" - to urocze cacko poetyckie, gdzie autor zazdro£ci zerwanym kwiatom, gdy┐ uplecione we w│osy jego ukochanej bΩd╣ mog│y byµ bli┐ej z ni╣ ni┐ on sam. "Do trupa" - najg│o£niejszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniΩtego por≤wnania ukazuje najpierw poeta podobie±stwo zakochanego do trupa. NastΩpnie pos│uguj╣c siΩ kontrastem zestawia spok≤j zmar│ego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyci╣gn╣µ zaskakuj╣cy wniosek, ┐e lepiej byµ trupem ni┐ kochaµ bez wzajemno£ci. W "Niedostatku" znajdziemy ironiczn╣ uwagΩ na temat rozs╣dku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, kt≤re nigdy nie mia│y miejsca, ale podejrzewa, ┐e prΩdzej staµ siΩ one mog╣ rzeczywisto£ci╣ "niƒli bΩdzie stateczna kt≤ra bia│og│owa". Inny charakter posiada "Pie£± w obozie pod »wa±cem". Widaµ w niej pewien przeb│ysk patriotyzmu, rzadko dochodz╣cy do g│osu pod pi≤rem typowego poety dworskiego. Do og≤│u szlacheckiego odnosi│ siΩ poeta raczej z pogard╣, wyraƒnie daj╣c╣ siΩ tu odczuµ, bo do szlachty silniej przemawia "natocz albo nalej" ni┐ g│os wodza wzywaj╣cego do walki z wrogiem. Morsztyn t│umaczy│ tak┐e tragedie francuskie Piotra Corneille'a. J.A. Morsztyn, choµ nie wni≤s│ wielu warto£ci ideowych na miarΩ potrzeb ≤wczesnej Polski, dba│ jednak o piΩkno form poetyckich, wzbogaca│ je, podnosi│ na wysoki poziom artyzmu i st╣d jego wiersze s╣ cenn╣ zdobycz╣ literatury polskiej. Jan Chryzostom Pasek (1636 - 1701) znany jest z "PamiΩtnik≤w" przedstawiaj╣cych fakty w spos≤b ┐ywy i barwny. CzΩ£µ pierwsza "PamiΩtnik≤w" dotyczy wojennych do£wiadcze± Paska. Ciekawie wypad│ tu obraz szlachcica-┐o│nierza. Walczy on na og≤│ dzielnie, ale mo┐na podejrzewaµ, ┐e zapa│u do walki dostarcza mu nie tyle mi│o£µ do ojczyzny, ile ambicja osobista i chΩµ zdobycia │up≤w. Ciekawo£µ i ┐╣dza przyg≤d s╣ te┐ prawdopodobnie przyczyn╣ udzia│u Paska w wyprawie do Danii. W opisach wa┐nych wydarze± historycznych autor skupia uwagΩ na w│asnych przygodach, wyolbrzymiaj╣c niekiedy sw╣ rolΩ £wiadka i uczestnika tych wydarze±. Zaskakuje te┐ wsp≤│czesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czas≤w. Pos│uszny nakazanym przez Ko£ci≤│ postom, ja│mu┐nom i odpustom nie bra│ ich sobie g│Ωboko do serca, skoro nie zmienia│y jego obyczaj≤w i nie │agodzi│y stosunku do cz│owieka, nad kt≤rym by│ g≤r╣. G│o£ny opis mszy £wiΩtej, do kt≤rej s│u┐y│ Pasek maj╣c rΩce zbroczone krwi╣ wrog≤w, jest tego dowodem. Ksi╣dz-celebrant u£wiΩca to barbarzy±stwo s│owami: "nie wadzi to nic, nie brzydzi siΩ B≤g krwi╣ rozlan╣ dla imienia swego". "PamiΩtniki" zawieraj╣ r≤wnie┐ szeroki obraz pokojowego ┐ycia ziemia±skiego i obyczaj≤w szlacheckich. Autor my£li kategoriami przeciΩtnego szlachcica, tote┐ ucisk i niedolΩ ch│opa uwa┐a za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmack╣ mentalno£ci╣ odnosi siΩ do w│asnej klasy i tylko szlachtΩ uwa┐a za godn╣ przedstawicielkΩ narodu. »ycie prywatne szlachty nacechowane jest trosk╣ o dobrobyt i korzy£ci

materialne. Wystarczy przypomnieµ znakomity fragment "PamiΩtnik≤w", w kt≤rym Pasek opisuje swe zaloty do Anny ú╣ckiej. Bardziej przypominaj╣ one uk│ady handlowe ni┐ wyznania mi│osne. Utw≤r pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazuj╣cym na gawΩdziarskie talenty autora, nasycony anegdotami i przys│owiami. Szczeg≤lnymi warto£ciami wyr≤┐niaj╣ siΩ opisy batalistyczne.

Co to jest sarmatyzm ?

Ca│╣ braµ szlacheck╣ jednoczy│o poczucie narodowej potΩgi, przekonanie o £wietno£ci polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto £wiadomo£µ tradycji rodowej i starodawno£ci sarmackiej, co wi╣za│o siΩ z ide╣ pochodzenia Polak≤w jakoby od staro┐ytnych Sarmat≤w. Duma z tego potΩ┐nego sarmackiego dziedzictwa by│a te┐ nieod│╣czn╣ cech╣ barokowej mentalno£ci. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukszta│towa│o siΩ ujemnie nacechowane okreslenie sarmatyzm oznaczaj╣ce

ca│okszta│t siedemnastowiecznych obyczaj≤w i kultury szlacheckiej, zwykle uto┐samianych z samowol╣, zacofaniem, pogard╣, niechΩci╣ do cudzoziemc≤w, dewocj╣ i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz by│ obro±c╣ z│otej wolno£ci, systemu spo│eczno - pa±stwowego, kt≤ry gwarantowa│ mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Ju┐ w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawni│y siΩ r≤wnie┐ has│a mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Ko£ci≤│. Polska, a wiΩc rycerska szlachta mia│a odegraµ szczeg≤ln╣ rolΩ w ca│ej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrzescija±skich. Szlachcic - obro±ca wiary, obro±ca Naj£wiΩtszej Marii Panny stawa│ na stra┐y suwerenno£ci chrze£cija±skiej Europy, strzeg│ przed niebezpiecze±stwem poga±stwa i innowierstwa. Polska pe│ni│a w ideologii sarmackiej "przedmurza chrze£cija±stwa", najdalej na Wsch≤d wysuniΩtego bastionu Rzymu. Pisarze p≤ƒnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjΩli zdecydowan╣ krytykΩ wielu przejaw≤w ┐ycia szlacheckiego, akcentuj╣c zw│aszcza nierealizowanie przez ni╣ podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlega│a nie sama ideologia, ale w│a£nie odstΩpstwa od niej.

Przedstaw cechy poezji barokowej na przyk│adzie tw≤rczo£ci Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego

Cechy poezji barokowej:

- kunsztowno£µ poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany by│ przez nurt "marinizmu"; twierdzono, ┐e poezja powinna przede wszystkim zadziwiaµ czytelnika, zaskakiwaµ go niezwyk│o£ci╣ operacji jΩzykowych, metafor, szokuj╣cych paradoks≤w i zestawie± antytetycznych (Cuda mi│o£ci), oryginalnych epitet≤w i £mia│ych por≤wna±; wiersze Morsztyna po£rednio informuj╣, ┐e tw≤rczo£µ poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywisto£ci, ┐e poeta nie musi m≤wiµ prawdy, ┐e celem i istot╣ jego poszukiwa± jest w│a£nie poezja ograniczona do siebie samej;

- konceptyzm - £wietny, wyszukany pomys│ literacki, tzw. koncept by│ g│≤wnym celem dla wielu poet≤w europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatnia│ zar≤wno harmonijne, jak i sprzeczne zwi╣zki miΩdzy r≤┐nymi zjawiskami; "Czym piΩkno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umys│u"; poezja ta by│a intelektualna, a zarazem zmys│owa; zmys│y cz│owieka traktowano jako "informator≤w duszy"; intelektualny charakter wynika│ z jej warsztatowego rygoru: wiersze mia│y poz≤r ┐ywio│owych, napisanych "od niechcenia" dziΩki £wiadomemu u┐yciu odpowiednich £rodk≤w; poezja bΩd╣ca najwy┐szym kunsztem s│owa w│a£nie na nie chcia│a byµ nakierowana;

- zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentowa│ ten nurt; pr≤ba rozwi╣zania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca cz│owieka w £wiecie podlegaj╣cym przemijaniu, poszukiwa│ warto£ci, kt≤re nadaj╣ sens ludzkim wysi│kom.

ODBICIE EPOKI W SZTUCE

SZTUKA BAROKU

Pogodna, harmonijna sztuka Odrodzenia by│a odbiciem wewnΩtrznego spokoju cz│owieka, kt≤ry nie wchodz╣c w konflikt z Ko£cio│em m≤g│ poznawaµ £wiat, przyrodΩ i rz╣dz╣ce ni╣ prawa. Spok≤j ten zburzy│a reformacja. Zapocz╣tkowana w roku 1517 przez Marcina Lutra, rych│o ogarnΩ│a wiele kraj≤w Europy. Podaj╣c w w╣tpliwo£µ wiele podstawowych prawd wiary g│oszonych przez Ko£ci≤│ katolicki, protestanci w umy£le cz│owieka p≤ƒnego Odrodzenia zasiali w╣tpliwo£ci, ka┐╣c mu na nowo rozwa┐yµ sw≤j stosunek do religii i do £wiata. Wp│ywy ko£cio│a katolickiego uleg│y w Europie znacznemu ograniczeniu. Idee protestantyzmu dotar│y do wielu kraj≤w, a w niekt≤rych (Niemcy i Holandia) sta│y siΩ obowiazuj╣ce.

W roku 1545 na soborze trydenckim ko£ci≤│ katolicki przyst╣pi│ do przeciwdzia│ania, powo│uj╣c do walki z herezj╣ r≤wnie┐ sztukΩ. Na pewno nie nadawa│a siΩ do tego celu pogodna, spokojna i bliska cz│owiekowi sztuka Odrodzenia. Teraz sceny religijne mia│y byµ malowane w taki spos≤b, aby cz│owiek poczu│ siΩ wobec nich ma│y, kruchy i bezradny. By│ to zarazem okres, gdy po latach wzrostu znaczenia mieszcza±stwa, na powr≤t dochodzi do g│osu magnateria. Wielcy feuda│owie doskonale rozumieli, ┐e okaza│o£µ ich rezydencji wyposa┐onych w niezmierne bogactwo malarskich i rzeƒbiarskich ozd≤b podniesie ich znaczenie wobec podw│adnych. Zar≤wno wiΩc w│adzy ko£cielnej, jak i £wieckiej zale┐a│o na spotΩgowaniu oddzia│ywania obraz≤w, rzeƒb i budowli. Dokonano tego, m≤wi╣c najog≤lniej,

przez zast╣pienie statycznej kompozycji renesansu kompozycj╣ dynamiczn╣, wyra┐aj╣c╣ gwa│towny ruch oraz przez spotΩgowanie dzia│ania kontrast≤w £wiat│ocieniowych, tworz╣cych nastr≤j niepokoj╣cej tajemniczo£ci. W sztuce, wyra┐aj╣cej dotychczas rado£µ p│yn╣c╣ z bezpiecze±stwa cz│owieka wobec Boga i w│adzy, pojawi│ siΩ niepok≤j i dramat.

Takie by│y narodziny sztuki Baroku, kt≤ra rozwija│a siΩ od oko│o 1600 roku do mniej wiΩcej po│owy XVIII wieku, ogarniaj╣c swym zasiΩgiem niemal wszystkie kraje Europy, a tak┐e AmerykΩ îrodkow╣ i P≤│nocn╣ z Meksykiem (od roku 1521 - po podboju przez Corteza - by│a to posiad│o£µ hiszpa±ska).

Nale┐y od razu zaznaczyµ, ┐e forma dzie│ barokowych w r≤┐nych krajach prezentowa│a siΩ rozmaicie. Budowle najbardziej okaza│e i najbardziej zdobione wznoszono np. w Niemczech oraz w Hiszpanii i jej ameryka±skich posiad│o£ciach, najskromniejsze w Anglii i Francji, gdzie renesansowa harmonia form nigdy nie posz│a w zapomnienie.