O S W I E C E N I E

OîWIECENIE - OG╙LNA CHARAKTERYSTYKA EPOKI

O£wiecenie by│o pierwsz╣ epok╣ w nowo┐ytnych dziejach formacj╣ kulturow╣ ca│kowicie £wiadom╣ swego istnienia. ╙wcze£ni m≤wili czΩsto o swych czasach jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozof≤w" (we Francji) czy wieku "o£wieconym". Okres ten nazwano o£wieceniem, bo przywi╣zywa│ on szczeg≤ln╣ wagΩ do si│y rozumu jako £wiat│a rozja£niaj╣cego drogi poznania cz│owieka i £wiata. »ycie spo│eczne i kulturalne nacechowane by│o krytycyzmem wobec istniej╣cej rzeczywisto£ci i pragnieniem wyzwolenia cz│owieka z wiΩz≤w feudalnych, krΩpuj╣cych jego my£li, hamuj╣cych rozw≤j postΩpu, nauki i o£wiaty. Intelektualnym pod│o┐em O£wiecenia by│y nasilaj╣ce siΩ ju┐ pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne.

Okres o£wiecenia w Polsce mo┐na podzieliµ na trzy fazy:

- wczesn╣ - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764;

- dojrza│╣ (zwan╣ te┐ czasami stanis│awowskimi) - lata 1764-1795;

- schy│kow╣ (zwan╣ te┐ p≤ƒnym o£wieceniem lub o£wieceniem postanis│awowskim) - lata 1795-1822.

G│≤wne nurty artystyczne okresu O£wiecenia

Klasycyzm - wyznacza│ poezji cele utylitarne, stawia│ przed ni╣ zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastaj╣ce z przekonania o ogromnej roli s│owa jako narzΩdzia oddzia│ywania na spo│ecze±stwo;

Sentymentalizm - traktowa│ literaturΩ jako spos≤b pokazania wewnΩtrznego ┐ycia cz│owieka oraz kszta│towania autentycznych, odrzucaj╣cych pozory, wiΩzi miΩdzyludzkich, co r≤wnie┐ prowadzi│o do moralizatorstwa; g│≤wnym ideologiem sentymentalizmu by│ francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechni│ siΩ dziΩki powie£ci angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a "Powie£µ sentymentalna"; sentymentalizm nawi╣zuj╣c do wielu nurt≤w my£li filozoficznej ( m.in. empiryzmu i sensualizmu ), sentymentalizm k│ad│ nacisk na analizΩ jednostkowej sytuacji cz│owieka, na tkwi╣ce w nim wewnΩtrzne sprzeczno£ci; analizowa│ te┐ sytuacjΩ spo│eczn╣, podkre£laj╣c negatywn╣ rolΩ sztucznie tworzonych barier i przedzia│≤w stanowych;

Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej)

tw≤rczo£ci - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istot╣

jego by│o rozumienie piΩkna jako warto£ci podstawowej, daj╣cej przyjemno£µ

obcowania z wytworami sztuki.

Gatunki literackie o£wiecenia

bajka - wierszowana alegoryczna opowie£µ o zwierzΩtach lub ludziach,

niekiedy o ro£linach czy przedmiotach, kt≤ra s│u┐y do wypowiedzenia pewnej

nauki moralnej o charakterze og≤lnym i powszechnym, dotycz╣cej stosunk≤w

miΩdzy ludƒmi; prawda ta wypowiadana jest bezpo£rednio, zwykle jako pointa

na ko±cu utworu, niekiedy ju┐ na pocz╣tku, b╣dƒ te┐ jest tylko sugerowana

czytelnikowi; postacie dzia│aj╣ce wyposa┐one s╣ w pewne cechy jednoznaczne

i niezmienne (wilk-drapie┐nik, lis-zdrajca); bajkΩ charakteryzuje na og≤│

dyscyplina jΩzykowa i d╣┐enie do │atwego nawi╣zania kontaktu z odbiorc╣,

co mo┐e siΩ wyra┐aµ potoczno£ci╣ jΩzyka i stylem gawΩdziarskim. Podzia│

bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowi╣ca jakby

zwiΩz│╣ nowelΩ o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz

bajka epigramatyczna, przewa┐nie czterowersowa, rysuj╣ca pewn╣ elementarn╣

sytuacjΩ, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie

o£wiecenia bajka sta│a siΩ jednym z g│≤wnych gatunk≤w, s│u┐y│a dydaktyce i

moralizatorstwu.

satyra - utw≤r o celu dydaktycznym, wytykaj╣cy i o£mieszaj╣cy wady i

wystΩpki zar≤wno natury ludzkiej, jak i ┐ycia zbiorowego - obyczajowego,

spo│ecznego, politycznego; istot╣ satyry jest krytyka, pos│uguje siΩ wiΩc

ona czΩsto deformacj╣, grotesk╣, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce

satyra rozwinΩ│a siΩ zw│aszcza w okresie o£wiecenia (Krasicki,

Naruszewicz), przy czym sta│a siΩ £rodkiem konkretnej krytyki

spo│eczno-obyczajowej;

poemat heroikomiczny - utw≤r epicki stanowi╣cy parodiΩ eposu

bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencj╣ dla eposu,

stosuje siΩ w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy b│ahe i

codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub

┐artobliwo-rozrywkowy, cechuje go r≤wnie┐ dygresyjno£µ tonu; liczne

sentencje; wystΩpuje oktawa, czyli strofa o£miowersowa o rozk│adzie rym≤w:

abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to czΩsto

sentencja ("z│ota my£l");

komedia - gatunek dramatyczny o tre£ci pogodnej, akcji obfituj╣cej w

wydarzenia, oraz maj╣cej pomy£lne dla bohater≤w zako±czenie z elementami

komizmu, niekiedy tak┐e karykatury, satyry, groteski, maj╣cy na celu

wywo│anie £miechu widza;

sielanka - gatunek poetycki wywodz╣cy siΩ z antycznej Grecji (idylla

Teokryta III w. p.n.e.), obejmuj╣cy utwory utrzymane w pogodnym tonie,

opowiadaj╣ce o ┐yciu pasterzy lub wie£niak≤w. W staro┐ytnym Rzymie

rozwin╣│ ten gatunek Wergiliusz;

powie£µ - jeden z g│≤wnych gatunk≤w nowo┐ytnej prozy epickiej, cechuj╣cy

siΩ na og≤│ wiΩkszym rozmachem, obszerniejszym uk│adem w╣tk≤w i postaci, a

tak┐e zdarzeniowym charakterem £wiata przedstawionego; ukazane w powie£ci

postacie i zdarzenia s╣ przewa┐nie fikcyjne, zarazem jednak wyraƒnie

zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposa┐one w bogactwo szczeg≤│≤w;

naczeln╣ kategori╣ opisu jest kategoria narratora;

esej - (franc. essai=pr≤ba) wypowiedƒ o tematyce literackiej

publicystycznej lub filozoficznej, wyr≤┐niaj╣ca siΩ swobodnym, osobistym

tonem oraz dba│o£ci╣ o formΩ; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub

filozoficznej prezentuj╣cej wyczerpuj╣co materia│ dowodowy) esej r≤┐ni siΩ

wiΩksz╣ elastyczno£ci╣ formy, siΩganiem po £rodki literackie (np.

metaforΩ, obraz, luƒn╣ kompozycjΩ, tok skojarzeniowy) oraz tym, ┐e nie

d╣┐y do pe│nej syntezy, lecz wyra┐a refleksje autora; stwarza iluzjΩ

szczero£ci;

felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powie£µ w odcinku) gatunek

publicystyczny podejmuj╣cy na og≤│ aktualn╣ problematykΩ w spos≤b

swobodny, impresyjny, pos│uguj╣cy siΩ metafor╣ i skojarzeniem, niekiedy

fikcj╣ literack╣; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawi╣zanie

bezpo£redniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma │╣czy siΩ z

lekko£ci╣ tonu i czΩsto ┐artobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny

temat jest traktowany w felietonie w spos≤b dygresyjny, zr≤┐nicowany

stylistycznie, subiektywny, a uog≤lnienia maj╣ charakter raczej

hipotetyczny;

poemat heroiczny - pokazywa│ wzorcowe postacie na tle donios│ych wydarze±

historycznych; "Wojna chocimska" I. Krasickiego; "Jagiellonida"

Tomaszewskiego;

poemat opisowy - utw≤r dydaktyczno-filozoficzny, kt≤rego tre£ci╣ jest

przedstawienie jakiego£ fragmentu rzeczywisto£ci jako podstawy do

szerszych uog≤lnie±; opis podporz╣dkowany jest wizji og≤lnej, okre£lonej

koncepcji natury, £wiata; w okresie o£wiecenia poemat opisowy wyra┐a│

pochwa│Ω cz│owieka jako tw≤rcy przyrody;

komedia dell'arte - literatura plebejska;

oda - utw≤r poetycki, kt≤ry charakteryzuje wznios│o£µ tematu i stylu,

s│awi╣cy osobΩ, ideΩ, wydarzenie; gatunek wykszta│cony w staro┐ytno£ci; wg

poetyki klasycystycznej oda mia│a │╣czyµ elementy retoryczne i liryczne;

mia│o siΩ w niej wyra┐aµ uniesienie; dopuszczalna wiΩc by│a pewna swoboda

kompozycyjna; w okresie o£wiecenia oda s│u┐y│a do wyra┐ania tematyki

okoliczno£ciowej oraz filozoficzno-moralnej;

Kierunki filozoficzne w XVIII w.

empiryzm - (empiria-do£wiadczenie); prekursorem by│ angielski filozof

Francis Bacon (czyt. bejkn); k│ad│ nacisk na rolΩ do£wiadczenia w procesie

poznawania £wiata, odrzucaj╣c to wszystko, czego nie da siΩ potwierdziµ

praktycznie;

racjonalizm - tw≤rc╣ by│ Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie");

przywi╣zywa│ on szczeg≤ln╣ wagΩ do roli rozumu w poznawaniu prawdy, by│

zwolennikiem systematycznego, rozumowego │adu w dochodzeniu do prawdy,

odrzuca│ wszelkie uprzedzenia i przes╣dy; przedstawicielami tego kierunku

byli Wolter oraz Denis Diderot;

deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiaj╣cego siΩ wiedzy objawionej i

dogmatom wiary; dei£ci uznawali istnienie Boga jako stw≤rcy £wiata,

uznawali te┐ wagΩ nakaz≤w moralnych p│yn╣cych z religii, odrzucali

objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter,

obaj walcz╣cy z fanatyzmem religijnym;

ateizm - (lub materializm) pogl╣d odrzucaj╣cy istnienie Boga; pojawi│

siΩ w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha;

irracjonalizm - pogl╣d filozoficzny g│osz╣cy, ┐e rzeczywisto£µ jest

niedostΩpna poznaniu rozumowemu i odwo│uj╣cy siΩ do przekona±

wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykszta│ci│ siΩ

pod koniec epoki o£wiecenia;

sensualizm - ƒr≤d│em wiedzy s╣ wra┐enia zmys│owe; tw≤rc╣ by│ John Locke

(lok); twierdzi│, ┐e cz│owiek rodzi siΩ jako "czysta karta" (tabula

rasa), czyli, ┐e nie ma do£wiadcze±, wrodzonych idei czy zasad i

kszta│tuj╣ siΩ one dopiero w ci╣gu ┐ycia;

PostawΩ ludzi o£wieceniowych znamionowa│y: utylitaryzm (najwy┐szy cel

postΩpowania to po┐ytek jednostki i spo│ecze±stwa), humanitaryzm,

optymizm, krytycyzm.