P R A D Y / U G R U P O W A N I A A R T Y S T Y C Z N E

ATEIZM

Pogl╣d odrzucaj╣cy istnienie Boga i przecz╣cy istnieniu wszelkich si│ nadprzyrodzonych. Pojawi│ siΩ w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.

************

DEIZM

Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiaj╣cego siΩ wiedzy objawionej i dogmatom wiary; dei£ci uznawali istnienie Boga jako stw≤rcy £wiata, uznawali te┐ wagΩ nakaz≤w moralnych p│yn╣cych z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walcz╣cy z fanatyzmem religijnym;

*************

EMPIRYZM

Empiryzm (empiria = do£wiadczenie) - prekursorem by│ angielski filozof Francis Bacon (bejkn); k│ad│ nacisk na rolΩ do£wiadczenia w procesie poznawania £wiata, odrzucaj╣c to wszystko, czego nie da siΩ potwierdziµ praktycznie.

************

IRRACJONALIZM

Irracjonalizm to pogl╣d filozoficzny g│osz╣cy, ┐e rzeczywisto£µ jest niedostΩpna poznaniu rozumowemu i odwo│uj╣cy siΩ do przekona± wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykszta│ci│ siΩ pod koniec epoki o£wiecenia.

************

KLASYCYZM

Klasycyzm wyznacza│ poezji cele utylitarne (u┐ytkowe), stawia│ przed ni╣ zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastaj╣ce z przekonania o ogromnej roli s│owa jako narzΩdzia oddzia│ywania na spo│ecze±stwo. "Wa┐n╣ i charakterystyczn╣ dla sytuacji polskiej cech╣ klasycyzmu by│o traktowanie jego za│o┐e± jako programu dzia│alno£ci literackiej zaanga┐owanej w spo│eczno-kulturowe przemiany kraju. Sz│o za tym silne zwi╣zanie literatury z ┐yciem politycznym. Kontakt ze spo│eczno£ci╣ odbiorc≤w sta│siΩ w r≤┐norodnych ujΩciach centraln╣ spraw╣ ideow╣ i artystyczno - warsztatow╣ pisarstwa.

***************

RACJONALIZM

Tw≤rc╣ racjonalizmu by│ Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); przywi╣zywa│ on szczeg≤ln╣ wagΩ do roli rozumu w poznawaniu prawdy, by│ zwolennikiem systematycznego, rozumowego │adu w dochodzeniu do prawdy, odrzuca│ wszelkie uprzedzenia i przes╣dy; przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot.

**************

ROKOKO

Styl ten mia│ najmniejszy udzia│ w tworzeniu dorobku pi£mienniczego epoki O£wiecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej tw≤rczo£ci. Styl ten by│ znamienny dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istot╣ jego by│o rozumienie piΩkna jako warto£ci podstawowej, daj╣cej przyjemno£µ obcowania z wytworami sztuki. Poza literatur╣ rokoko najpe│niej zosta│o zrealizowane w ma│ych formach architektonicznych oraz w architekturze pa│acowych i salonowych wnΩtrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekko£ci i dekoracyjno£ci wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich miniaturach i w mi│osnej tematyce obraz≤w francuskich mistrz≤w: Jana Watteau czy Francois Bouchera.

**************

SENSUALIZM

Sensualizm - ƒr≤d│em wiedzy s╣ wra┐enia zmys│owe; tw≤rc╣ by│ John Locke (czyt. lok); twierdzi│, ┐e cz│owiek rodzi siΩ jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli, ┐e nie ma do£wiadcze±, wrodzonych idei czy zasad i kszta│tuj╣ siΩ one dopiero w ci╣gu ┐ycia.

****************

SENTYMENTALIZM

Sentymentalizm to pr╣d umys│owy i literacki konkurencyjny wobec o£wieceniowego klasycyzmu. Do£wiadczenie jednostki uwa┐a za g│≤wne ƒr≤d│o wiedzy o £wiecie. Klasycznym przekonaniom o harmonii i │adzie £wiata przeciwstawia napiΩcie i emocje £wiadcz╣ce o kryzysie wsp≤│czesnej cywilizacji. G│≤wnym przedstawicielem literatury sentymentalnej jest Franciszek Karpi±ski. Zgodnie z konwencj╣ wprowadzi│ do literatury motywy religijne, patriotyczne i erotyczne. "Do Justyny tΩskno£µ na wiosnΩ" - erotyk, w kt≤rym wyra┐a swoj╣ m│odzie±cz╣ mi│o£µ. Paralelizm zjawisk przyrody i uczuµ podmiotu lirycznego. Motyw przyrody staje siΩ £rodkiem do wyra┐ania uczuµ. Prostota i bezpo£rednio£µ w wyra┐aniu uczuµ. "Laura i Filon" - najbardziej popularna sielanka Karpi±skiego. Dochodz╣ tu do g│osu nastroje elegijne - smutku i melancholii. Bohaterami s╣ pasterz i pasterka spotykaj╣cy siΩ w scenerii nastrojowego wieczoru. WystΩpuje nierealny obraz wsi, kt≤rej mieszka±cy ┐yj╣ bez k│opot≤w, zachowuj╣ siΩ jak postacie wziΩte z powie£ci dla wy┐szych sfer, ich jedynymi zmartwieniami s╣ niepowodzenia mi│osne. Prze┐ycia bohater≤w s╣ tkliwe, wyra┐one w nienaturalny spos≤b, m≤wi╣ o swoich uczuciach w patetyczny spos≤b u┐ywaj╣c wykwintnego jΩzyka. "Pie£± dziada sokalskiego..." - wprowadzenie pierwiastk≤w ludowych. Postaµ dziada, kt≤ry lamentuje i wyra┐a b≤l patriotyczny z powodu tragedii narodowej po rozbiorach. Do liryk≤w patriotycznych nale┐y tak┐e: "»ale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" powsta│e po pierwszym rozbiorze, przepojone s╣ smutkiem, gorycz╣ i rezygnacj╣ poniewa┐ nie widaµ ratunku dla narodu. Utw≤r elegijny, bardzo emocjonalny. Karpi±ski pisa│ tak┐e pie£ni, kt≤re przemawiaj╣ szczero£ci╣ i prostot╣ religijnych wzrusze±. Motywy religijne │╣cz╣ siΩ w nich z patriotycznymi. Proste, kr≤tkie, ale kunsztowne zdania oddaj╣ z│o┐ono£µ tematu np. "Pie£± o narodzeniu pa±skim". Karpi±ski wzbogaci│ i nasyci│ poezjΩ o£wieceniow╣ uczuciem, zapocz╣tkowa│ lirykΩ intymn╣, kt≤ra prze┐yciom osobistym nada│a walor wzrusze± poetyckich. Wed│ug zasad sentymentalizmu g│≤wnym tematem by│o zainteresowanie cz│owiekiem, jego osobowo£ci╣, psychik╣, uczuciami - spokojnymi i │agodnymi. Bohater prezentuje czasem r≤wnie┐ uczucia religijne lub patriotyczne. Styl wypowiedzi oparty jest na jΩzyku potocznym, ale wyklucza pospolite s│owa, wulgaryzmy. Rezygnuje ze stylu wysokiego. Typowe utwory to: powie£µ, sielanka, pie£±, elegia.

*********************

UTYLITARYZM

Utylitaryzm to pogl╣d etyczny (XVIII-XIX w.), g│osz╣cy, ┐e to, co dobre, jest po┐yteczne, ┐e miar╣ s│uszno£ci postΩpowania powinna byµ u┐yteczno£µ jego skutk≤w i ┐e celem dzia│ania moralnego, spo│ecznego, politycznego, powinna byµ przewaga przyjemno£ci nad b≤lem i najwiΩksze szczΩ£cie najwiΩkszej liczby ludzi; d╣┐enie do osi╣gniΩcia cel≤w utylitarnych, praktycznych, materialnych; najwy┐szy cel postΩpowania to po┐ytek jednostki i spo│ecze±stwa.