CHARAKTERYSTYCZNE UTWORY

DO TRUPA (Jan Andrzej Morsztyn)

Sonet "Do trupa" nale┐y do najg│o£niejszych wierszy mi│osnych Morsztyna. Zaskakuje on czytelnika nie tylko tytu│em, lecz i tre£ci╣. Na zasadzie rozwiniΩtego por≤wnania ukazuje najpierw poeta podobie±stwo zakochanego do trupa, np.: pierwszego zabi│a strza│a mi│o£ci, drugiego - strza│a £mierci, obu ogarnia ciemno£µ, u jednego spowodowa│ j╣ brak nadziei na odwzajemnienie uczucia, u drugiego - grobowe mroki. NastΩpnie pos│uguj╣c siΩ kontrastem zestawia spok≤j umar│ego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyci╣gn╣µ zaskakuj╣cy wniosek, ┐e lepiej byµ trupem ni┐ kochaµ bez wzajemno£ci.

JEROZOLIMA WYZWOLONA (Torquato Tasso)

"Jerozolima wyzwolona" - na jΩzyk polski utw≤r prze│o┐y│ w 1618 roku Piotr Kochanowski, bratanek Jana Kochanowskiego. T│o epopei stanowi╣ dzieje pierwszej wyprawy krzy┐owej i zdobycie Jerozolimy w 1096 roku.

Prawda i rzeczywisto£µ krucjaty przys│oniΩta jest epizodami fantastycznymi, przez co utworu nie mo┐na traktowaµ jako ƒr≤d│a historycznego. Bohaterem pierwszoplanowym jest Gotfryd z Bouillon, postaµ historyczna, ksi╣┐Ω Dolnej Lotaryngii, kt≤ry zas│u┐y│ siΩ bardziej ni┐ inni wodzowie w walce o îwiΩte Miasto. Odm≤wi│ przyjΩcia tytu│u Kr≤la Jerozolimy i przybra│ tytu│ obro±cy Grobu îwiΩtego. Poemat wskazuje nie tylko liczne czyny bohaterskie Gotfryda, ale i bogactwo jego prze┐yµ wewnΩtrznych. W podobny spos≤b przedstawia autor innych bohater≤w. Obok heroizmu wystΩpuj╣ u nich ludzkie s│abo£ci, z│udne i grzeszne pragnienia, sk│onno£µ do │atwych uciech cielesnych, nadmierne pragnienie s│awy. Utw≤r Tassa definiuje pojΩcie bohaterstwa nie jako cechΩ wrodzon╣ cz│owieka, ale jako wynik ci╣g│ego kszta│towania osobowo£ci i ustawicznej walki z u│omno£ciami cia│a i duszy. Bohaterowie "Jerozolimy wyzwolonej" na og≤│ odnosz╣ nad nimi pe│ne zwyciΩstwo w imiΩ wy┐szych racji ducha i ludzkich potrzeb.

Utw≤r, jak na epopejΩ przysta│o, zaczyna inwokacja z tym, ┐e nie skierowana do muz, a do Marii Panny, aby "da│a g│os pie£ni", kt≤r╣ ku Jej chwale wy£piewaµ pragnie autor. W dalszych partiach obok postaci ludzkich poeta umieszcza postacie boskie i szata±skie, istoty obdarzone magiczn╣ moc╣, czy postacie znane nam z mitologii, kt≤re interweniuj╣ w losy bohater≤w i losy samej wyprawy.

MORALIA (Wac│aw Potocki)

"Moralia" zawieraj╣ kilkaset utwor≤w rozpoczynaj╣cych siΩ od jakiego£ przys│owia polskiego lub │acinskiego w t│umaczeniu lub przer≤bce dokonanej przez Potockiego. Utwory maj╣ charakter przypowie£ci, kt≤rych zadaniem jest unaoczniµ okre£lon╣ my£l, najczΩ£ciej niedomaga± Rzeczypospolitej. Wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.

NA KWIATKI (Jan Andrzej Morsztyn)

"Na kwiatki" - to urocze "cacko" poetyckie, gdzie autor zazdro£ci zerwanym kwiatom, gdy┐ wplecione we w│osy jego ukochanej, bΩd╣ mog│y byµ z ni╣ bli┐ej ni┐ on sam. Do wyrwanych z ziemii kwiat≤w zwraca siΩ s│owami:

"I niechaj wam mdleµ bΩdzie mi│o

Dla tej, dla kt≤rej wszystek £wiat umiera".

OGR╙D FRASZEK (Wac│aw Potocki)

"Ogr≤d fraszek" tworzy 1800 utwor≤w rozmaitej wielko£ci i tre£ci (o czym m≤wi dziwaczny i bardzo rozbudowany tytu│ - "Ogr≤d ale nie plewiony, br≤g, ale co snop to innego zbo┐a" itd. wype│niaj╣cy ca│╣ stronicΩ). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, spo│eczne, obyczajowe, moralne. PiΩtnuje wady ustroju politycznego Polski, a wiΩc anarchiΩ, bezprawie, z│╣ wolno£µ, prywatΩ, brak obrony granic, s│abo£µ pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie wady spotka│y siΩ z ostr╣ krytyk╣ poety w wierszu "Pospolite ruszenie", w kt≤rym nieszczΩsny dobosz usi│uje bez skutku obudziµ smacznie £pi╣c╣ szlachtΩ i zmusiµ j╣ do podjΩcia walki. Nas│uchawszy siΩ wrzask≤w i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" - "widz╣c, ┐e nikt go zgo│a nikt nie s│ucha, poszed│ i sam spaµ".

W "Zbytkach polskich" z gorzk╣ ironi╣ m≤wi o przepychu, w jakim ┐yje szlachta, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - "O tym szlachta, panowie, o tym my£l╣ ksiΩ┐a, choµ siΩ co rok w granicach swych ojczyzna zwΩ┐a". Tytu│ kolejnego utworu - "Polska nierz╣dem stoi" jest sam w sobie oskar┐eniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, wystΩpki mo┐nych uchodz╣ p│azem, cz│owiek prosty i biedny "z serdecznym dzi£ p│aczem z dziatkami cudze k╣ty pociera tu│aczem".

PAMI╩TNIKI (Jan Chryzostom Pasek)

PamiΩtniki i diariusze (dzienniki) zajmowa│y niema│o miejsca w literaturze XVII wieku. DziΩki bezposredniemu stosunkowi autor≤w do przedstawianych fakt≤w, dziΩki ┐ywo£ci i barwno£ci wys│awiania siΩ, pamiΩtniki s╣ doskona│ym ƒr≤d│em poznawania ludzi i obyczajowo£ci tamtego okresu. TΩ role spe│niaj╣ "PamiΩtniki" Paska. Zosta│y wydane drukiem w 1836 roku i od razu zdoby│y szerokie rzesze czytelnik≤w. Ze wzglΩdu na zawarto£µ s╣ wa┐nym ƒr≤d│em historycznym, kt≤rego wiarygodno£µ potwierdzaj╣ relacje ludzi bior╣cych udzia│ w wydarzeniach.

Swoje "PamiΩtniki" Pasek (1636-1701) najprawdopodobniej spisywa│ pod koniec ┐ycia w latach 1690-1695. Stanowi╣ one najwybitniejszy zabytek pamiΩtnikarstwa staropolskiego i obejmuj╣ lata 1656-1688; w pamiΩtniku mo┐na wyodrΩbniµ dwie czΩ£ci: pierwsz╣ po£wiΩcon╣ wojennym losom autora (1656-1666), drug╣ natomiast opisuj╣c╣ Paska jako gospodarza i obywatela (1667-1688). Walory historyczno-dokumentacyjne utworu s╣ bezsporne, ale przedstawione wydarzenia zosta│y zarazem poddane poetyce gawΩdy: autor swobodnie dokonuje wyboru temat≤w, gromadzi tylko te fakty, kt≤rych wymagaj╣ prezentowane wspomnienia oraz podporz╣dkowuje materia│ historyczny przemy£lanym konstrukcyjnie i stylistycznie opowie£ciom autobiograficznym. Historia w "PamiΩtnikach" Jana Chryzostoma Paska wynika z do£wiadcze± autora. Wraz z jego dziejami czytelnik poznaje walki Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnΩ Danii, wojny z Moskw╣, konfederacje wojskowe Zwi╣zku îwiΩconego i rokosz Lubomirskiego. W kronikarskim zapisie "PamiΩtnik≤w" pojawiaj╣ siΩ tak┐e wypadki historyczne z czas≤w Micha│a Korybuta Wi£niowieckiego i Jana III Sobieskiego, miΩdzy innymi walki z Tatarami w 1672 roku. Pasek powo│uj╣c siΩ na relacje z drugiej rΩki, opisuje r≤wnie┐ odsiecz wiede±sk╣.

Niekt≤rym wydarzeniom po£wiΩca rozbudowane opisy. Odtwarza batalistyczne epizody wyprawy dunskiej, oblΩ┐enia i bitwy morskie, ocenia z g│Ωbokim przygnΩbieniem rokosz Lubomirskiego (1666), wydarzenia pog│Ωbiaj╣ce nΩdzΩ w£r≤d szlachty i ch│op≤w. Druga czΩ£µ "PamiΩtnik≤w" opisuje ziemia±ski ┐ywot Polaka. Polityka niewiele ju┐ autora interesuje, a g│≤wn╣ tre£ci╣ wspomnie± staj╣ siΩ osobiste i gospodarskie wydarzenia. Przedstawia wiΩc organizowane przez siebie, s│ynne w okolicy, polowania, opisuje hodowlΩ ptak≤w i tresowan╣ wydrΩ, kt≤r╣ podarowa│ kr≤lowi Janowi III Sobieskiemu.

CzΩ£µ pierwsza "PamiΩtnik≤w" dotyczy wojennych do£wiadcze± Paska. Opowiada o walce Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o wojnie z Moskw╣, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, kt≤r╣ przedstawi│ w oparciu o relacjΩ jej uczestnika. Ciekawie wypad│ tu obraz szlachcica - ┐o│nierza. Walczy on na og≤│ dzielnie, ale mo┐na podejrzewaµ, ┐e zapa│u do walki dostarcza mu nie tyle mi│o£µ do ojczyzny, ile ambicja osobista i chΩµ zdobycia │up≤w. Ciekawo£µ i ┐╣dza przyg≤d s╣ te┐ prawdopodobnie przyczyn╣ udzia│u Paska w wyprawie do Danii. W opisach wa┐nych wydarze± historycznych autor skupia uwagΩ na w│asnych przygodach, wyolbrzymiaj╣c niekiedy sw╣ rolΩ £wiadka i uczestnika tych wydarze±. Zaskakuje te┐ wsp≤│czesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czas≤w. Pos│uszny nakazanym przez Ko£ci≤│ postom, ja│mu┐nom i odpustom nie bra│ ich sobie g│Ωboko do serca, skoro nie zmienia│y jego obyczaj≤w i nie │agodzi│y stosunku do cz│owieka, nad kt≤rym by│ g≤r╣. G│o£ny opis mszy £wiΩtej, do kt≤rej s│u┐y│ Pasek maj╣c rΩce zbroczone krwi╣ wrog≤w, jest tego dowodem. Ksi╣dz-celebrant u£wiΩca to barbarzy±stwo s│owami: "nie wadzi to nic, nie brzydzi siΩ B≤g krwi╣ rozlan╣ dla imienia swego".

"PamiΩtniki" zawieraj╣ r≤wnie┐ szeroki obraz pokojowego ┐ycia ziemia±skiego i obyczaj≤w szlacheckich. Autor my£li kategoriami przeciΩtnego szlachcica, tote┐ ucisk i niewolΩ ch│op≤w uwa┐a za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmack╣ mentalno£ci╣ odnosi siΩ do w│asnej klasy i tylko szlachtΩ uwa┐a za godn╣ przedstawicielkΩ narodu. »ycie prywatne szlachty nacechowane jest trosk╣ o dobrobyt i korzy£ci materialne. Wystarczy przypomnieµ znakomity fragment "PamiΩtnik≤w", w kt≤rych Pasek opisuje swe zaloty do Anny ú╣ckiej. Bardziej przypominaj╣ one uk│ady handlowe ni┐ wyznania mi│osne. Utw≤r pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazuj╣cym na gawΩdziarskie talenty autora, nasycony jest anegdotami i przys│owiami. Szczeg≤lnymi warto£ciami wyr≤┐niaj╣ siΩ opisy batalistyczne.

"PamiΩtniki" Paska, to tak┐e wiarygodny dokument mentalno£ci przeciΩtnego szlachcica polskiego drugiej po│owy XVII wieku. W spos≤b poniek╣d mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnie±, kronikarz ujawnia obyczaje, stan £wiadomo£ci i poziom etyczny braci szlacheckiej. Wizerunek autora-szlachcica, jak wynika z "PamiΩtnik≤w", wydaje siΩ szczeg≤lnie bogaty i zarazem adekwatny do zjawisk ┐ycia spo│ecznego p≤ƒnej fazy kultury barokowej. BΩdzie to wiΩc wizerunek osoby fanatycznie przywiazanej do swob≤d politycznych i herbowych przywilej≤w, pe│nej niechΩci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczaj≤w, ale zarazem tolerancyjnej i szanuj╣cej zwyczaj lokalny.

Z wyprawy du±skiej Pasek przywi≤z│ wiele obyczajowych obserwacji; daleki od potΩpie± "pozamorskich" zwyczaj≤w by│ jednak zdecydowanie przekonany o wy┐szo£ci rodzimego, sarmackiego sposobu bycia i ┐ycia. "PamiΩtniki" prezentuj╣ tak┐e £wiadomo£µ religijn╣ szlachty; na og≤│ p│ytk╣, sk│onn╣ do dewocji i zabobonn╣, adekwatn╣ do p≤ƒnobarokowych, kontrreformacyjnych zjawisk ┐ycia duchowego epoki.

Pasek zasadniczo pomija te zagadnienia, kt≤re mog│yby przedstawiµ szlachtΩ w z│ym, negatywnym £wietle. Czasem jednak, opisuj╣c rozmaite militarne zw│aszcza wydarzenia, nie£wiadomie kre£li obrazy pieniactwa, przemocy, czy nawet okrucie±stwa (np. opis sporu o to, kto osobi£cie zetnie pojmanego oficera). Z historyczno-dokumentacyjnego punktu widzenia wa┐ny okazuje siΩ r≤wnie┐ krytycyzm oceny niekt≤rych zjawisk ┐ycia spo│eczno-politycznego Rzeczypospolitej, zw│aszcza za£ realizm w charakterystyce prywaty i

kosmopolityzmu magnaterii.

"PamiΩtniki" Paska posiadaj╣ tak┐e istotne cechy dzie│a literackiego. Sama ju┐ gatunkowa konwencja utworu sprzyja jego artystycznemu brzmieniu. Zasadniczo dzie│o Paska │╣czy cechy gatunkowe wspomnienia i autobiografii, jednak┐e w jego strukturze mo┐na odnaleƒµ tak┐e i inne cechy gatunkowe: syntetyczne informacje raptularza, diariuszowy dokumentaryzm oraz w│a£ciwy dla itineriuszy opis egzotycznych kraj≤w i lud≤w. Zespolenie tych r≤┐nych odmian gatunkowych i podporz╣dkowanie ich poetyce swobodnej gawΩdy tworzy niezwykle silny artystycznie wyraz "PamiΩtnik≤w" Paska. Elementem wzmagaj╣cym literacki sens dzie│a staje siΩ r≤wnie┐ d╣┐no£µ do fabularyzacji prezentowanych epizod≤w. Beletryzacja "PamiΩtnik≤w" kszta│tuje powie£ciowy typ narracji oraz sprzyja kreowaniu narratora jako bohatera literackiego.

Osobn╣ artystyczn╣ warto£ci╣ dzie│a Jana Chryzostoma Paska jest jΩzyk i stylistyka. Rozliczne epizody, w tym prze┐ycia, b╣dƒ zdarzenia opisywane s╣ jΩzykiem barwnym i potocznym, Pasek z du┐╣ literack╣ umiejΩtno£ci╣ odtwarza miΩdzy innymi sceny batalistyczne. Talentowi narracyjnemu i gawΩdziarskiemu towarzyszy r≤wnie┐ o┐ywienie akcji licznymi anegdotami i przys│owiami, czΩsto o charakterze humorystycznym i ironicznym. Wymienione w│a£ciwo£ci "PamiΩtnik≤w" Paska sytuuj╣ dzie│o kronikarza na pograniczu prozy narracyjnej, autobiograficznej i historyczno-dokumentacyjnej.

WOJNA CHOCIMSKA (Wac│aw Potocki)

"WojnΩ chocimsk╣" autor uko±czy│ w 1670 roku. Po temat siΩgn╣│ Potocki do roku 1621, kiedy to wojsko polskie pod wodz╣ Karola Chodkiewicza w ci╣gu piΩciu tygodni mΩ┐nie opiera│o siΩ du┐o liczniejszej armii tureckiej i mimo £mierci wodza zmusi│o Turk≤w do wycofania siΩ z Polski. TΩ bohatersk╣ obronΩ Chocimia i ofiarno£µ patriotyczn╣ naszych ┐o│nierzy stawia│ autor za wz≤r wsp≤│czesnemu sobie pokoleniu, kt≤re jak wiemy, nastrΩcza│o wielu powod≤w do krytyki. G│≤wnym ƒr≤d│em wiedzy o wojnie chocimskiej by│y dla poety pamiΩtniki Jakuba Sobieskiego, ojca kr≤la Jana III. Nie korzysta│ z nich jednak w spos≤b niewolniczy, lecz pr≤bowa│ o┐ywiµ ≤w materia│ przez plastykΩ zarysu sylwetek wodz≤w i znamienitszych rycerzy bior╣cych udzia│ w tej wyprawie, oraz przez ┐ywe opisy batalistyczne. Wplata te┐ w tok opowiadania swoje uwagi na temat ┐ycia mu wsp≤│czesnego w postaci tzw. dygresji (odbieganie od tematu dla wypowiedzenia swych pogl╣d≤w, lub dokonania uwag czΩsto nawet luƒno zwi╣zanych z tematem). Zestawia│ z dawn╣ tΩ┐yzn╣ szlacheck╣ zniewie£cia│o£µ, patriotyzm z obojΩtno£ci╣ na losy kraju XVII-wiecznej szlachty. Patriotyzmem w│a£nie przepoi│ sw≤j poemat, wk│adaj╣c w usta bohater≤w mowy £wiadcz╣ce o ukochaniu ojczyzny i wielkim poczuciu honoru rycerskiego.

Poemat sk│ada siΩ z 10 czΩ£ci, z kt≤rych dwie pierwsze opowiadaj╣ o przygotowaniach wojennych, nastΩpne opisuj╣ ka┐dy dzie± przebiegu wojny, a┐ do wszczΩcia uk│ad≤w i rozej£cia siΩ wojsk. Styl "Wojny chocimskiej" odznacza siΩ wielk╣ barwno£ci╣ i plastyk╣ dziΩki przewadze wyra┐e± onkretnych nad abstrakcyjnymi, oraz siΩganiu do mowy potocznej. Tylko w omentach uroczystych, jak np. w inwokacji czy zako±czeniu poematu, oraz w rzemowach bohater≤w (np. mowa Chodkiewicza) podejmuje autor styl odnios│y i w≤wczas popada w charakterystyczn╣ dla epoki przesadΩ, ┐ywaj╣c d│ugich i zawik│anych okres≤w zdaniowych, om≤wie±, przeno£ni itp.

îWI╩TOSZEK (Molier)

"îwiΩtoszek" to jeden z najwa┐niejszych utwor≤w barokowych. W XVII iecznej Francji ingerencja religii we wszystkie sfery ┐ycia by│a lbrzymia. Katolicyzm, zagro┐ony £wieck╣ ideologi╣ renesansu, broni│ zciekle swoich pozycji. Powsta│o szereg stowarzysze± (z│o┐onych z uchownych i £wieckich), otoczonych tajemnic╣, kt≤re rozci╣ga│y cenzurΩ na ┐ycie prywatne. Sprawy religijne obchodzi│y wszystkich bez wyj╣tku. Obawa przed represjami ze strony Ko£cio│a budzi ob│udΩ religijn╣, bigoteriΩ, fa│szyw╣ pobo┐no£µ. CzΩsto pod p│aszczykiem £wiΩtych hase│ spryciarze dorabiali siΩ niema│ych maj╣tk≤w i wysokich zaszczyt≤w. Widzia│ to Molier oczami badacza wszystkich wypacze± ludzkiej natury. Sam zna│ wielu tych "£wi╣tobliwych ludzi" i wiedzia│, co naprawdΩ kryje ich troska o "dobro nieba". St╣d te┐ taki ostry na nich atak w "îwiΩtoszku". Wyszydzaj╣c sprytnych ob│udnik≤w, kt≤rych Tartuffe by│ symbolem, Molier £ci╣gn╣│ na siebie ostre protesty wszelkich cenzor≤w moralno£ci. Ju┐ po drugim spektaklu zakazano wystawiania sztuki. Autor szuka│ pomocy u wielu znakomito£ci Pary┐a, nawet u samego Ludwika XIV, ale i ten, choµ ┐yczliwy Molierowi, nie mia│ odwagi wyst╣piµ w obronie "îwiΩtoszka". Dopiero po dw≤ch latach (w 1669 roku) sztuka uzyska│a trwa│e prawo do obecno£ci na scenie, ale jeszcze d│ugi czas po £mierci autora ta znakomita komedia by│a przedmiotem zaciek│ych atak≤w.

G│≤wny bohater utworu Tartuffe, niema│ej klasy spryciarz, a jak siΩ w ko±cu oka┐e, z│oczy±ca £cigany przez prawo, zdobywa zaufanie poczciwego i naiwnego Ordona, kt≤ry zafascynowany jego "pobo┐nosci╣" przyjmuje Tartuffla pod sw≤j dach. Tak opowiada rodzinie o jego zachowaniu w kosciele:

"A zapa│, z jakim wznosi│ do nieba swe mod│y,

Oczy wszystkich obecnych wci╣┐ ku niemu wiod│y:

To wzdycha│, to siΩ krzy┐em rozk│ada│ na ziemi,

Aby dotkn╣µ posadzki usty pokornemi".

W nied│ugim czasie Ordon znajduje siΩ pod ca│kowitym wp│ywem Tartuffa, czego dowodz╣ s│owa:

"Kto z nim ┐yje, b│ogiego za┐ywa spokoju,

Na ca│y £wiat spogl╣da jak na kupkΩ gnoju;

...M≤g│bym na zgon dzi£ patrzeµ matki, dzieci, ┐ony

I nie uczu│bym w sercu, ot, nawet uk│ucia".

S│u┐╣ca Doryna tak oto uzupe│nia ten stan zauroczenia:

"Nazywa go swym bratem, mi│uje go bardziej

Ni┐ w│asn╣ matkΩ, przy nim ┐on╣, dzieµmi gardzi;

...Jego zdaniem kieruje siΩ ka┐dej godziny,

Jego wci╣┐ £ciska, pie£ci;

...S│owem szaleje za nim, £wiat w nim widzi ca│y".

Rodzina patrzy na to z niepokojem tym wiΩkszym, ┐e Orgon postanawia oddaµ Tartuffowi rΩkΩ swej c≤rki nie bacz╣c na to, ┐e ta kocha innego. Znienawidzony przez domownik≤w £wiΩtoszek nie czuje siΩ zagro┐ony, gdy┐ ┐adne argumenty nie s╣ w stanie zmieniµ o nim opini Orgona. Gdy Damis usi│uje przekonaµ ojca, ┐e Tartuffe uwodzi ┐onΩ Orgona, spotyka siΩ z ostr╣ odpraw╣, zostaje wyrzucony z domu, a nawet wydziedziczony z przynale┐nej mu czΩ£ci maj╣tku, kt≤rym Orgon obdarzy│ Tartuffa. Powierza mu r≤wnie┐ na przechowanie tajne papiery, na podstawie kt≤rych mo┐na by go oskar┐yµ o zdradΩ stanu. Przygotowana przez domownik≤w scena mi│osna miΩdzy Elmir╣ i Tartuffem, kt≤rej £wiadkiem jest pan domu ukryty pod sto│em, przekonuje wreszcie Orgona, kim naprawdΩ jest ukochany przez niego £wiΩtoszek. Zdemaskowany ob│udnik nie liczy siΩ ju┐ z niczym. DziΩki zapisowi czuje siΩ panem domu i domaga siΩ natychmiastowego opuszczenia go przez Orgona i jego rodzinΩ. Ujawnia te┐ powierzone mu w zaufaniu papiery. Gdy sytuacja nieszczΩsnego Orgona wydaje siΩ zupe│nie beznadziejna, oficer armii aresztuje d│ugo poszukiwanego szalbierza, dom pozostaje w rΩkach prawowitych w│a£cicieli, a kr≤l darowuje Orgonowi jego dawne pomy│ki ze wzglΩdu na p≤ƒniejsze zas│ugi dla ojczyzny. Oszukany Orgon niew╣tpliwie nabierze rozumu i pewno w ko±cu pojmie s│owa Kleanta, kt≤rymi ten chcia│ otworzyµ mu oczy:

"S╣ udane £wiΩtoszki, jak zuchy udane;

Tak jak na polu walki nie tego cz│owieka

Mam za najdzielniejszego, co najg│o£niej szczeka,

Tak samo i pobo┐no£µ szczer╣ w sercu kryje

Nie ten, co le┐╣c krzy┐em, skrΩca sobie szyjΩ".