TW╙RCY EPOKI

DANIEL NABOROWSKI (1573-1640)

Daniel Naborowski reprezentowa│ ten nurt poezji barokowej, kt≤ry podejmowa│ pr≤by rozwi╣zania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca cz│owieka w £wiecie podlegaj╣cym przemijaniu, poszukiwa│ warto£ci, kt≤re nadaj╣ sens ludzkim wysi│kom. Nietrwa│o£µ ┐ycia, przelotno£µ cz│owieczego bytowania, odnajdziemy w wierszu "Kr≤tko£µ ┐ywota":

"MiΩdzy £mierci╣, rodzeniem byt nasz ledwie mo┐e

Nazwan byµ czwart╣ czΩ£ci╣ mgnienia".

W wierszu "Cnota grunt wszystkiemu" odnajdziemy znan╣ nam my£l Jana Kochanowskiego z fraszki "O ┐ywocie ludzkim" - "Zacno£µ, uroda, moc, pieni╣dze, s│awa - wszystko to minie jako polna trawa". Naborowski wymienia ca│y szereg d≤br materialnych i zaszczyt≤w, za kt≤rymi goni cz│owiek, jakby nie zdawa│ sobie sprawy "i┐ to wszystko mija, za nic wszystko stanie". Podobnie jak Jan z Czarnolasu, s│awi duchowe warto£ci cz│owieka, kt≤re przynosz╣ prawdziwe szczΩ£cie i dobr╣ s│awΩ:

"Sama cnota i s│awa, kt≤ra z cnoty p│ynie,

Nade wszystko ta wiecznie trwa i wiecznie p│ynie".

JAN ANDRZEJ MORSZTYN (1621-1693)

Jan Andrzej Morsztyn pochodzi│ z rodziny zwi╣zanej z arianizmem, ale po przej£ciu na katolicyzm zachowa│ tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. DziΩki zrΩczno£ci dworaka i sprzyjaj╣cym okoliczno£ciom pi╣│ siΩ szybko po szczeblach kariery politycznej. Dw≤r Kr≤lewski Jana Kazimierza, z kt≤rym by│ zwi╣zany, stanowi│ o£rodek nie tyle ┐ycia umys│owego, co towarzyskiego. W atmosferze salon≤w i flirt≤w m≤g│ powstaµ tylko taki styl, kt≤ry wyra┐a│ b│yskotliwo£µ, elegancjΩ i kunszt artystyczny, a pomija│ wa┐ne zagadnienia ┐ycia. W tw≤rczo£ci Morsztyna przejawi│o siΩ to w b│aho£ci tre£ci przy r≤wnoczesnym przero£cie nagromadzonych przeno£ni, por≤wna± i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powt≤rzenia, kontrasty i paradoksy). Zebra│ swe wiersze w zbiorach "Kaniku│a albo psia gwiazda" i "Lutnia". Znaczna wiΩkszo£µ utwor≤w posiada tematykΩ mi│osn╣. Nie chodzi w nich jednakze o proste wypowiedzenie uczuµ do ukochanej. S╣ to wiersze bΩd╣ce wyrazem flirtu, kt≤ry odznacza siΩ dworsk╣ elegancj╣ i salonowym dowcipem. W "Bierzmowaniu" liczne, coraz ciekawsze wyliczenia wdziΩk≤w i czar≤w piΩknej Jagnieszki prowadz╣ do konkluzji, ┐e jest ona nie tyle dziewczyn╣, co raczej ogniskiem, kt≤re spala swym ┐arem zakochanego w niej mΩ┐czyznΩ. "Na kwiatki" - to urocze cacko poetyckie, gdzie autor zazdro£ci zerwanym kwiatom, gdy┐ uplecione we w│osy jego ukochanej bΩd╣ mog│y byµ bli┐ej z ni╣ ni┐ on sam. "Do trupa" - najg│o£niejszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniΩtego por≤wnania ukazuje najpierw poeta podobie±stwo zakochanego do trupa. NastΩpnie pos│uguj╣c siΩ kontrastem zestawia spok≤j zmar│ego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyci╣gn╣µ zaskakujacy wniosek, ┐e lepiej byµ trupem ni┐ kochaµ bez wzajemno£ci. W "Niedostatku" znajdziemy ironiczn╣ uwagΩ na temat rozs╣dku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, kt≤re nigdy nie mia│y miejsca, ale podejrzewa, ┐e prΩdzej staµ siΩ one mog╣ rzeczywisto£ci╣ "niƒli bΩdzie stateczna kt≤ra bia│og│owa". Inny charakter posiada "Pie£± w obozie pod »wa±cem". Widaµ w niej pewien przeb│ysk patriotyzmu, rzadko dochodz╣cy do g│osu pod pi≤rem typowego poety dworskiego. Do og≤│u szlacheckiego odnosi│ siΩ poeta raczej z pogard╣, wyraƒnie daj╣c╣ siΩ tu odczuµ, bo do szlachty silniej przemawia "natocz albo nalej" ni┐ g│os wodza wzywaj╣cego do walki z wrogiem. Morsztyn t│umaczy│ tak┐e tragedie francuskie Piotra Corneille'a. J.A. Morsztyn, choµ nie wni≤s│ wielu warto£ci ideowych na miarΩ potrzeb ≤wczesnej Polski, dba│ jednak o piΩkno form poetyckich, wzbogaca│ je, podnosi│ na wysoki poziom artyzmu i st╣d jego wiersze s╣ cenn╣ zdobycz╣ literatury polskiej.

JAN CHRYZOSTOM PASEK (1636-1701)

Jan Chryzostom Pasek znany jest z "PamiΩtnik≤w" przedstawiaj╣cych fakty w spos≤b ┐ywy i barwny. CzΩ£µ pierwsza "PamiΩtnik≤w" dotyczy wojennych do£wiadcze± Paska. Ciekawie wypad│ tu obraz szlachcica-┐o│nierza. Walczy on na og≤│ dzielnie, ale mo┐na podejrzewaµ, ┐e zapa│u do walki dostarcza mu nie tyle mi│o£µ do ojczyzny, ile ambicja osobista i chΩµ zdobycia │up≤w. Ciekawo£µ i ┐╣dza przyg≤d s╣ te┐ prawdopodobnie przyczyn╣ udzia│u Paska w wyprawie do Danii. W opisach wa┐nych wydarze± historycznych autor skupia uwagΩ na w│asnych przygodach, wyolbrzymiaj╣c niekiedy sw╣ rolΩ £wiadka i uczestnika tych wydarze±. Zaskakuje te┐ wsp≤│czesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czas≤w. Pos│uszny nakazanym przez Ko£ci≤│ postom, ja│mu┐nom i odpustom nie bra│ ich sobie g│Ωboko do serca, skoro nie zmienia│y jego obyczaj≤w i nie │agodzi│y stosunku do cz│owieka, nad kt≤rym by│ g≤r╣. G│o£ny opis mszy £wiΩtej, do kt≤rej s│u┐y│ Pasek maj╣c rΩce zbroczone krwi╣ wrog≤w, jest tego dowodem. Ksi╣dz-celebrant u£wiΩca to barbarzy±stwo s│owami:

"nie wadzi to nic, nie brzydzi siΩ B≤g krwi╣ rozlan╣ dla imienia swego".

"PamiΩtniki" zawieraj╣ r≤wnie┐ szeroki obraz pokojowego ┐ycia ziemia±skiego i obyczaj≤w szlacheckich. Autor my£li kategoriami przeciΩtnego szlachcica, tote┐ ucisk i niedolΩ ch│opa uwa┐a za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmack╣ mentalno£ci╣ odnosi siΩ do w│asnej klasy i tylko szlachtΩ uwa┐a z godn╣ przedstawicielkΩ narodu. »ycie prywatne szlachty nacechowane jest trosk╣ o dobrobyt i korzy£ci materialne. Wystarczy przypomnieµ znakomity fragment "PamiΩtnik≤w", w kt≤rym Pasek opisuje swe zaloty do Anny ú╣ckiej. Bardziej przypominaj╣ one uk│ady handlowe ni┐ wyznania mi│osne. Utw≤r pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazuj╣cym na gawΩdziarskie talenty autora, nasycony anegdotami i przys│owiami. Szczeg≤lnymi warto£ciami wyr≤┐niaj╣ siΩ opisy batalistyczne.

MOLIER (1622-1673)

Molier (w│a£c. Jean Baptiste Poquelin) to najwybitniejszy komediopisarz francuski, tak┐e aktor i dyrektor teatru. W 1643 r. za│o┐y│ w stolicy, wsp≤lnie z M. Bejart, teatr, kt≤ry wkr≤tce zbankrutowa│. Po 12 latach wΩdr≤wek po prowincji z trup╣ objazdow╣ osiad│ w 1658 r. na sta│e w Pary┐u, gdzie zdoby│ s│awΩ, poparcie kr≤la oraz opiniΩ niebezpiecznego libertyna.

Molier wierzy│ w skuteczno£µ nauczania ze sceny. Komedie jego odznaczaj╣ siΩ niezwyk│╣ r≤┐norodnosci╣ i najwy┐szymi walorami artystycznymi. Uprawia│ tzw. wielk╣ komediΩ, widowiska farsowe, komediΩ heroiczn╣ i komediobalet. Po│╣czy│ w nich tradycjΩ rodzimej farsy ludowej z elementami w│oskiej commedia dell'arte i klasycznej sztuki komicznej (Arystofanes i Plaut). Prezentuj╣c galeriΩ wiecznych typ≤w ludzkich, dawa│ zarazem satyryczny obraz francuskiej obyczajowo£ci XVII w. - o£miesza│ salonow╣ przesadΩ ("Pocieszne wykwintnisie", wyst. 1659), niezrozumienie ┐ycia rodzinnego ("Szko│a mez≤w", wyst. 1661, "Szko│a ┐on", wyst. 1662), hipokryzjΩ i zak│amanie dewot≤w ("îwiΩtoszek", wyst. 1664), wielkopa±sk╣ pozΩ arystokrat≤w ("Don Juan", wyst. 1665), okrutn╣ pogardΩ £wiatowc≤w wobec uczciwych i prostolinijnych ("Mizantrop", wyst. 1666), maniΩ gromadzenia bezu┐ytecznych bogactw ("Sk╣piec", wyst. 1668).

Molier przepoi│ sw╣ tw≤rczo£µ g│Ωbokim humanizmem - mimo goryczy i pesymizmu wierzy│ w rozum ludzki i zdolno£µ przezwyciΩ┐ania z│a oraz opowiada│ siΩ za wolnym i godziwym wyborem w│asnej drogi.

TORQUATO TASSO (1544-1595)

Poeta w│oski, zwi╣zany z dworem Estr≤w w Ferrarze. Tw≤rczo£µ Tasso, wyraz przej£cia renesansu w barok, obejmuje opr≤cz poezji lirycznych (canzony, sonety, madryga│y, o tematyce mi│osnej, moralnej i religijnej), narracyjnych i dramatycznych (wielkie powodzenie zyska│ pasterski dramat "Amyntas", wystawiony w 1573 r.), tak┐e dialogi filozoficzne, traktaty o sztuce poetyckiej, listy. G│≤wne jego dzie│o, poemat epicki w 20 pie£niach oktaw╣ - "Jerozolima wyzwolona" (wydany w 1581 r.) nale┐y do najwyzszych osi╣gniΩµ poezji w│oskiej, o d│ugotrwa│ym wp│ywie na wiele literatur.

WACúAW POTOCKI (1621-1696)

Wac│aw Potocki pochodzi│ ze £redniozamo┐nej szlachty, wykszta│cenie zdoby│ przy zborze aria±skim w Raciborzu. Pod groƒb╣ edyktu z 1658 r., skazuj╣cego arian na wygnanie, przeszed│ na katolicyzm, lecz mimo to pozosta│ wierny swej ideologii i skutecznie pomaga│ swoim wsp≤│wyznawcom, za co cierpia│ (s╣dy i £rodowisko szlacheckie). O prze£ladowaniu arian m≤wi jego wiersz "Kto mocniejszy, ten lepszy":

"Temu nieborakowi wsi wziΩ│y kaduki. Czemu┐ to? - Bo ƒle wierzy│".

Potocki piΩtnuje w swojej tw≤rczo£ci wady narodowe. Elementy takie mo┐na znaleƒµ w nastΩpuj╣cych utworach: "Ogr≤d fraszek" (1800 utwor≤w r≤┐nej wielko£ci i r≤┐norodnej tre£ci). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, spo│eczne, obyczajowe, moralne. PiΩtnuje wady ustroju politycznego Polski, a wiΩc anarchiΩ, bezprawie, z│ot╣ wolno£µ, prywatΩ, brak ochrony granic, s│abo£µ pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie wady spotka│y siΩ z ostr╣ krytyk╣ poety w wierszu "Pospolite ruszenie", w kt≤rym nieszczΩsny dobosz usi│uje bez skutku obudziµ smacznie £pi╣c╣ szlachtΩ i zmusiµ j╣ do podjΩcia walki. Nas│uchawszy siΩ wrzask≤w i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" - "widz╣c, ┐e go zgo│a nikt nie s│ucha, poszed│ i sam spaµ". W "Zbytkach polskich" z gorzk╣ ironi╣ m≤wi o przepychu, w jakim ┐yje szlachta polska, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - "O tym szlachta, panowie, o tym my£l╣ ksiΩ┐a, choµ siΩ co rok w granicach swych ojczyzna zwΩ┐a". Tytu│ kolejnego utworu - "Polska nierz╣dem stoi" jest sam w sobie oskar┐eniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, wystΩpki mo┐nych uchodz╣ p│azem, cz│owiek prosty i biedny "z serdecznym dzi£ p│aczem z dziatkami cudze k╣ty pociera tu│aczem". Inne wielkie utwory to: "Wojna chocimska", "Moralia".