P Y T A N I A P R O B L E M O W E
Jakie rodzaje i gatunki literackie wystΩpowa│y w II po│owie XVIII
wieku - ich ƒr≤d│a, czemu zawdziΩczaj╣ swoj╣ popularno£µ
O£wiecenie w Polsce trwa od po│owy XVII wieku do pierwszych dziesiΩcioleci
wieku XIX. Nazwany jest wiekiem rozumu - u podstaw za│o┐e± epoki -
filozofia racjonalistyczna, zasad╣ postΩpowania sta│ siΩ empiryzm,
podstaw╣ stosunk≤w miΩdzyludzkich prawa natury. G│oszono prawo cz│owieka
do swobody przekona±, uznano potrzebΩ o£wiecenia obywateli, pochwa│Ω
rozumu. Wychowanie w duchu narodowym. Nak│adano na literaturΩ funkcjΩ
utylitarn╣ z zasad╣ "uczyµ, bawiµ, wzruszaµ" (Horacy). Dydaktyczny
charakter literatury sprzyja│ rozwojowi takich gatunk≤w jak: bajka, poemat
heroikomiczny, komedia, powie£µ. Bajka - umo┐liwi│a krytykΩ, a w poincie
pozwala│a na pouczenie spo│ecze±stwa, naprawΩ obyczaj≤w, wdro┐enie zasad
moralnych. Mistrzem bajek by│ Ignacy Krasicki, podejmowa│ w nich r≤┐ne
tematy - polityczne ("Ptaszki w klatce"), gdzie ubolewa, ┐e m│ode
pokolenie nie docenia wolno£ci. Bajki Krasickiego s╣ alegoryczne,
bohaterami s╣ czΩsto zwierzΩta - maj╣ daµ wizjΩ £wiata ludzkiego. Krasicki
w "Bajkach" krytykuje nier≤wno£ci spo│eczne, m≤wi o ciΩ┐kim losie ch│opa,
dziΩki pracy kt≤rego bogaci siΩ szlachta. NajwiΩcej bajek po£wiΩca
problematyce moralnej - krytykuje wady i sarmack╣ postawΩ szlachty, tak┐e
fa│szyw╣ przyjaƒ±, czy dumΩ rodow╣, nadu┐ywanie si│y wobec s│abszego. W
swoich utworach chce uczyµ rozwagi, rozs╣dku ┐yciowego, szacunku dla
ch│opa, uczciwo£ci i skromno£ci. Satyra - r≤wnie┐ pe│ni funkcjΩ edukacyjn╣
- ma o£wiecaµ i piΩtnowaµ ukazane w niej zjawiska - wady i przywary
ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki spo│eczne, postawy
£wiatopogl╣dowe czy orientacje polityczne. Krasicki w "Satyrach"
przedstawia ca│╣ galeriΩ postaci charakterystycznych dla czas≤w
stanis│awowskich, krytykuj╣c w nich ujemne zjawiska: cudzoziemszczyznΩ,
pija±stwo, rozrzutno£µ i marnotrawstwo. "»ona modna" - ukazuje typ ┐ony
"sfrancuzia│ej", lubi╣cej bale, wystawny tryb ┐ycia - pokazuje, ┐e takie
postΩpowanie niszczy polskie tradycje i doprowadza do ruiny maj╣tki
szlacheckie. "Pija±stwo" - krytyka zgubnego na│ogu odbieraj╣cego
cz│owiekowi jego godno£µ. Rozmy£lanie nad s│abo£ciami natury cz│owieka,
kt≤ry pije wbrew racjonalnym argumentom. "Do kr≤la" - satyra z elementami
politycznymi. Ukazana szlachta zarzucaj╣ca kr≤lowi, ┐e nie jest z
kr≤lewskiego rodu lecz z tej samej sfery co oni, ┐e jest za m│ody, za
dobry... Krytyka szlachty sarmackiej, jej mentalno£ci, sposobu
argumentowania, zawi£ci, zazdro£ci, g│upoty.
Poemat heroikomiczny - pos│uguje siΩ komizmem, ukazuje sprzeczno£ci
miΩdzy rzeczywisto£ci╣ a jej modelem. Zestawia wz≤r ┐ycia zakonnego z
faktycznym ┐yciem. Poemat heroikomiczny o£miesza styl poematu heroicznego.
Styl jest podnios│y, patetyczny, a utw≤r m≤wi o rzeczach b│ahych i
komicznych. Podobie±stwo stylu do eposu. Wydane w czasach reformy
szkolnictwa przez KEN - g│os w dyskusji o sposobach wychowania i
kszta│cenia. Przed powo│aniem tej instytucji szkolnictwo zmonopolizowane
by│o przez zakony. "Myszeida" ; "Antymonachomachia".
Powie£µ - wprowadza nowy typ bohatera krytykuj╣cego dotychczasowy system
warto£ci. Pierwsza polska powie£µ - "Miko│aja Do£wiadczy±skiego
przypadki". Dzieje tytu│owego bohatera s│u┐╣ Krasickiemu do potΩpienia
zepsucia moralnego szlachty, ┐ycie ponad stan, lekkomy£lno£ci. DziΩki
pracy fizycznej Do£wiadczy±ski odradza siΩ moralnie i staje siΩ wzorowym,
m╣drym gospodarzem. "Pan Podstoli" - wz≤r dobrego, o£wieconego
szlachcica-gospodarza.
Komedia - Franciszek Zab│ocki "Fircyk w zalotach". Ukazany XVIII-wieczny
lekkoduch, zalotnik. Mi│o£µ kt≤r╣ prze┐ywa zmienia go na korzy£µ. W
okresie Sejmu Czteroletniego, gdy sprawy reform politycznych i spo│ecznych
by│y w centrum zainteresowania, pojawi│a siΩ komedia polityczna -
J.U. Niemcewicz "Powr≤t pos│a" (1790 r.). Przedstawia dwa obozy szlacheckie:
reform i konserwatywny. Komedia podejmuje kwestiΩ naprawy pa±stwa -
zniesienia liberum veto i wolnej elekcji, poprawy doli ch│opa. Niemcewicz
kszta│tuje £wiadomo£µ polityczn╣ spo│ecze±stwa, potΩpia obro±c≤w starego,
feudalnego porz╣dku. Inn╣ rolΩ odegra│a komedia polityczna w latach
Targowicy. Wojciech Bogus│awski - "Krakowiacy i G≤rale" - budzi uczucia
patriotyczne, pokazuje tΩ┐yznΩ i si│Ω ludu, zapa│ do walki, niezale┐no£µ i
mi│owanie wolno£ci (listopad 1792 r.) Literatura opr≤cz walki o odrodzenie
moralne spo│ecze±stwa, kszta│tuje w latach 90-tych jego £wiadomo£µ
polityczn╣ i g│osi ideΩ wolno£ci narodowej.
Pisarstwo Ignacego Krasickiego - styl, gatunki, bohaterowie, tematy
Najwybitniejszy przedstawiciel czas≤w stanis│awowskich, czo│owy
reprezentant nurtu klasycznego opartego na wzorach francuskich.
Charakterystyczn╣ cech╣ jest rozpiΩto£µ gatunkowa jego tw≤rczo£ci. Liryka
"Hymn do mi│o£ci ojczyzny", pisa│ r≤wnie┐ bajki, satyry, poematy
heroikomiczne, powie£ci, a tak┐e listy poetyckie ("Do ks. Adama
Naruszewicza"), komedia "Krosienko", epos historyczny "Wojna chocimska",
dialog "Rozmowy zmar│ych", "»ycie znanych mΩ┐≤w na wz≤r Platona", napisa│
tak┐e encyklopediΩ "Zbi≤r potrzebnych m╣dro£ci", a tak┐e dzie│o
krytyczno-literackie "O rymotw≤rstwie i rymotw≤rcach" - pierwsza w Polsce
historia literatury powszechnej i polskiej - rozwa┐ania teoretyczne.
Krasicki realizowa│ literaturΩ jako narzΩdzie spo│ecznej edukacji i takiej
koncepcji s│u┐y│y gatunki literackie o charakterze satyrycznym i
moralizatorskim. W bajkach i satyrach w spos≤b lekki i ironiczny wypowiada
gorzkie prawdy o £wiecie i panuj╣cym w nim stosunkach. Charakterystyczne
dla polskiej satyry jest bezimienna krytyka ludzkich b│Ωd≤w. "Hymn do
mi│o£ci ojczyzny" - okre£la obowi╣zki ka┐dego obywatela wobec ojczyzny,
m≤wi o konieczno£ci s│u┐enia jej a┐ do oddania ┐ycia w│╣cznie, ka┐da
ofiara z│o┐ona ojczyƒnie dla jej wolno£ci przynosi chlubΩ.
Satyryczna prawda o szlachcie polskiej w tw≤rczo£ci Krasickiego
W satyrach wystΩpuje m.in. przeciwko ideologii sarmatyzmu i jej zgubnym
skutkom, kt≤re ujawni│y siΩ w ┐yciu spo│ecznym. Ten charakterystyczny dla
poetyki klasycyzmu styl odgrywa│ przede wszystkim funkcjΩ dydaktyczn╣,
krytycznie ukazywa│ wady spo│eczne i z│e obyczaje. Postawy szlachty
krytykowa│ w "Bajkach" i "Satyrach".
Satyra "Do kr≤la" - daje do zrozumienia i┐ bez wzglΩdu na zajmowane przez
dan╣ osobΩ stanowisko, czy urz╣d podlega ono publicznej ocenie. Utw≤r jest
szyderstwem ze szlacheckiej ciemnoty, o£miesza niezadowolenie szlachty
pozostaj╣cej w swoich sarmackich przyzwyczajeniach i niechΩtnej pogl╣dom
o£wieceniowym, przytacza argumenty szlacheckiego sposobu my£lenia o
przewadze si│y i przemocy nad wykszta│ceniem. "îwiat zepsuty" - tematyka
spo│eczna, potΩpienie upadku dobrych obyczaj≤w. Konfrontuje przesz│o£µ z
teraƒniejszo£ci╣ na niekorzy£µ tej drugiej. Oburza siΩ z powodu braku
szacunku dla tradycji przodk≤w, na jawne wykraczanie poza normy moralne -
lekkomy£lne ma│┐e±stwa, popularno£µ rozwod≤w, odej£cie od wiary.
Demaskuje ob│udΩ dobrych manier i eleganckich pozor≤w u swoich
wsp≤│czesnych, oskar┐a ich o zaprzepaszczenie dziedzictwa ojc≤w, zanik
warto£ci i upadek pa±stwa. "Pija±stwo" - pija±stwo spowodowane ƒle
pojmowan╣ go£cinno£ci╣, sposobem podejmowania go£ci, m≤wi ┐e do napicia
siΩ dobry jest ka┐dy pretekst. M≤wi o zgubnym wp│ywie na│ogu i zaletach
wstrzemiΩƒliwo£ci. "»ona modna" - ma│powanie zagranicznych wzor≤w,
marnotrawienie maj╣tk≤w, ┐ycie ponad stan, gdy kraj podejmowa│ pr≤by
odbudowy gospodarczej. "Miko│aja Do£wiadczy±skiego przypadki" - funkcje
dydaktyczne, na przyk│adzie los≤w bohatera pokazane jest jak wa┐ne w ┐yciu
jest wychowanie, zdobywanie do£wiadcze±, jak z│e skutki przynosi uleganie
modom i bezmy£lno£µ.
Zwi╣zek literatury O£wiecenia z dzia│alno£ci╣ Sejmu Czteroletniego
Niezadowolenie z rz╣d≤w Stanis│awa Augusta Poniatowskiego, coraz wiΩksze
wp│ywy zaborczej Rosji - to najwa┐niejsze przyczyny lΩku i niezadowolenia,
przyczyna powo│ania do ┐ycia kolejnego sejmu - starania o zachowanie
niepodleg│o£ci. Pisarze wziΩli czynny udzia│ w walce o wolno£µ.
NajczΩ£ciej pojawiaj╣ce siΩ formy to: list, felieton, broszura, ulotka,
artyku│, esej, rozprawa, komedia, satyra, wiersze, pie£ni okoliczno£ciowe
- porusza│y sprawy aktualnych wydarze±, czΩsto stanowi│y apele do
spo│ecze±stwa.
Stanis│aw Staszic "Uwagi nad ┐yciem Jana Zamoyskiego", "Przestrogi dla
Polski"; Franciszek Jezierski "Katechizm o tajemnicach rz╣du polskiego";
Hugo Ko││╣taj "Anonima list≤w kilka" - wolno£µ dla ch│opa (pogl╣dy zbli┐one
do Staszica); J.U. Niemcewicz "Powr≤t pos│a"; Franciszek Karpi±ski - pie£±
"Na trzeci dzie± maja 1791" daje wyraz rado£ci z uchwalenia konstytucji,
sk│ada ho│d m╣dro£ci jej tw≤rc≤w i kr≤lowi, kt≤remu to wdziΩczni s╣
wszyscy Polacy.
"Powr≤t pos│a" - komedia polityczna i obyczajowa
Wystawiona na kilka miesiΩcy przed og│oszeniem Konstytucji 3 maja. Zawar│
w niej Niemcewicz wa┐k╣ tre£µ polityczn╣, £ci£le zwi╣zan╣ z nowatorskimi
pracami stronnictwa patriotycznego. Konfrontuj╣c program reform z
pogl╣dami konserwatyst≤w, o£mieszaj╣c ich ciemnotΩ i brak rozeznania w
problemach kraju i spo│ecze±stwa utw≤r sta│ siΩ agitacj╣ na rzecz
patriotyzmu i konieczno£ci zmian w Rzeczypospolitej. Uznano ten utw≤r za
pierwsz╣ polsk╣ komediΩ polityczn╣. By zdemaskowaµ konserwatyst≤w autor
pos│u┐y│ siΩ kpin╣ i ironi╣. Zadowolony z siebie przedstawiciel
konserwatyst≤w niemal z dum╣ chwali siΩ swoim nieuctwem i ciasnot╣
pogl╣d≤w. To co bywa│o przedtem budzi jego szczery entuzjazm - zaciekle
broni liberum veto, uwa┐a j╣ za najwspanialsz╣ zdobycz szlachty, nazywa je
"ƒrenic╣ wolno£ci". Zwolennik wolnej elekcji z czu│o£ci╣ wspomina czasy
saskie kiedy "cz│ek jad│, pi│, nic nie robi│ i suto w kieszeni", robili co
chcieli, jest £lepo przywi╣zany do innych element≤w tradycji szlacheckiej
nie dostrzegaj╣c niebezpiecze±stw, kt≤re wi╣┐╣ siΩ z utrzymaniem w Polsce
takiego stanu: mo┐liwo£ci utraty niepodleg│o£ci, os│abienie obronno£ci,
zastoju gospodarczego. Kompromituj╣ go tak┐e pogl╣dy o zawarciu przez
PolskΩ sojuszu z krajami dalekimi, kt≤re co prawda nie bΩd╣ w stanie
pom≤c, ale i nie zaszkodz╣. Komedia mia│a na celu przekonaµ ludzi o
szkodliwo£ci jednej postawy politycznej i korzy£ciach p│yn╣cych z drugiej.
Utw≤r ma tak┐e walory obyczajowe. Pokazuje i wy£miewa pewne mody, typy
obyczajno£ci. Starosta Gadulski jest obojΩtny na przysz│y los c≤rki w
ma│┐e±stwie - interesuje go tylko czy trzeba bΩdzie daµ posag czy nie.
Ma│┐e±stwo to gor╣co popiera staro£cina - typowa "┐ona modna",
"sfrancuzia│a" kosmopolitka, kt≤ra gardzi wszystkim co polskie, nie bardzo
umie pisaµ poprawnie w ojczystym jΩzyku, marnotrawi maj╣tek mΩ┐a. Jest
"cudzoziemk╣ we w│asnym kraju" (s│owa Podkomorzego). Szarmancki to r≤wnie┐
przyk│ad kosmopolity, kt≤ry odwiedzaj╣c kraje europejskie, nie wzbogaca
praktycznej wiedzy, nie wie nawet co istotnego siΩ w nich dzieje, za to
doskonale zna cechy modnych stroj≤w, mo┐liwo£ci zabaw - czyli wszystkie
sposoby wydania pieniΩdzy. Ci╣gle mu ich brakuje wiΩc sta│ siΩ typowym
│owc╣ posag≤w. Przy o┐enku liczy siΩ dla niego tylko maj╣tek. Dla
staro£ciny Szarmancki jest przyk│adem elegancji, obycia towarzyskiego,
wzorem romansowego kawalera dziΩki uprawianej przez niego sztuce flirt≤w i
zalot≤w. Los Polski jest mu zupe│nie obojΩtny, pracΩ dla niej uwa┐a za
modΩ, nie my£li marnowaµ sobie ┐ycia. Niemcewicz prezentuje r≤wnie┐ wzory
polityczne godne na£ladowania. Podkomorzy tak jak Gadulski jest Sarmat╣,
jednak nie jest £lepo zapatrzony w tradycjΩ. Czerpie z niej to co dobre,
odrzuca co z│e. Jest m╣drym, wzorowym ojcem oraz dobrym opiekunem swoich
poddanych - niema│e znaczenie ma fakt nadania ch│opom wolno£ci, uwolnienie
ich od podda±stwa. Jego syn Walery jest cz│owiekiem uczciwym, dla kt≤rego
najwa┐niejsze jest dobro ojczyzny. Postacie negatywne obdarzone s╣
znacz╣cymi, charakteryzuj╣cymi je nazwiskami, oznaczaj╣cymi najbardziej
rzucaj╣c╣ siΩ w oczy cechΩ (nawi╣zanie do tradycji Molierowskiej). DziΩki
czemu nie pozostawia czytelnikowi ┐adnych w╣tpliwo£ci z kogo ma siΩ £miaµ.
O£wiecenie - epoka polemiki z sarmatyzmem
Geneza O£wiecenia w Polsce zwi╣zane jest z kryzysem sarmatyzmu oraz jego
politycznymi i kulturalnymi skutkami. Nale┐y do nich zaliczyµ szlachecki
republikanizm i parlamentaryzm za wszystkimi naros│ymi przez wieki
deformacjami. Krytykowano tak┐e literaturΩ bezkrytyczn╣ i pe│n╣ ozdobnego
pustos│owia. Bezprzyk│adna anarchia, pozorny charakter szlacheckiej
demokracji i r≤wno£ci, upadek gospodarczy i utrata mo┐liwo£ci stanowienia
o losach w│asnego pa±stwa zadecydowa│y o odmienno£ci polskiego O£wiecenia.
NadrzΩdn╣ spraw╣ dla tw≤rc≤w o£wieceniowych w Polsce sta│a siΩ walka o
naprawΩ Rzeczypospolitej. Tw≤rcy krytykowali szlachtΩ za odej£cie od
idea│≤w sarmackich. Rzeczywisto£µ znacznie odbiega│a od tego wzorca i to
by│o przyczyn╣ anarchii w pa±stwie (I. Krasicki; J.U. Niemcewicz -
"Powr≤t pos│a"). Tak┐e publicy£ci epoki O£wiecenia wypowiadali siΩ
krytycznie na temat szlachty polskiej. Adam Naruszewicz - autor o£miu
satyr ukazuj╣cych ┐ycie i obyczaje szlachectwa. Najwa┐niejsze z nich to:
"Chudy literat" - z niepokojem i ┐alem m≤wi o braku zainteresowania
szlachty powa┐n╣ i warto£ciow╣ ksi╣┐k╣. Wystarcza im tylko kalendarz, w
kt≤rym wiadomo£ci nie wykraczaj╣ poza przeciΩtny poziom umys│owy
czytelnika. "Historia narodu polskiego" - opracowa│ dzieje narodu od
czas≤w W│adys│awa Jagie││y. Jako patriotΩ najbardziej boli go to, ┐e
Polacy sami doprowadzili do upadku politycznego ojczyzny, ┐e anarchia
szlachecka u│atwi│a zaborcom grabie┐ naszych ziem. F.S. Jezierski -
zwraca│ uwagΩ na postawy obywatelskie, ostro krytykowa│ szlachtΩ za
pogardΩ dla innych stan≤w, broni│ ludu, kt≤ry uwa┐a│ za podstawΩ narodu.
Zbyt wielkie znaczenie arystokracji w kraju uwa┐a za nies│uszne. Pragnie
zr≤wnania politycznego mieszczan i szlachty aby umocniµ w│adzΩ pa±stwow╣,
┐╣da opieki prawnej dla ch│opa. ("Katechizm o tajemnicach rz╣du
polskiego").
»ycie umys│owe i kulturalne w Polsce epoki o£wiecenia - szkolnictwo, teatr, mecenat kr≤la, czasopi£miennictwo
MECENAT - Stanis│aw August jako polityk nie odni≤s│ wiΩkszych sukces≤w,
ale w jako mecenas kultury przyczyni│ siΩ do jej znakomitego rozwoju.
Skupi│ wok≤│ siebie grono ludzi wykszta│conych, literat≤w, malarzy,
kt≤rych wspomaga│ materialnie, zaprasza│ na s│ynne obiady czwartkowe,
licz╣c na ich wk│ad w tworzeniu £wiat│ej i nowoczesnej Polski. DziΩki
niemu rozwija│o siΩ malarstwo, m.in. Belotto Canaletto (obrazy
osiemnastowiecznej Warszawy), Marcello Baciarelli (portrety). Zas│ug╣
kr≤la by│o r≤wnie┐ za│o┐enie w roku 1766 Szko│y Rycerskiej, zwanej
Korpusem Kadet≤w, komendantem kt≤rej by│ Adam Kazimierz Czartoryski. By│a
to szko│a £rednia przeznaczona dla m│odzie┐y szlacheckiej, przygotowuj╣ca
do s│u┐by wojskowej, w kt≤rej g│≤wnym zadaniem by│o wychowanie m│odzie┐y w
duchu kultury o£wieceniowej i wpojenie obowi╣zku s│u┐by ojczyƒnie.
CZASOPISMIENNICTWO - "Monitor" wydawany i redagowany przez Franciszka
Bohomolca. Pismo wzorowane na angielskim "Spectator", ukazywa│o siΩ dwa
razy w tygodniu i rozwija│o dzia│alno£µ spo│eczn╣, polityczn╣ i o£wiatow╣.
Do wsp≤│pracownik≤w "Monitora" nale┐eli wybitni pisarze, jak Ignacy
Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na │amach czasopisma propagowano idee
o£wiecenia, walczono z ciemnot╣ i zacofaniem, o£mieszano sarmatyzm
szlachecki. G│≤wnym przedmiotem krytyki sta│a siΩ obyczajowo£µ szlachecka,
a przede wszystkim pija±stwo, marnotrawstwo, ┐ycie nad stan, okrucie±stwo
wobec poddanych, pogo± za cudzoziemszczyzn╣. Innym czasopismem, o
charakterze typowo literackim, by│y "Zabawy Przyjemne i Po┐yteczne".
Przyczyni│o siΩ ono do kszta│towania smaku literackiego, rozwija│o
zami│owanie do ksi╣┐ki i szerzy│o znajomo£µ tw≤rczo£ci najwybitniejszych
pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki,
Naruszewicz, Kniaƒnin, Zab│ocki. Codzienne najpopularniejsze to: "Gazeta
Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i
Obca" po£wiΩcona zagadnieniom politycznym - by│a organem stronnictwa
patriotycznego.
SZKOLNICTWO - obowi╣zek szerzenia o£wiaty, kszta│cenia umys│≤w i
charakter≤w, spad│ przede wszystkim na szkolnictwo, kt≤rego rozw≤j w duchu
nowoczesno£ci i postΩpu zapocz╣tkowa│ Stanis│aw Konarski i za│o┐ona przez
kr≤la Szko│a Rycerska. KontynuacjΩ ich zamierze± podjΩ│a powo│ana w 1773
roku Komisja Edukacji Narodowej (KEN), pierwsza w Europie w│adza o£wiatowa
o charakterze odrΩbnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Ko£cio│owi, a
kasacja zakonu jezuit≤w umo┐liwi│a przekazanie jego maj╣tku na cele
o£wiaty. Komisja postawi│a przed sob╣ wspania│e cele wychowawcze, a jednym
z nich by│o zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczyniµ do tego, ┐eby
i jemu by│o dobrze i z nim by│o dobrze".
W szko│ach zniesiono │acinΩ jako jΩzyk wyk│adowy i zast╣piono j╣ jΩzykiem
polskim. Wprowadzono pogl╣dow╣ metodΩ nauczania zamiast pamiΩciowej, w£r≤d
przedmiot≤w nauczania znalaz│y siΩ: rolnictwo, ogrodnictwo, kt≤re │╣czono
z praktycznym do£wiadczeniem, oraz znajomo£ci╣ fizyki i chemii. Otoczono
trosk╣ kondycjΩ fizyczn╣ uczni≤w, wprowadzaj╣c, tzw. µwiczenia cielesne.
Komisja przeprowadzi│a reformΩ w obu ≤wczesnych polskich szko│ach
wy┐szych: w Akademii Krakowskiej i Wile±skiej. W pierwszej dokona│ reformy
Hugo Ko││╣taj, w drugiej Marcin Poczobut - Odlanicki. ZajΩ│a siΩ tak┐e
kszta│ceniem i wychowaniem dzieci ch│op≤w i mieszczan, rozwijaj╣c sieµ
szk≤│ ludowych. Do szk≤│ elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski
dopuszczono dziewczΩta.
W 1775 roku za│o┐ono Towarzystwo do Ksi╣g Elementarnych, zajmuj╣ce siΩ
opracowywaniem podrΩcznik≤w szkolnych. Napisano w≤wczas pierwszy polski
podrΩcznik gramatyki - "GramatykΩ jΩzyka polskiego" Onufry Kopczy±ski.
Toczono walkΩ przeciw francuszczyƒnie i zepsutej │acin╣ polszczyƒnie,
uk│adano podrΩczniki wymowy i stylu, oraz wydawano dzie│a pisarzy
Odrodzenia, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyµ siΩ
piΩknej polszczyzny.
TEATR - w 1765 roku powsta│ w Warszawie pierwszy teatr publiczny, staj╣c
siΩ od razu narzΩdziem wychowania szerokich rzesz widz≤w teatralnych,
przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przesta│ byµ instytucj╣
zamkniΩt╣, dostΩpn╣ jedynie dla wybra±c≤w, dla kt≤rych dawa│
przedstawienia teatr krakowski (lub teatry magnackie). S│u┐╣c
o£wieceniowej zasadzie, by "uczyµ bawi╣c" wykorzystuje siΩ na scenie
g│≤wnie komedie, kt≤re poprzez ┐art i humor o£miesza│y groƒne dla og≤│u
wady szlacheckie i uczy│y zarazem krytycznie my£leµ oraz nakazywa│y
widzieµ wady ustroju. W pocz╣tkowym okresie dzia│alno£ci teatru wystawiano
komedie Franciszka Bohomolca, kt≤re wykorzystywa│y wprawdzie pomys│y
Moliera i innych komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do
rzeczywisto£ci polskiej skutecznie piΩtnowa│y nasze wady narodowe, np.
"Ma│┐e±stwo z kalendarza" o£miesza szlachcica, pana Staruszkiewicza, kt≤ry
jest cz│owiekiem zacofanym i przes╣dnym, a jego ca│a wiedza o £wiecie
ogranicza siΩ do informacji zawartych w starym kalendarzu.
KOLEKCJONERSTWO - Stanis│aw August kolekcjonowa│ rzeƒby, obrazy
wykupuj╣c je od artyst≤w, daj╣c tym samym przyk│ad bogatym magnatom.
Pomoc artystom, kolekcjonerstwo, zmiana obyczajowo£ci z barokowej -
sarmackiej, na o£wieceniow╣, rozwiniΩcie i zreformowanie o£wiaty da│o
szansΩ istnienia polsko£ci przez ponad 150 lat panowania zabor≤w.
Satyra doby o£wiecenia w walce z ciemnot╣ i zacofaniem spo│ecze±stwa
SATYRY - satyra to utw≤r literacki pos│uguj╣cy siΩ dowcipem, ironi╣,
kpin╣ lub szyderstwem, by wyraziµ krytyczny stosunek do przedstawionych
zjawisk, o£mieszyµ ludzkie wady, obyczaje, postawy £wiatopogl╣dowe.
Krasicki jest autorem 22 satyr. PiΩtnuj╣ one i demaskuj╣ paso┐ytniczy
charakter ┐ycia szlachty, pokazuj╣ przejawy upadku moralnego klasy
panuj╣cej.
"»ona modna" ukazuje w r≤┐nych sytuacjach modn╣ szlachciankΩ, tworz╣c
swietny portret damy rozmi│owanej w zbytkach, kapry£nej i czΩsto
bezmy£lnie marnotrawi╣cej maj╣tek mΩ┐a. Pe│en humoru jest obraz
przenosz╣cej siΩ do maj╣tku mΩ┐a m│odej ┐ony ob│adowanej niepotrzebnymi,
ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne s╣ jej miny i humory na widok
tradycyjnego dworku szlacheckiego, kt≤ry wkr≤tce za grube pieni╣dze ozdobi
tak, ┐e "przeszed│ warszawskie pa│ace", bawi╣ jej kaprysy i cicha uleg│o£µ
mΩ┐a, kt≤ry wzi╣│ za ni╣ w posagu kilka wiosek - marnotrawienie maj╣tk≤w i
┐ycie nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmowa│ pr≤by odbudowy
gospodarczej.
"Pija±stwo". Na│ogowy pijak, narzekaj╣cy na b≤l g│owy po kolejnej
libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotka± z
kompanami. S╣ w nich ha│a£liwe, niem╣dre k│≤tnie na tematy polityczne, s╣
i ordynarne b≤jki, kt≤rych £wiadkami jest s│u┐ba. DziesiΩµ opr≤┐nionych
butelek spowodowa│o "nudno£ci i guzy i plastry". Niepokoj╣co brzmi
zako±czenie utworu, w kt≤rym nie ca│kiem jeszcze trzeƒwy szlachcic, po
wyra┐eniu pragnienia "Bogdaj w piek│o przepad│o obrzyd│e pija±stwo" i po
wys│uchaniu umoralniaj╣cej nauki, ┐e ten "kt≤rego ujΩ│a moc trunku,
cz│owiekiem jest z pozoru, lecz w zwierz╣t gatunku godzien siΩ mie£ciµ",
na pytanie "gdzie┐ idziesz ?" odpowiada - "napijΩ siΩ w≤dki".
"îwiat zepsuty". SatyrΩ tΩ mo┐na uznaµ za podsumowanie s╣d≤w Krasickiego
o czasach, w jakich mu przysz│o ┐yµ. Nie ma w niej nic zabawnego. Jest
pe│na gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty £wiat, kt≤ry stworzy│o
zepsute spo│ecze±stwo. "Gdzie┐e£, cnoto ? gdzie£, prawdo ? gdzie£cie siΩ
podzia│y ?" - pyta poeta. Dobre obyczaje minΩ│y, uczciwo£µ i prawda nie
pop│aca, "wszΩdzie nierz╣d, rozpusta, wystΩpki szkaradne". Od tego wziΩ│a
pocz╣tek s│abo£µ naszego kraju.
"Do kr≤la". Ta satyra jest mistrzowsk╣ form╣ obrony Stanis│awa Augusta i
krytyk╣ jego przeciwnik≤w. W ich usta wk│ada poeta niedorzeczne zarzuty
skierowane przeciw kr≤lowi, kt≤re w rzeczywisto£ci s╣ godnymi g│o£nej
pochwa│y zaletami monarchy: m│odo£µ, polskie pochodzenie, m╣dro£µ, troska
o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje g│upotΩ i wstecznictwo
my£lenia konserwatyst≤w szlacheckich, o czym m≤wi autor z ironi╣ czΩsto
bolesn╣ i zaprawion╣ gorycz╣.
"Bajki" I. Krasickiego jako gorzka prawda o ludziach i £wiecie
W bajkach wydanych za ┐ycia poety w tomie zatytu│owanym "Bajki i
przypowie£ci" przewa┐aj╣ bajki kr≤tkie, epigramatyczne, natomiast w
"Bajkach nowych" po £mierci autora znajduj╣ siΩ bajki o charakterze
narracyjnym. Oba zbiory s╣: znakomitym zwierciad│em stosunk≤w i uk│ad≤w
miΩdzyludzkich o ponadczasowej warto£ci, gdy┐ i dzisiaj znajdziemy w nich
nasz╣ wiedzΩ o ┐yciu i ludziach nam wsp≤│czesnych, a w przestrogi w nich
zawarte i m╣dro£µ mora│≤w mog╣ zawsze s│u┐yµ jako bro± przeciwko skutkom
ludzkiej g│upoty i niespodziankom codzienno£ci.
"WstΩp do bajek" ods│ania krytyczne nastawienie poety do £wiata, w kt≤rym
wprawdzie s╣ ludzie dobrzy, wstrzemiΩƒliwi, uczciwi i ┐yczliwi, ale jest
ich tak niewielu, ┐e czΩ£ciej bywaj╣ bohaterami bajek ni┐ postaciami
kszta│tuj╣cymi nasz╣ rzeczywisto£µ.
"Malarze". Bajka ta dowodzi, ┐e ludzka pr≤┐no£µ i brak rozs╣dnej samooceny
dostarczaj╣ mo┐liwo£ci robienia niez│ych interes≤w r≤┐nego typu
spryciarzom. Znakomity portrecista Piotr, ledwo wi╣┐e koniec z ko±cem, a
Janowi, choµ "ma│o i ƒle robi│", powodzi│o siΩ wy£mienicie. Dlaczego ?
"Piotr malowa│ podobne, Jan piΩkniejsze twarze".
"Kruk i lis". Wystarczy│o kilka pochlebstw i fa│szywych zachwyt≤w nad
wdziΩkami kruka, by ten, uwierzywszy w sw≤j talent, otworzy│ dzi≤b i
wypu£ci│ ser, na co czeka│ lis. "Bywa czΩsto zwiedzionym, kto lubi byµ
chwalonym" - ko±czy poeta.
"Szczur i kot" przestrzega przed pych╣, kt≤ra powoduje, ┐e cz│owiek
zaczyna wierzyµ w sw╣ nieomylno£µ, w sw╣ niezniszczaln╣ si│Ω, przez co
traci poczucie rzeczywisto£ci i nie dostrzega gro┐╣cych niebezpiecze±stw.
Wystarczy wtedy moment, by straciµ pozycjΩ lub nawet ┐ycie. Siedz╣cy na
o│tarzu podczas nabo┐e±stwa zachwycony sob╣ szczur pad│ ofiar╣ kota w
momencie, gdy przekonany, ┐e "jemu to kadz╣", "dymem siΩ kadzide│
zbytecznych zakrztusi│".
"W≤│ minister".
"Kiedy w≤│ by│ ministrem i rz╣dzi│ rozs╣dnie,
Sz│y, prawda, rzeczy z wolna, ale sz│y porz╣dnie".
Znudzony jednostajno£ci╣ monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddaj╣c je
ma│pie, a potem lisowi. Szybko okaza│o siΩ, ┐e g│upota pierwszego ministra
i chytro£µ drugiego mog╣ doprowadziµ kraj do ruiny. Ca│e szczΩ£cie, ┐e
rozs╣dek zwyciΩ┐y│ i "znowu w≤│ by│ ministrem i wszystko naprawi│".
"Ptaszki w klatce". Bajka ma charakter polityczny. Stary czy┐yk przejawia
troskΩ o losy kraju, wspomina czasy kiedy Polska by│a krajem wolnym,
tΩskni za wolno£ci╣. M│ody czy┐yk natomiast nie jest tym zainteresowany,
bo urodzi│ siΩ ju┐ w niewoli.
"Groch przy drodze". Autor krytykuje zbytni╣ przezorno£µ, ostro┐no£µ,
chciwo£µ, kt≤re czΩsto przynosz╣ jeszcze wiΩksze szkody.
"Dewotka". Bajka krytykuje fa│szyw╣ pobo┐no£µ, zak│amanie i ob│udΩ
religijn╣.
Bajki Krasickiego bawi╣ i ucz╣ zarazem. "I, na kszta│t pr≤chna, £wiec╣, a
nie grzej╣".
"Powr≤t pos│a" Ursyna Niemcewicza jako komedia polityczna doby Sejmu Wielkiego.
"Powr≤t pos│a" jest typowy dla o£wiecenia (komedia polityczna, charakter
dydaktyczny). Postacie w utworze nie s╣ jednostkowe, lecz zbiorowe.
Dzia│aczy stronnictwa patriotycznego reprezentuj╣ w utworze: Podkomorzy i
jego syn Walery, za£ obro±c≤w starego porz╣dku - starosta Gadulski, jego
┐ona i Szarmancki.
Gadulski chwali siΩ swoim nieuctwem. S╣dzi, ┐e stary porz╣dek ze "z│ot╣
wolno£ci╣ szlacheck╣", z liberum veto jest najlepszy. Wspomina czasy
(saskie), kiedy to "cz│ek jad│, pi│, nic nie robi│ i suto w kieszeni" i
"wszyscy byli kontenci, robiono, co chciano". Ostro atakuje "nowomodne
g│owy". Wg starosty Polska nie powinna zawieraµ sojusz≤w z najbli┐szymi
s╣siadami i siedzieµ cicho (najw│a£ciwsze pa±stwa do pakt≤w wg starosty:
Hiszpania, Portugalia, Ameryka). Tyranizuje c≤rkΩ i s│u┐bΩ. »ona starosty
to typowa ┐ona modna. Jest sfrancuzia│╣ kosmopolitk╣, kt≤ra gardzi
wszystkim co polskie. Nie bardzo umie pisaµ w ojczystym jΩzyku.
Marnotrawi maj╣tek na kwiaty, kaskady, by "w£r≤d w≤d mruczenia s│odkie
przywodzi│y wspomnienia".
Szarmancki (materia│ na mΩ┐a c≤rki starosty) to r≤wnie┐ kosmopolita, kt≤ry
odwiedzaj╣c kraje europejskie poznaje ceny ubra±, koni. Jest typowym │owc╣
posag≤w. Praca dla Polski jest nudna, wiΩc ani my£li marnowaµ sobie ┐ycia.
Podkomorzy to nie tylko wzorowy i m╣dry ojciec, ale tak┐e dobry i ludzki
opiekun poddanych, dla kt≤rych "by│ raczej ojcem ani┐eli panem". Nadaje
ch│opom wolno£µ.
Program stronnictwa patriotycznego:
- wprowadzenie dziedziczno£ci tronu;
- wzmocnienie w│adzy kr≤lewskiej;
- zniesienie liberum veto;
- d╣┐enie do zawarcia przymierza z Prusami;
- odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;
- zniesienie podda±stwa ch│op≤w;
- reforma szkolnictwa i po│o┐enie nacisku na odpowiednie wychowanie
m│odzie┐y (kszta│towanie postawy obywatelskiej).
O£wieceniowa publicystyka polityczna w Polsce
Stanis│aw Staszic. Pochodzi│ z rodziny mieszcza±skiej (syn burmistrza).
Zosta│ ksiΩdzem, gdy┐ by│a to jedna z niewielu dr≤g dla mieszczanina,
kt≤ra dawa│a szanse zdobycia znaczenia w ┐yciu publicznym. Zajmowa│ siΩ
badaniem Karpat. By│ cz│onkiem, a p≤ƒniej prezesem Towarzystwa Przyjaci≤│
Nauk. Po│o┐y│ du┐e zas│ugi na polu rozwoju szkolnictwa i g≤rnictwa w
Polsce.
Pogl╣dy swoje wy│o┐y│ w dw≤ch dzie│ach: w "Uwagach nad ┐yciem Jana
Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program spo│eczno -
polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszcza±stwa i ch│opstwa,
lecz tak┐e z g│Ωbokiej troski o kraj, z lΩku przed utrat╣ niepodleg│o£ci.
Pisarz przywi╣zuje du┐╣ wagΩ do wychowania m│odzie┐y, dla kt≤rej celem
powinno byµ szczΩ£cie ojczyzny. Poniewa┐ szczΩ£cie spo│ecze±stwa wynika z
u┐yteczno£ci wszystkich jego mieszka±c≤w, dlatego, jak pisa│ "ko±cem
edukacji krajowej byµ powinna u┐yteczno£µ obywatela". Propaguje, by w
szko│ach stosowano zasadΩ │╣czenia teorii z praktyk╣, poszerzano wiedzΩ o
w│asnym kraju, pog│Ωbiano wiadomo£ci z matematyki, fizyki i chemii.
Podkre£la konieczno£µ odebrania Ko£cio│owi prawa opieki nad szkolnictwem,
czym popar│ zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej.
Wiele rozs╣dnych postulat≤w wysun╣│ Staszic w dziedzinie organizacji w│adz
pa±stwowych i prawodawstwa w Polsce. »╣da│ zniesienia liberum veto
("szczΩ£liwo£µ wiΩkszej czΩ£ci obywatel≤w jest dobrem publicznym"),
domaga│ siΩ przyznania sejmowi w│adzy wykonawczej i przedstawicielstwa w
nim mieszczan, kt≤rzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w
jednej izbie. Przeciwstawia│ siΩ wolnej elekcji, wypowiadaj╣c siΩ za
tronem dziedzicznym. M≤wi│ o konieczno£ci utworzenia sta│ej armii, na
kt≤rej utrzymanie p│aciµ bΩdzie szlachta. Szczeg≤ln╣ trosk╣ przejmowa│ go
los ch│opa. Proponuje uwolnienie go od pa±szczyzny, nie maj╣c jednak
odwagi ┐╣daµ uw│aszczenia ch│op≤w. Postuluje, by pa±szczyznΩ zamieniono
na czynsz, by dziedzic nie mia│ prawa usun╣µ ch│opa z ziemi bez wyroku
s╣dowego, by zniesiono s╣dy patrymonialne. Domaga siΩ wiΩkszych praw dla
mieszczan, ustaw zabezpieczaj╣cych swobodny rozw≤j miast, co by│oby drog╣
do uprzemys│owienia kraju. Niema│e znaczenie ma przy tym rozw≤j handlu i
rzemios│a. Osobne miejsce w jego dzie│ach zajmuje krytyka polskiej
magnaterii, kt≤r╣ wini za upadek kraju. Pisa│: "Z samych pan≤w zguba
Polak≤w". Oni, wg Staszica, zniszczyli szacunek dla prawa, doprowadzili do
rozbioru Polski, swoim postΩpowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet
zdrady.
Hugo Ko││╣taj. Drugi obok Staszica przedstawiciel obozu postΩpu. Urodzi│
siΩ w zamo┐nej rodzinie szlacheckiej. Uko±czy│ AkademiΩ Krakowsk╣ ze
stopniem doktora filozofii. Po powrocie do kraju bierze czynny udzia│ w
pracach Towarzystwa do Ksi╣g Elementarnych i KEN-ie. W okresie Sejmu
Czteroletniego oddaje siΩ dzia│alno£ci politycznej. W rozprawie pt. "Do
Stanis│awa Ma│achowskiego... Anonima list≤w kilka" przygotowa│ program
reform uwie±czony Konstytucj╣ 3 maja. Pod swoim przyw≤dztwem skupi│ grupΩ
radykalnych pisarzy, zwan╣ Kuƒni╣ Ko││╣tajowsk╣. W czasie powstania
ko£ciuszkowskiego nale┐a│ do Rady Najwy┐szej Narodowej. Po aresztowaniu
przez Austriak≤w i pobycie w wiΩzieniu, powraca do kraju i zajmuje siΩ
pisaniem dzie│ naukowych po£wiΩconych historii, filozofii i o£wiacie.
G│≤wne dzie│a polityczne to: "Do Stanis│awa Ma│achowskiego, referendarza
koronnego, o przysz│ym sejmie Anonima list≤w kilka" oraz "Prawo polityczne
narodu polskiego" poprzedzone odezw╣ "Do Prze£wietnej Deputacji".
Podobnie jak Staszic ┐╣da dziedziczno£ci tronu, zniesienia liberum veto,
praw dla mieszczan i wolno£ci dla ch│op≤w. W projektach dotycz╣cych
organizacji w│adz pa±stwowych r≤┐ni siΩ od Staszica tym, ┐e powierza
w│adzΩ wykonawcz╣ ministrom odbieraj╣c j╣ sejmowi. W sejmie przewiduje
dwie izby: dla szlachty, dla mieszczan. Protestuje przeciwko sytuacji
ch│opa pa±szczyƒnianego, domaga siΩ dla niego wolno£ci osobistej, ale nie
wysuwa postulatu uw│aszczenia. Szlachcie, kt≤ra protestowa│a przeciwko
nadaniu wolno£ci ch│opom pod pozorem, ┐e s╣ oni jeszcze nieo£wieceni
przypomnia│, ┐e znacznie groƒniejszy jest o£wiecony niewolnik, gdy┐
rozumie swoj╣ sytuacjΩ i "przygotowuje zemstΩ na swych drΩczycieli".
G│Ωbokiego humanizmu dowodz╣ jego pogl╣dy dotycz╣ce uk│ad≤w spo│ecznych.
Pisa│: "Czy bia│y, czy czarny niewolnik, czy pod przemoc╣
niesprawiedliwego prawa, czy pod │a±cuchami jΩczy - cz│owiek jest i w
niczym od nas siΩ nie r≤┐ni".
Wymie± gatunki literackie wystΩpuj╣ce w epoce o£wiecenia i okre£l ich zwi╣zek z d╣┐eniami epoki
POEMAT HEROIKOMICZNY - utw≤r epicki stanowi╣cy parodiΩ eposu
bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencj╣ dla eposu,
stosuje siΩ w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy b│ahe i
codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno - dydaktyczny lub
┐artobliwo - rozrywkowy, cechuje go r≤wnie┐ dygresyjno£µ tonu; liczne
sentencje; wystΩpuje oktawa, czyli strofa o£miowersowa o rozk│adzie rym≤w:
"aba - babcc", gdzie "ababab" to sytuacja dramatyczna, natomiast "cc" to
czΩsto sentencja ("z│ota my£l").
KOMEDIA - gatunek dramatyczny o tre£ci pogodnej, akcji obfituj╣cej w
wydarzenia, oraz maj╣cej pomy£lne dla bohater≤w zako±czenie z elementami
komizmu, niekiedy tak┐e karykatury, satyry, groteski, maj╣cy na celu
wywo│anie £miechu widza.
SIELANKA - gatunek poetycki wywodz╣cy siΩ z antycznej Grecji (idylla
Teokryta III w. p.n.e.), obejmuj╣cy utwory utrzymane w pogodnym tonie,
opowiadaj╣ce o ┐yciu pasterzy lub wie£niak≤w. W staro┐ytnym Rzymie
rozwin╣│ ten gatunek Wergiliusz.
POWIEî╞ - jeden z g│≤wnych gatunk≤w nowo┐ytnej prozy epickiej, cechuj╣cy
siΩ na og≤│ wiΩkszym rozmachem, obszerniejszym uk│adem w╣tk≤w i postaci, a
tak┐e zdarzeniowym charakterem £wiata przedstawionego; ukazane w powie£ci
postacie i zdarzenia s╣ przewa┐nie fikcyjne, zarazem jednak wyraƒnie
zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposa┐one w bogactwo szczeg≤│≤w;
naczeln╣ kategori╣ opisu jest kategoria narratora.
Znacznie ostrzejszym w tonie jest drugi poemat heroikomiczny
"Monachomachia". Satyryczny obraz "£wiΩtych pr≤┐niak≤w" to £wiadomy cios
poety wymierzony w o£wiatΩ kierowan╣ przez duchowie±stwo zakonne. O
intencjach autora £wiadcz╣ s│owa jednego z bohater≤w:
"Szanujmy m╣drych, przyk│adnych, chwalebnych
îmiejmy siΩ z g│upich, choµ i przewielebnych"
W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywa│a reformy szkolnictwa,
gdy walczono o jego £wiecki charakter, utw≤r Krasickiego by│ wa┐nym
narzΩdziem w rΩkach wszystkich zwolennik≤w w walce o postΩp i o£wiatΩ.
Broni╣c siΩ przed rozgniewanymi i obra┐onymi czytelnikami Krasicki napisa│
"AntymonachomachiΩ", w kt≤rej tylko pozornie wycofuje siΩ z wcze£niej
przedstawionych pogl╣d≤w. Udowadnia, ┐e skoro "prawdziwa cnota krytyk siΩ
nie boi", nie powinni "Monachomachi╣" poczuµ siΩ dotkniΩci ci, kt≤rzy s╣ w
porz╣dku, a ci, kt≤rych dotknΩ│a, widocznie na krytykΩ zas│u┐yli.
Wy┐yny artyzmy Krasicki osi╣gn╣│ w "Satyrach" oraz "Bajkach i
przypowie£ciach". "Satyry" Krasickiego s╣ przede wszystkim satyrami
obyczajowymi. PiΩtnuj╣ one pogo± za mod╣ cudzoziemsk╣ i ┐ycie nad stan,
ods│aniaj╣ zdro┐no£ci ┐ycia dworskiego i zami│owanie do pija±stwa,
krytykuj╣ rozrzutno£µ i marnotrastwo, s│owem - poddaj╣ krytyce wszelkie
ujemne zjawiska spo│eczne, szkodliwe dla moralno£ci narodu. Nie brak w
nich tak┐e akcent≤w spo│ecznych ("Pan nie wart s│ugi") i politycznych ("Do
kr≤la"). WystΩpuj╣ tutaj satyry-kazania, skupiaj╣ce uwagΩ na zjawiskach
og≤lnych, znamionuj╣cych kulturΩ XVIII wieku. Kultura ta budzi uwagi
krytyczne: pomaga bowiem z jednej strony postΩpowi w nauce, usuwa przes╣dy
i zabobony, z drugiej za£ niepokoi obni┐eniem poziomu moralnego. Poeta
dostrzeg│ sprzeczno£ci tkwi╣ce we wsp≤│czesnym £wiecie i ujawni│ je,
krytykuj╣c to wszystko, co by│o z│e i niebezpieczne dla moralno£ci
indywidualnej i spo│ecznej.
"Pija±stwo" jest nie tylko krytyk╣ zgubnego na│ogu, odbieraj╣cego
cz│owiekowi jego godno£µ, ale zawiera r≤wnie┐ smutn╣ refleksjΩ nad
s│abo£ci╣ natury ludzkiej i bezsilno£ci╣ racjonalnych argument≤w.
Za podsumowanie s╣d≤w Krasickiego o czasach, w jakich mu przysz│o ┐yµ,
nale┐y uznaµ satyrΩ "îwiat zepsuty". Nie ma w niej nic zabawnego. Jest
pe│na gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty £wiat, kt≤ry stworzy│o
zepsute spo│ecze±stwo.
"Gdzie┐e£, cnoto ? gdzie£, prawdo ? gdzie£cie siΩ podzia│y ?" - pyta poeta
niemal z rozpacz╣.
Dobre obyczaje minΩ│y, uczciwo£µ i prawda nie pop│aca, "wszΩdzie nierz╣d,
rozpusta, wystΩpki szkaradne". Jak pisze Krasicki od tego wziΩ│a pocz╣tek
s│abo£µ naszego kraju, od tego zacz╣│ siΩ pocz╣tek ko±ca potΩgi
Rzeczpospolitej:
"Ten nas nierz╣d, o bracia, pokona│ i zgubi│,
Ten nas cudzym w │up odda│..."
Autor uwa┐a jednak, ┐e nie mo┐na poddawaµ siΩ ani rozpaczy, ani
zaistnia│ej sytuacji. Bez wzglΩdu na rezultat, broniµ trzeba kraju, jak
ton╣cego okrΩtu:
"OkrΩt nie zatonie,
Majtki, zgodnie z ┐eglarzem, gdy stan╣ w obronie;
A choµ bezpieczniej okrΩt opu£ciµ i p│yn╣µ,
Pod£ciwiej byµ w okrΩcie, ocaliµ lub zgin╣µ."
Cechy satyry wystΩpuj╣ tak┐e w listach poetyckich, w kt≤rych krytykuje
zbytkowne woja┐e zagraniczne, atakuje przes╣dy stanowe, wskazuje na
snobizm magnat≤w trwoni╣cych maj╣tki.
Prawdziwe mistrzostwo osi╣gn╣│ Krasicki w bajkach, kt≤re podobnie jak
satyry, stanowi│y gatunek literacki rozpowszechniony w dobie o£wiecenia.
Opr≤cz bajek o tre£ci spo│ecznej i politycznej, wystΩpuj╣ bajki o
problematyce moralnej, kt≤re wyra┐aj╣ filozofiΩ poety, g│osz╣ okre£lone
zasady postΩpowania, formu│uj╣ idea│y ┐yciowe i przynosz╣ praktyczne
wskazania.
M╣dro£µ bajek p│ynie z obserwacji £wiata i ludzi. A £wiat ten przedstawia
siΩ posΩpnie. Rz╣dzi w nim si│a przed prawem. W│adca, a jest nim w│adca
absolutny, kieruje siΩ interesem w│asnym, podporz╣dkowuje sobie poddanych
i robi to w spos≤b przewrotny pod mask╣ praworz╣dno£ci. Wiele jest w ┐yciu
ob│udy, zar≤wno w spo│ecznym i politycznym, jak i w stosunkach osobistych.
Trudno o prawdziw╣ przyjaƒ±, kt≤ra sprawdza siΩ w chwilach pr≤by.
Bajki s╣ znakomitym zwierciad│em stosunk≤w i uk│ad≤w miΩdzyludzkich o
ponadczasowej warto£ci, gdy┐ i dzisiaj znajdziemy w nich nasz╣ wiedzΩ o
┐yciu i ludziach nam wsp≤│czesnych, a przestrogi w nich zawarte i m╣dro£µ
mora│≤w mog╣ zawsze s│u┐yµ jako bro± przeciwko skutkom ludzkiej g│upoty i
niespodziankom codzienno£ci. Krasicki jest moralist╣. Uczy skromno£ci i
umiaru, g│osi zasadΩ "z│otego £rodka", ostrzega przed z│udnymi pozorami.
Chwali pracowito£µ i rzetelno£µ, ceni zdrowy rozs╣dek i do£wiadczenie,
potΩpia natomiast pr≤┐no£µ, zarozumialstwo i lekkomy£lno£µ. O tym, ┐e
zadaniem bajek jest nie tylko bawiµ ale tak┐e uczyµ, m≤wi sam autor:
"Je£li z nich zdatna nauka nie p│ynie; Natenczas blaskiem czczym tylko
ja£niej╣ I, na kszta│t pr≤chna, £wiec╣, a nie grzej╣".
Wa┐n╣ rolΩ odegra│ Krasicki w dziejach powie£ci polskiej. Z jego imieniem
│╣czy siΩ bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powie£ci "Miko│aja
Do£wiadczy±skiego przypadki". Na przyk│adzie dziej≤w swego g│≤wnego
bohatera pragn╣│ Krasicki pouczyµ czytelnik≤w, jak wygl╣da ┐ycie
przeciΩtnego szlachcica, jak siΩ przedstawia jego wychowanie, jakie gro┐╣
mu niebezpiecze±stwa, gdy dostanie siΩ pod z│e wp│ywy, jak nie dobrze
ko±cz╣ siΩ woja┐e zagraniczne dla niedo£wiadczonych i lekkomy£lnych
m│odzie±c≤w. Bohater powie£ci odradza siΩ moralnie dopiero dziΩki pracy.
Praca stanowi bowiem warto£µ moraln╣ i jest tak┐e ƒr≤d│em zdrowia
fizycznego. "Zabawa rolnictwa jak po┐╣dane za sob╣ prowadzi skutki,
uczu│em w│asnym do£wiadczeniem. Praca, kt≤ra z pocz╣tku zdawa│a mi siΩ
niezno£na, sta│a siΩ z czasem zabaw╣ przyjemn╣. Spazmy, wapory,
reumatyzmy, z kt≤rych mnie nie mog│y wyprowadziµ wody salcerskie i
karlsbadzkie, ust╣pi│y dobrowolnie z rzΩsistym potem... Praca i my£l wolna
wzmocni│y s│aby niegdy£ m≤j temperament".
Powie£µ Krasickiego stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. W╣tek
przygodowy splata siΩ tu z dydaktyk╣. Przygody bohatera zabawiaj╣, a jego
dzia│alno£µ jako gospodarza i obywatela uczy i mo┐e byµ wzorem do
na£ladowania. Druga powie£µ Krasickiego "Pan Podstoli" jest po czΩ£ci
traktatem spo│eczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna
sprowadza siΩ do podr≤┐y narratora oraz do rozm≤w, kt≤re prowadzi on ze
wzorowym gospodarzem. Tre£ci╣ tych rozm≤w s╣ aktualne zagadnienia
spo│eczne, ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne.
"Moribus antiquis" - motto po│o┐one na wstΩpie powie£ci mo┐na uznaµ za
dewizΩ pana Podstolego. Oznacza ona, ┐e "dawnymi obyczajami trwa
Rzeczpospolita", inaczej m≤wi╣c, ┐e w reformach nie nale┐y i£µ za daleko,
a tradycja i do£wiadczenie przesz│o£ci stanowi trwa│╣ warto£µ kultury.
Tw≤rczo£µ Krasickiego obejmuje poematy heroikomiczne, epos, satyry, bajki,
listy poetyckie, komedie, powie£ci, wiersze, rozprawy o tre£ci
moralno-filozoficznej i estetycznej. Ale w tym bogactwie i w tej
r≤┐norodno£ci wyczuwa siΩ jednolity pion duchowy wyznawcy ideologii
o£wiecenia.
Jako satyryk, bajkopisarz i powie£ciopisarz czu│ siΩ wychowawc╣
spo│ecze±stwa, wskazuj╣c i krytykuj╣c zjawiska ujemne, ale kreuj╣c tak┐e
wzory pozytywne. Szerzy│ filozofiΩ "z│otego £rodka", upatruj╣c w
umiarkowaniu i w skromno£ci cnoty godne pochwa│y. Uwydatnia│ warto£µ
pracy, uczciwo£ci i rozs╣dku. Walczy│ z ciemnot╣, gdziekolwiek siΩ ona
objawi│a.
Podstawowe cechy tw≤rczo£ci Krasickiego: trafno£µ obserwacji, jasno£µ i
precyzja jΩzyka, mistrzostwo w zamykaniu wa┐kich tre£ci w aforystycznym
skr≤cie oraz w operowaniu dowcipem, ironi╣, kpin╣, parodi╣, znakomicie
przystawa│y do przyjΩtej przez poetΩ koncepcji literatury jako narzΩdzia
spo│ecznej edukacji. Bo przecie┐ jako pisarz by│ te┐ Krasicki przede
wszystkim wychowawc╣.
┌─────────────────────────────────────────────────────────────┐
│ Literatura pozwala mo┐liwie najdok│adniej poznaµ ten £wiat, │
│ zrozumieµ i wyraziµ... │
└─────────────────────────────────────────────────────────────┘
Opr≤cz pr╣d≤w w literaturze trzymaj╣cych siΩ has│a "sztuka dla sztuki"
istnia│y zawsze gatunki spe│niaj╣ce bardziej utylitarne funkcje. Sztuka
nie mo┐e byµ wyobcowana, oderwana od rzeczywisto£ci, sztuka bez cz│owieka
i nie dla cz│owieka jest nieludzka i niepotrzebna. Literatura chyba
najpe│niej wyra┐a pragnienia, d╣┐enia, tΩsknoty i marzenia ludzkie. Du┐a
czΩ£µ literatury jest po£wiΩcona sprawom spo│eczno-politycznym. ╙w przejaw
zainteresowania t╣ problematyk╣ widzimy ju┐ w pocz╣tkach o£wiecenia i
obserwujemy do dzi£. Jeszcze g│Ωbsze korzenie i tradycje posiada
literatura patriotyczna, kt≤r╣ zapocz╣tkowa│ bodaj┐e Tyrteusz:
"Rzecz to piΩkna zaprawdΩ,gdy krocz╣c w pierwszym szeregu,
ginie cz│owiek odwa┐ny, walcz╣c w obronie ojczyzny"
Literatura by│a zawsze podporz╣dkowana sytuacji polityczno -
spo│ecznej,wiernie £ledzi│a wypadki, jakie zachodzi│y na arenach
politycznych. W zale┐no£ci od owej sytuacji zmienia│a swoje programy i
has│a. Zawsze jednak s│u┐y│a sprawom £wiat│ym: trzyma│a siΩ zasady
"bawi╣c - uczyµ i wychowywaµ", spe│nia│a zadania intelektualne (kszta│c╣c),
dydaktyczne (wychowuj╣c) i estetyczne:
"Rzucajmy kwiat po drodze, tΩdy przechodziµ maj╣
szczΩ£cia narodu wodze, co nowy rz╣d sk│adaj╣"
(F. Karpi±ski "Na dzie± trzeci maja...")
Jednym z tw≤rc≤w, kt≤ry czu│ siΩ zwi╣zany z losami ojczyzny i s│u┐y│
narodowi, by│ autor "Pie£ni o cnocie". Nie by│ on odosobnionym
przypadkiem, jego poprzednicy tak┐e s│u┐yli tym piΩknym sprawom. Byli to
ambasadorowie kultury, pisarze kt≤rzy czuli siΩ sumieniem narodu. Szukaµ
ich mo┐emy jeszcze w staro┐ytno£ci, ich piΩkne has│a powt≤rzyli tw≤rcy
romantyczni. Ka┐dy pisarz mo┐e wybraµ sobie spos≤b w jaki wyrazi sw≤j
stosunek do otaczaj╣cej go rzeczywisto£ci. Sprawy narodowe tak┐e wymagaj╣
dokonywania pewnych wybor≤w. Niekt≤rzy krzepi╣ wiΩc serca, budz╣ optymizm,
wiarΩ i nadziejΩ, swoje my£li wyra┐aj╣ w taki spos≤b, ┐e czytaj╣c na
przyk│ad "OdΩ do m│odo£ci" Mickiewicza, prze┐ywamy co£ w rodzaju
katharsis. Inni tw≤rcy przyjmuj╣ postawy moralnych sΩdzi≤w, surowych
weryfikator≤w postaw: do takich tw≤rc≤w nale┐╣ np. »eromski, S│owacki,
Wyspia±ski.
Poniewa┐ cytat dotyczy literatury obywatelskiej, patriotycznej i
reformatorskiej, dlatego ograniczΩ gro swoich rozwa┐a± do tego typu
literatury, a wiΩc bΩdΩ pisa│ o pisarzach politycznych dzia│aczach,
reformatorach. Natomiast z literatury piΩknej wybiorΩ tylko te utwory,
kt≤re mieszcz╣ siΩ w tak pojΩtym przeze mnie temacie.
"Kto ojczyƒnie swej s│u┐y, sam sobie s│u┐y". PojΩcie narodu zwi╣zane jest
g│≤wnie z wiekiem XVI. W epoce odrodzenia, wyraz "ojczyzna" nie oznacza│
"ojcowizny" (tak rozumowano w renesansie, jako "ziemiΩ ojca", moim zdaniem
jest to ujΩcie bardzo w╣skie), tylko ojczyznΩ wszystkich Polak≤w. Ciekaw╣
definicjΩ ojczyzny mo┐na zaczerpn╣µ z powiedzenia Hugona Ko││╣taja
"Ojczyzna to solidarna jedno£µ wszystkich Polak≤w". We wszystkich epokach
zastanawiano siΩ nad w│a£ciwym sformu│owaniem definicji ojczyzny, tak┐e
pisarze wsp≤│cze£ni ci╣gle maj╣ ten sam problem, jaki mieli pisarze
staropolscy. Moim zdaniem jakkolwiek by nie nazywaµ ojczyzny, jeste£my z
ni╣ zwi╣zani nierozerwaln╣ nici╣, poniewa┐ ojczyzna jest wszystkim z czym
mamy do czynienia od dzieci±stwa. My£lΩ, ┐e nie│atwo, odzwyczaiµ siΩ nagle
od w│asnego jΩzyka, kt≤ry, jak dowodzi│ Rej - mamy, bo nie jeste£my gΩsi.
MogΩ sobie wyobraziµ, jakim strasznym ciosem, musia│a byµ wie£µ o upadku
naszego pa±stwa. Wystarczy mi przypomnieµ sobie historiΩ nieszczΩsnego
Kniaƒnina. "Pisarz to cz│owiek, kt≤ry widzi dalej i czuje g│Ωbiej", a
jednak rzadko kiedy pamiΩta siΩ o tym. W XVI w Polska by│a terytorialnie
piΩciokrotnie terytorialnie wiΩksza od Polski wsp≤│czesnej, by│a potΩg╣
licz╣c╣ siΩ w Europie i poza ci╣g│ymi potyczkami z Tatarami i Turkami, nie
zagra┐a│y jej pa±stwa o£cienne. Nic nie wskazywa│o na upadek, na klΩskΩ,
na rozbiory, a rola pisarza, kt≤ry uczy, ostrzega, przewiduje i wyra┐a
troskΩ - by│a niejednokrotnie ignorowana. Zapomina siΩ czΩsto, ┐e pisarze
prorokuj╣. Oczywi£cie Modrzewski, kt≤ry rozs│awi│ imiΩ Polski, kt≤rego
dzie│o "O poprawie Rzeczypospolitej" przet│umaczono na cztery jΩzyki
Europejskie, ten nie by│ ignorowany, poniewa┐ nie by│ katastrofist╣. Jego
dzie│o, nie wyra┐a niepokoj≤w tw≤rcy o przysz│e losy Rzeczypospolitej,
jest to raczej wielki apel do Polak≤w, aby w│a£nie "naprawili" od podstaw
nasz kraj.
Modrzewski nie stosuje jednak pogr≤┐ek, ┐e Polska nam kiedy£ zostanie
zabrana, po prostu apeluje o porz╣dek. Wiele hase│, kt≤re Modrzewski
proponuje, jest przyk│adem nowoczesnego my£lenia wybiegaj╣cego w
przysz│o£µ, choµ nie s╣ to proroctwa na skalΩ narodow╣. Modrzewski
postuluje: przeciwko do┐ywotniemu obsadzaniu urzΩd≤w, od urzΩdnik≤w domaga
siΩ predyspozycji przy zajmowaniu stanowisk, widzi konieczno£µ wychowania
m│odego cz│owieka w duchu u┐yteczno£ci spo│ecznej bo "cz│owiek nie urodzi│
siΩ sobie, jeno ojczyƒnie". Modrzewski uzale┐nia rozw≤j gospodarczy kraju
od reform, wag, pieniΩdzy, systemu monetarnego.
Projekt tego demokratycznego pa±stwa jest napisany w duchu idei
odrodzenia, humanizmu, poszanowania ka┐dego obywatela, i za│o┐enia ┐e to
obowi╣zkiem pa±stwa jest s│u┐yµ obywatelowi. Ale r≤wnocze£nie okre£la
obowi╣zki obywatela wobec pa±stwa. "Poniewa┐ wszystkie wszystkich ludzi
mi│o£ci jedna Ojczyzna w sobie zamyka, tedy┐ one nad wszystko trzeba
przedk│adaµ i wszystkie prace dla niej mΩ┐nie i £miele podejmowaµ (...)".
Modrzewski nawi╣zuje do hase│ o£wieceniowych,kt≤re powsta│y w nowoczesnej
Europie, nawi╣zuje do hase│ Woltera, Diderota, Rousseau, m≤wi╣cych o
wolno£ci jako warto£ci najwy┐szej i dlatego na r≤wni z nimi domaga siΩ
tolerancji religijnej i widzi konieczno£µ, oddzielenia interes≤w pa±stwa
od interes≤w ko£cio│a.
O jego humanizmie, trosce o losy obywatela, £wiadczy my£lenie o wojnie
jako o zagro┐eniu idea│≤w spo│ecze±stwa. Przeto dzieli wojny na:
sprawiedliwe ( w obronie kraju) i niesprawiedliwe. Dostrzega
niebezpiecze±stwo wykorzystywania przewagi pa±stwa nad interesem
obywatela, gdy┐ na wojnach bogaci siΩ szlachta. Proponuje rozwi╣zywanie
konflikt≤w miΩdzy pa±stwami na p│aszczyƒnie dyplomatycznej. Dostrzega
ogromn╣ rolΩ o£wiaty i wychowania, troskΩ o wychowanie m│odego obywatela
powierza pa±stwu, szanuje ludzi m╣drych, wykszta│conych, a nauczycieli
proponuje nazwaµ stanem. Patriotyczny ton, my£l, przewidywanie skutk≤w,
wizje, dostrzegamy r≤wnie┐ w tw≤rczo£ci ojca polskiej poezji - Jana
Kochanowskiego. Kochanowski problem zagro┐enia ojczyzny i obrony jej
bezpiecze±stwa podejmuje w pie£ni "Wieczna sromota..." (o spustoszeniu
Podola) gdzie z ogromnym sarkazmem, ironi╣ i drwin╣ wytyka szlachcie jej
opiesza│o£µ i brak zaanga┐owania w sprawy pa±stwa. Spustoszenie Podola
uwa┐a za ha±bΩ i ostrzega przed niebezpiecze±stwem gro┐╣cym ze strony
Turk≤w. Wzywa do opodatkowania siΩ i zorganizowania armii zaciΩ┐nej, kt≤ra
strzeg│aby granic i bezpiecze±stwa pa±stwa. Z piΩkn╣ nauk╣ zwraca siΩ
Kochanowski do narodu w pie£niach "O dobrej s│awie" i "O cnocie".
Twierdz╣c: "A je£li komu droga do nieba otwarta, Tym, co s│u┐╣ ojczyƒnie.
"przypomina o obowi╣zkach Polaka wobec ojczyzny. Uwa┐a, ┐e ka┐dy powinien
wed│ug swoich mo┐liwo£ci s│u┐yµ dobru publicznemu. Wyg│aszaj╣c takie
pogl╣dy - "powiela" my£li wybitnego filozofa staro┐ytnego, Platona, kt≤ry
tak┐e zastanawia│ siΩ, jak powinno wygl╣daµ idealne pa±stwo, i jak
pa±stwu, w kt≤rym przysz│o mu ┐yµ (a wiΩc w Grecji) - nadaµ pewien │ad.
Platon uwa┐a│, ┐e rz╣dy powinni sprawowaµ mΩdrcy (filozofowie), a wiΩc
ludzie obdarzeni dusz╣ rozumn╣, kt≤rzy potrafi╣ d╣┐yµ do cnoty m╣dro£ci.
Za£ ludzie, kt≤rzy posiadaj╣ duszΩ popΩdliw╣ - winni d╣┐yµ do cnoty odwagi
i realizowaµ owe popΩdy jako stra┐nicy i obro±cy pa±stwa. Ludzie z duszami
po┐╣dliwymi powinni d╣┐yµ do cnoty wstrzemiΩƒliwo£ci i spe│niaµ okre£lone
funkcje wspomagaj╣ce( rzemie£lnicy) oraz przyczyniaj╣ce siΩ do │adu w
pa±stwie. Kochanowski ujmuje tΩ filozofiΩ w uderzaj╣co podobny spos≤b:
Ludzie wykszta│ceni powinni strzec dobrych obyczaj≤w, zabiegaµ o │ad i
porz╣dek pa±stwa. Ci natomiast, kt≤rych B≤g obdarzy│ mΩstwem i si│╣, maj╣
obowi╣zek podjΩcia walki w obronie ojczyzny. Kochanowski przewiduje, ┐e
je┐eli nie znikn╣ te wszystkie nieprawid│owo£ci, to Polska podzieli los
Troi. To on zwraca siΩ do rz╣dz╣cych z apelem: "Wy kt≤rzy pospolit╣
rzecz╣ w│adacie, a ludzk╣ sprawiedliwo£µ w rΩku trzymacie, miejcie to
zawsze przed oczyma ┐e£cie, miejsce bo┐e za... na ziemi (...)". To tak┐e
on z wielkim b≤lem patriotycznym zwraca siΩ do odbiorcy: "o nierz╣dne
kr≤lestwo i zginienia bliskie, gdzie ani prawa wa┐╣, ani sprawiedliwo£µ ma
miejsce, ale wszystko z│otem kupiµ mo┐na (...)". Kochanowski wykreowa│
piΩkny wzorzec patrioty, idea│ cz│owieka i obywatela w sylwetce jednego z
bohater≤w "Odprawy pos│≤w greckich " - Antenora. Antenor to przyk│ad
my£lenia kategoriami pa±stwa i narodu. To on potrafi│ podporz╣dkowaµ
w│asne ambicje prawom, to on jako prawy obywatel w czasie obrad rady
troja±skiej, mia│ odwagΩ poprzeµ ┐╣dania pos│≤w greckich i przeciwstawiµ
siΩ przekupstwu troja±skich pos│≤w, bo kieruj╣c siΩ dobrem pa±stwa nie
chce dopu£ciµ do wojny z Grekami.
Dodaµ trzeba, ┐e tak┐e w z│ych obyczajach i nieprawo£ciach Polski
szlacheckiej Kochanowski dostrzega│ zagro┐enie bytu pa±stwa, st╣d krytyka
np: pija±stwa (fraszka "O doktorze Hiszpanie") i ob┐arstwa ("Na Konrata").
To co zaledwie przewidywali pisarze odrodzenia, sta│o siΩ smutn╣,
tragiczn╣ rzeczywisto£ci╣ u schy│ku XVIII wieku. Dramatyczna sytuacja
pa±stwa, kt≤re stoi nad krawΩdzi╣ przepa£ci, zawi╣zana jak nigdy dot╣d
oraz nasilenie cech sanacji, s│abo£µ w│adzy kr≤lewskiej, oligarchia
magnackoszlachecka,wolna elekcja, Liberum Veto, obni┐enie poziomu o£wiaty,
ci╣g│e wojny, wszystko to sprawi│o, ┐e wszyscy postΩpowi tw≤rcy,
dzia│acze, reformatorzy zabiegali o ratowanie zagro┐onej niewol╣ ojczyzny.
Sta│o siΩ jasne, ┐e "nale┐y tworzyµ nar≤d przez publiczn╣ o£wiatΩ".
Reforma szkolnictwa i przejΩcie go przez pa±stwo stawa│y siΩ pal╣c╣
konieczno£ci╣. Wielkie zas│ugi na polu walki o nowy model o£wiaty i
wychowania po│o┐y│ S. Konarski, kt≤ry zreformowa│ szko│y pijarskie i
za│o┐y│ Collegium Nobilium. Ogromne znaczenie w dziele wychowania nowego
Polaka i obywatela mia│a powo│ana w 1765 r Szko│a Rycerska, ca│kowicie
£wiecka, kszta│c╣ca przysz│e kadry reformator≤w i obro±c≤w ojczyzny.
Wystarczy, ┐e przypomnΩ tu nazwiska jej wybitnych: Tadeusza Ko£ciuszkΩ,
Jakuba Jezierskiego, Sowi±skiego czy Niemcewicza. To oni wcielali w czyn
s│owa hymnu swej szko│y: "îwiΩta mi│o£ci kochanej ojczyzny...." (...)
Donios│e znaczenie dla kultury mia│o utworzenie w 1773 r. Komisji Edukacji
Narodowej, kt≤ra zajΩ│a siΩ reform╣ szkolnictwa w duchu o£wiecenia.
Dzia│acze KEN tacy jak: H. Ko││╣taj, Ignacy Potocki, Kazimierz Czartoryski
i inni rozumieli dobrze, ┐e nie zginie kraj i nar≤d, je┐eli ┐yj╣ synowie i
c≤rki, kt≤rzy chc╣ i umiej╣ zabiegaµ o jego wolno£µ i rozkwit. Ta ich
dzia│alno£µ patriotyczna, nie ocali│a ,co prawda, pa±stwa, ale uratowa│a
nar≤d. Literatura polityczna kszta│towa│a opiniΩ publiczn╣, mobilizowa│a
do przebudowy kraju, budzi│a uczucia patriotyczne, apelowa│a do uczuµ i
rozumu obywateli. W latach 40-tych XVIII w. do pisarzy g│osz╣cych
konieczne dla kraju reformy, nale┐eli g│≤wnie tw≤rcy ≤wczesnej
publicystyki: Stanis│aw Staszic "Przestrogi dla Polski", Hugo Ko││╣taj
"Anonima list≤w kilka", Franciszek Salezy Jezierski "Katechizm o
tajemnicach rz╣du polskiego", Stanias│aw Leszczy±ski "G│os wolny, wolno£µ
ubezpieczaj╣cy". Powtarzaj╣ce siΩ postulaty reform w ich pracach dotycz╣:
wzmocnienia w│adzy kr≤lewskiej, zniesienia Liberum Veto, konieczno£ci
edukacji, wprowadzenia r≤wno£ci miΩdzy stanami oraz wiele innych, takich
choµby, jak postulat dotycz╣cy otoczenia opiek╣ rolnik≤w.
Za reform╣ agitowa│a tak┐e Kuƒnica Ko││╣tajowska, kt≤ra przygotowa│a
projekt przysz│ej konstytucji. Cz│onkowie Kuƒnicy odegrali wa┐n╣ rolΩ w
czasie trwania obrad Sejmu Czteroletniego 1788-1792. Trzeciego maja 1791
sejm uchwali│ konstytucjΩ, kt≤ra by│a ukoronowaniem wysi│k≤w zmierzaj╣cych
do zreformowania Polski w duchu idei o£wiecenia.
W dziele naprawy Rzeczypospolitej, literatura i teatr sta│y siΩ jednym
g│≤wnych narzΩdzi walki ideologicznej. Niemcewicz, pose│ na Sejm
Czteroletni,nale┐a│ do stronnictwa patriotycznego, popiera│ d╣┐enie obozu
reform , czynnie zwalcza│ z trybuny sejmowej pogl╣dy konserwatyst≤w. Jego
komedia polityczna "Powr≤t pos│a " ma wyraƒnie agitacyjny (patriotyczny)
charakter. Ilustracj╣ s╣ s│owa Podkomorzego: "Niechaj ka┐dy ma
szczΩ£liwo£µ powszechn╣ w pamiΩci, I mi│o£µ w│asn╣ - kraju mi│o£ci
po£wiΩci ". Pisarz demaskuje i o£miesza ob≤z przeciwnik≤w reform,
krytykuje ich g│upotΩ, egoizm, gadulstwo, brak rozeznania politycznego.
Wskazuje na idea│ cz│owieka i obywatela, godny na£ladowania jest
Podkomorzy, kt≤ry obdarowuje wolno£ci╣ podleg│ych mu ch│op≤w.
Jednym z najbardziej znanych "pedagog≤w" i obserwator≤w spo│ecze±stwa
epoki racjonalizmu by│ Ignacy Krasicki. W jego tw≤rczo£ci £rodkami
s│u┐╣cymi do walki z ciemnot╣ i zacofaniem spo│ecze±stwa by│y :satyra,
┐art, komizm i ironia. Bohaterowie s╣ przez niego traktowani w spos≤b na
tyle subiektywny, ┐e widzimy, i┐ m╣dro£µ zostaje nobilitowana do warto£ci
nadrzΩdnej w hierarchii wszelakich warto£ci,natomiast wszelka g│upota
zostaje tu ca│kowicie zanegowana. O£wieceniowymi gatunkami literackimi,
kt≤rych mistrzem okaza│ siΩ biskup warmi±ski, by│y: bajki,satyry, poematy
heroikomiczne. One tak┐e uczy│y trzeƒwego my£lenia, rozs╣dku, piΩtnowa│y
kosmopolityzm, sk╣pstwo, ob┐arstwo i wszystko co siΩ sk│ada na pr≤┐niaczy
tryb ┐ycia.
W poematach heroikomicznych - "Monachomachii" i "Antymonachomachii" -
krytykuje duchowie±stwo za jego pija±stwo ob┐arstwo i ob│udΩ religijn╣.
Jedna z jego dewiz brzmi:
"Szanujmy m╣drych, przyk│adnych, chwalebnych,
£miejmy siΩ z g│upich choµ i przewielebnych".
W satyrach krytykuje zepsucie moralne, marnotrawstwo i lenistwo, pija±stwo
oraz konserwatyzm pogl╣d≤w politycznych, np. w satyrze politycznej " Do
kr≤la " eksponuje postawΩ szlachty, kt≤ra ma uprzedzenia do osoby kr≤la
S.A. Poniatowskiego za to, ┐e jest m│ody, uczony i otacza siΩ ludƒmi
wykszta│conymi.
"KA»DY, KT╙RY STANEM PRZEDTEM SI╩ Z TOBÑ R╙WNAú, A TERAZ CZCI╞
MUSI NIM POWIE "NAJJAîNIEJSZY, PIERWEJ SI╩ ZAKRZTUSI".
W licznych bajkach np: "Kulawy i £lepy", "Ptaszki w klatce" "Wino i woda",
wytyka g│upotΩ, niesprawiedliwo£µ spo│eczn╣, pychΩ, zarozumia│o£µ,
nieposzanowanie pracy i brak patriotyzmu. Jak przysta│o na pisarza doby
o£wiecenia wykreowa│ r≤wnie┐ wz≤r bohatera godnego na£ladowania - jest nim
Miko│aj Do£wiadczy±ski - bohater pierwszej polskiej powie£ci. Jest to
cz│owiek, kt≤ry bΩd╣c niegdy£ leniwym, rozrzutnym, materialistycznie
nastawionym do £wiata pr≤┐niakiem - zmienia w pewnym momencie sw≤j
stosunek do rzeczywisto£ci, dokonuje siΩ wewn╣trz niego przemiana: staje
siΩ uczciwym, prawym cz│owiekiem, jednym z tych, o kt≤rych m≤wi siΩ: "
godni naszego nieprzemijaj╣cego szacunku", cz│owiekiem szanuj╣cym warto£µ
pracy, pozytywnie nastawionym do wszystkiego, z czym ma w ┐yciu do
czynienia. W czasie swych podr≤┐y Do£wiadczy±ski trafia na wyspΩ Nipu,
kt≤ra jest symbolem tΩsknoty czas≤w o£wiecenia - tΩsknoty do Utopii, kt≤r╣
to tΩsknotΩ wyrazi│ najpierw francuski my£liciel Voltaire w swoim "
Kandydzie"(tw≤rca "wysy│a" tytu│owego bohatera na wyspΩ Eldorado).W╣tek
Utopii, kt≤rej tradycja siΩga jeszcze do pism Tomasza Morusa - jest
niezwykle sugestywnym motywem tw≤rczo£ci tamtych czas≤w. Mo┐na powiedzieµ,
┐e idea Utopii przy£wieca wszystkim dydaktyczno-spo│ecznym utworom
o£wiecenia.
Poza tym Krasicki uczy│ przede wszystkim, ┐e o£wiata jest
b│ogos│awie±stwem, a ciemnota, "DZIKOî╞" - klΩsk╣ dla narodu, ona to:
"Jak po┐ar,gdziekolwiek sw╣ moc rozpo£ciera, wszΩdzie
niszczy,pustoszy trawi i po┐era"
ZachΩca│ do o£wiaty, a o£miesza│ wszelkiego rodzaju ciemnotΩ, tym
gorliwiej, ┐e poczytywa│ j╣ za g│≤wne ƒr≤d│o niemoralno£ci. Rozumiej╣c,
┐e moralno£µ jest na r≤wni z o£wiat╣ nieodzownym warunkiem pomy£lno£ci
spo│ecze±stwa, ┐e "GDZIE CNOTA W POGARDZIE, TAM NAR╙D UPADNIE", uczy│ sw≤j
nar≤d nie tylko rozumu, ale i wszelkich innych cn≤t.
Poeci i pisarze przewidywali ju┐ w odrodzeniu przysz│e nieszczΩ£cia i
klΩski, jakie spad│y na nasz╣ ojczyznΩ. A jednak nar≤d nie pos│ucha│,
czytelnicy nie rozumieli tych s│≤w albo je po prostu lekcewa┐yli, dlatego
literatura nie uratowa│a pa±stwa, ale przynajmniej ocali│a nar≤d. Problemy
poruszane przez literaturΩ o£wieceniow╣ s╣ aktualne do dzi£: od kilku lat
tocz╣ siΩ dyskusje polemiki, spory na temat kszta│tu konstytucji, kt≤ra
odpowiada│a by aspiracjom trzeciej , wolnej, niepodleg│ej, demokratycznej
Rzeczypospolitej. Pisz╣c, ┐e s╣ one aktualne - nie chcΩ byµ z│ym
prorokiem, kt≤ry m≤wi, ┐e s╣ to problemy ponadczasowe. Mam nadziejΩ, ┐e
kiedy£ problemy literatury o£wieceniowej stan╣ siΩ histori╣ tak odleg│╣, i
do tego stopnia nieprzystaj╣c╣ do " wsp≤│czesno£ci", ┐e wszyscy czytelnicy
bΩd╣ mieli problemy ze zrozumieniem tych tekst≤w. Poza tym po literaturze
literatury staropolskiej dochodzΩ do wniosku, ┐e szanse na przetrwanie
maj╣ tylko dzie│a wielkie, wybitne, wychodz╣ce naprzeciw oczekiwaniom
narodu. Musz╣ byµ one jednak na tyle sugestywne, aby ich u┐yteczno£µ
"w porΩ siΩ przyda│a".
┌─────────────────────────────────────────────────────────────────────────┐
│ My£l reformatorska w tw≤rczo£ci "ksiΩcia poet≤w" - Ignacego Krasickiego │
└─────────────────────────────────────────────────────────────────────────┘
Druga po│owa XVIII wieku stanowi w dziejach Polski okres obfituj╣cy w
wydarzenia niezwykle dramatyczne. By│y to bowiem czasy wielkich
przeobra┐e± gospodarczych, spo│ecznych, politycznych i kulturalnych, kt≤re
jednak nie uchroni│y kraju przed tragedi╣ rozbior≤w i upadkiem pa±stwa.
Tak wiΩc w perspektywie historycznej okres ten rysuje siΩ jako doba
wielkiego przewrotu umys│owego, lecz jednocze£nie pozostaje on w
£wiadomo£ci narodowej jako jeden z najsmutniejszych okres≤w w dziejach
naszej ojczyzny, gdy┐ zako±czony rozbiorem Rzeczypospolitej.
Jednym z przejaw≤w my£li reformatorskiej zmierzaj╣cej do wydƒwigniΩcia
kraju ze stanu anarchii i zacofania kulturalnego, mo┐e byµ tw≤rczo£µ
jednego z najwybitniejszych przedstawicieli kultury literackiej polskiego
o£wiecenia, Ignacego Krasickiego, zwanego "ksiΩciem poet≤w". By│ on jednym
z pierwszych organizator≤w ┐ycia kulturalnego. Rozpocz╣│ dzia│alno£µ
literack╣ jako wsp≤│pracownik "Monitora". Tre£µ jego artyku│≤w i
felieton≤w obejmowa│a rozmaite tematy. Interesowa│ siΩ zar≤wno
zagadnieniami spo│ecznymi i moralnymi, jak te┐ problemami kultury i
literatury. W jednym z artyku│≤w rozwa┐a│ znaczenie sprawiedliwo£ci w
┐yciu publicznym, w innym uzasadnia│ potrzebΩ powszechno£ci handlu i
rzemios│a w kraju. PotΩpiaj╣c pogardΩ, jak╣ szlachta okazywa│a kupcom i
rzemie£lnikom, t│umaczy│ Krasicki konieczno£µ przezwyciΩ┐enia
przestarza│ych przes╣d≤w i wskazywa│, ┐e "ju┐ narody, z kt≤rych
wykwintno£ci czerpamy, przetar│y oczy w tak grubym b│Ωdzie". W innych
felietonach rozwa┐a│ problem powszechnej edukacji, uzasadniaj╣c wy┐szo£µ
wychowania publicznego nad kszta│ceniem domowym, g│osi│ pochwa│Ω pracy,
ostro krytykowa│ pija±stwo i pr≤┐niactwo. Wypowiada│ siΩ tak┐e na temat
sztuki poetyckiej, teatru i doskonalenia mowy ojczystej. Pocz╣tki drogi
poetyckiej Krasickiego odnosz╣ siΩ r≤wnie┐ do sfery poezji obywatelskiej i
patriotycznej. Na │amach "Zabaw Przyjemnych i Po┐ytecznych" og│osi│
wiersz, rozpoczynaj╣cy siΩ od s│≤w:
"îwiΩta mi│o£ci kochanej Ojczyzny,
Czuj╣ ciΩ tylko umys│y poczciwe,
Dla ciebie zjad│e smakuj╣ trucizny,
Dla ciebie wiΩzy, pΩta niezel┐ywe.
Kszta│cisz kalectwo przez chwalebne blizny,
Gnieƒdzisz w umy£le rozkoszy prawdziwe."
Utw≤r ten znany jako "Hymn do mi│o£ci ojczyzny", surowy w swej prostocie,
zwiΩƒle i wyrazi£cie okre£la istotΩ patriotyzmu, wymagaj╣cego ofiary od
ka┐dego obywatela. "WiΩzy", "pΩta", "trucizny" to nies│awne atrybuty
niewoli - uszlachetnione jednak w kontek£cie "£wiΩtej mi│o£ci (...)
Ojczyzny". Pie£± ta, nawi╣zuj╣ca do patriotycznej liryki konfederat≤w,
zapocz╣tkowa│a nurt poezji, kt≤ry rozwinie siΩ ju┐ w warunkach niewoli - w
okresie romantyzmu. Ka┐da ofiara z│o┐ona ojczyƒnie dla jej wolno£ci
przynosi chlubΩ, a wiΩc "byle j╣ mo┐na wspom≤c, byle wspieraµ, Nie ┐al ┐yµ
w nΩdzy, nie ┐al i umieraµ". Liryczna wznios│o£µ pojawia siΩ jednak
rzadko w poezji Krasickiego. Dominuje w niej Rozum, a £rodkiem
artystycznego wyrazu jest najczΩ£ciej komizm - satyra demaskuj╣ca z│o,
b╣dƒ intelektualny dowcip, kt≤ry wyra┐a│ paradoksy ludzkiej egzystencji.
Tak wiΩc w istocie oblicze poetyckie "ksiΩcia poet≤w" kszta│tuj╣ g│≤wnie
utwory przenikniΩte przede wszystkim ┐ywio│em satyry i przepojone
tendencj╣ wychowawcz╣, kt≤ra rzutuje bardzo silnie na ca│╣ jego tw≤rczo£µ.
Do utwor≤w tego typu nale┐╣ g│≤wnie poematy heroikomiczne "Myszeidos
pie£ni X", "Monachomachia" i "Antymonachomachia", w kt≤rych poeta okaza│
siΩ mistrzem parodii. Utwory te odznaczaj╣ siΩ lekko£ci╣, ironi╣ i
humorem, co jest wynikiem umiejΩtnego ujΩcia b│ahego tematu w stylu eposu
rycerskiego. "Myszeida" godzi│a w anarchiΩ szlacheck╣, o£miesza│a sferΩ
obyczaj≤w i rozpowszechnione maniery literackie, nie oszczΩdza│a te┐
ciemnoty "zagnie┐d┐onej" w klasztorach. W wielu miejscach opowie£µ
przybiera charakter satyryczny, aby skompromitowaµ aktualne z│o w
Rzeczypospolitej, lecz aluzje do wsp≤│czesno£ci nigdy nie s╣ w
"Myszeidzie" tak wyraziste, aby mog│y byµ odnoszone do rzeczywistych
wydarze± i konkretnych ludzi. Znacznie ostrzejszym w tonie jest drugi
poemat heroikomiczny - "Monachomachia". Satyryczny obraz "£wiΩtych
pr≤┐niak≤w" to £wiadomy cios poety wymierzony w o£wiatΩ kierowan╣ przez
duchowie±stwo zakonne. O intencjach autora £wiadcz╣ s│owa jednego z
bohater≤w:
"Szanujmy m╣drych, przyk│adnych, chwalebnych,
îmiejmy siΩ z g│upich , choµ i przewielebnych".
"Monachomachia" pozbawiona jest mimo wszystko bezpo£redniej napastliwo£ci,
lecz obfito£µ reali≤w kompromituj╣cych ┐ycie zakonne mia│a swoj╣ wymowΩ.
Krasickiemu przy£wieca│ cel dydaktyczny, czego wyrazem mo┐e byµ jego
stwierdzenie w zako±czeniu utworu: "Prawdziwa cnota krytyk siΩ nie boi".
W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywa│a reformy szkolnictwa,
gdy walczono o jego £wiecki charakter, utw≤r Krasickiego by│ wa┐nym
narzΩdziem w rΩkach wszystkich zwolennik≤w w walce o postΩp i o£wiatΩ.
Jakby w obronie przed rozgniewanymi i obra┐onymi czytelnikami Krasicki
napisa│ "AntymonachomachiΩ", w kt≤rej tylko pozornie wycofuje siΩ z
wcze£niej przedstawionych pogl╣d≤w. Udowadnia, ┐e "Monachomachia" nie
powinna dotkn╣µ tych, kt≤rzy s╣ w porz╣dku, a ci, kt≤rych dotknΩ│a,
widocznie na krytykΩ zas│u┐yli. Kunsztowna ironia zabarwia r≤wnie┐ nader
nieprzychylnie dla autora wypowiedzi braci zakonnych, dyskutuj╣cych nad
tekstem "Monachomachii". Ko±czy to "odwo│anie" akcent czysto
moralizatorski: przed braciszkami staje Prawda, by orzec, ┐e potwarzy nie
nale┐y siΩ lΩkaµ, bo "sama pe│zn╣µ zwyk│a"; je£li za£ autor pisa│ prawdΩ -
powinni siΩ poprawiµ.
Wy┐yny artyzmy Krasicki osi╣gn╣│ w obyczajowych "Satyrach" oraz "Bajkach i
przypowie£ciach". "Satyry" piΩtnuj╣ pogo± za mod╣ cudzoziemsk╣ i ┐ycie
nad stan, ods│aniaj╣ zdro┐no£ci ┐ycia dworskiego i zami│owanie do
pija±stwa, krytykuj╣ rozrzutno£µ i marnotrawstwo, poddaj╣ krytyce wszelkie
ujemne zjawiska spo│eczne, szkodliwe dla moralno£ci narodu. Nie brak w
nich tak┐e akcent≤w spo│ecznych ("Pan nie wart s│ugi") i politycznych ("Do
kr≤la"). WystΩpuj╣ tutaj satyry-kazania, skupiaj╣ce uwagΩ na zjawiskach
og≤lnych, znamionuj╣cych kulturΩ XVIII wieku, kt≤ra z jednej strony pomaga
postΩpowi w nauce, usuwa przes╣dy i zabobony, z drugiej za£ niepokoi
obni┐eniem poziomu moralnego. Poeta dostrzeg│ sprzeczno£ci tkwi╣ce we
wsp≤│czesnym £wiecie i ujawni│ je, krytykuj╣c to wszystko, co by│o z│e i
niebezpieczne dla moralno£ci indywidualnej i spo│ecznej. "Pija±stwo" jest
nie tylko krytyk╣ zgubnego na│ogu, odbieraj╣cego cz│owiekowi jego godno£µ,
ale zawiera r≤wnie┐ smutn╣ refleksjΩ nad s│abo£ci╣ natury ludzkiej i
bezsilno£ci╣ racjonalnych argument≤w. Za podsumowanie s╣d≤w Krasickiego o
czasach, w jakich mu przysz│o ┐yµ, nale┐y uznaµ satyrΩ "îwiat zepsuty".
Jest pe│na gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty £wiat, kt≤ry
stworzy│ zepsute spo│ecze±stwo, kt≤rego nieprzemy£lane dzia│ania
doprowadzi│y do os│abienia Rzeczpospolitej. Autor uwa┐a jednak, ┐e nie
mo┐na poddawaµ siΩ ani rozpaczy, ani zaistnia│ej sytuacji, lecz bez
wzglΩdu na rezultat, nale┐y broniµ kraju.
Prawdziwe mistrzostwo osi╣gn╣│ Krasicki w bajkach, kt≤re podobnie jak
satyry, stanowi│y gatunek literacki rozpowszechniony w dobie o£wiecenia.
Krasicki pisa│ zar≤wno bajki o tre£ci spo│ecznej i politycznej, jak i o
problematyce moralnej, kt≤re wyra┐aj╣ filozofiΩ poety, g│osz╣ okre£lone
zasady postΩpowania, formu│uj╣ idea│y ┐yciowe i przynosz╣ praktyczne
wskazania. M╣dro£µ bajek wyp│ywa z wnikliwej obserwacji £wiata i ludzi.
îwiat w bajkach, bΩd╣cy w istocie odbiciem rzeczywisto£ci, nie jest
przedstawiony optymistycznie. Krasicki przedstawia £wiat bezwzglΩdnej
przemocy, bezgranicznej g│upoty, niedorzecznych d╣┐e± i zgubnych
aspiracji. Si│a znajduje siΩ w nim ponad prawem. W│adca, a jest nim
w│adca absolutny, kieruje siΩ interesem w│asnym, podporz╣dkowuje sobie
poddanych i robi to w spos≤b przewrotny pod mask╣ praworz╣dno£ci. Wiele
jest w ┐yciu ob│udy, zar≤wno w spo│ecznym i politycznym, jak i w
stosunkach osobistych. Trudno o prawdziw╣ przyjaƒ±, kt≤ra sprawdza siΩ w
chwilach pr≤by. O tych ponurych sprawach m≤wi poeta ze spokojem
sceptycznego obserwatora, czΩsto z wykwintnym dowcipem, kt≤ry │agodzi
pesymistyczn╣ prawdΩ o £wiecie.
Bajki s╣ wiernym odzwierciedleniem stosunk≤w i uk│ad≤w miΩdzyludzkich o
ponadczasowej warto£ci, a przestrogi w nich zawarte i m╣dro£µ mora│≤w mog╣
zawsze s│u┐yµ jako bro± przeciwko skutkom ludzkiej g│upoty i
niespodziankom codzienno£ci. Krasicki jest moralist╣. Uczy skromno£ci i
umiaru, g│osi zasadΩ "z│otego £rodka", ostrzega przed z│udnymi pozorami.
Chwali pracowito£µ i rzetelno£µ, ceni zdrowy rozs╣dek i do£wiadczenie,
potΩpia natomiast pr≤┐no£µ, zarozumialstwo i lekkomy£lno£µ, co jest cech╣
charakterystyczn╣ ca│ej jego tw≤rczo£ci.
Wa┐n╣ rolΩ odegra│ tak┐e Krasicki w dziejach powie£ci polskiej. Z jego
imieniem │╣czy siΩ bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powie£ci
"Miko│aja Do£wiadczy±skiego przypadki". Na przyk│adzie dziej≤w swego
g│≤wnego bohatera pragn╣│ Krasicki pouczyµ czytelnik≤w, jak wygl╣da ┐ycie
przeciΩtnego szlachcica, jak siΩ przedstawia jego wychowanie, jakie gro┐╣
mu niebezpiecze±stwa, gdy dostanie siΩ pod z│e wp│ywy. Bohater powie£ci
odradza siΩ moralnie dopiero dziΩki pracy. Praca stanowi bowiem warto£µ
moraln╣ i jest tak┐e ƒr≤d│em zdrowia fizycznego. Powie£µ Krasickiego
stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. W╣tek przygodowy splata siΩ
tu z dydaktyk╣. Przygody bohatera zabawiaj╣, a jego dzia│alno£µ jako
gospodarza i obywatela uczy i mo┐e stanowiµ wz≤r do na£ladowania.
Druga powie£µ Krasickiego - "Pan Podstoli" jest po czΩ£ci traktatem
spo│eczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna sprowadza siΩ
do podr≤┐y narratora oraz do rozm≤w, kt≤re prowadzi on ze wzorowym
gospodarzem, Panem Podstolim. Tre£ci╣ tych rozm≤w s╣ aktualne zagadnienia
spo│eczne, ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne. Bohater tytu│owy utworu
jest wzorem ziemianina-obywatela. Jest cz│owiekiem wykszta│conym,
pracowitym, odznacza siΩ g│Ωbokim poczuciem odpowiedzialno£ci
obywatelskiej. "Moribus antiquis" - motto zawarte we wstΩpie powie£ci
mo┐na uznaµ za dewizΩ pana Podstolego. Kultywuje ona tradycje
przesz│o£ci, z kt≤rych wyp│ywa przekonanie o tym, ┐e nie wolno w reformach
spo│ecznych i£µ zbyt daleko. Tak wiΩc mo┐na z ca│╣ pewno£ci╣ stwierdziµ,
┐e ustami g│≤wnego bohatera, pana Podstolego, Krasicki wyra┐a│ pogl╣dy
umiarkowane spo│ecznie, gdy┐ w jego rozumowaniu o£wiecenie oznacza g│≤wnie
uzdrowienie stosunk≤w gospodarczych kraju i podniesienie og≤lnej kultury i
o£wiaty.
Zdobycze Krasickiego s╣ widoczne na wielu p│aszczyznach artyzmu.
Zaszczepi│ on na gruncie polskim pewne gatunki literackie, niekt≤re
zastane uklasyczni│. Do perfekcji doprowadzi│ estetykΩ ┐artu. By│ w ca│ej
tw≤rczo£ci dostojny, ale jednocze£nie prosty. Odegra│ on wa┐n╣ rolΩ w
opracowaniu wzorca komedii dydaktycznej. W niezwyk│ej r≤┐norodno£ci i
bogactwie dorobku literackiego "ksiΩcia poet≤w" wyczuwa siΩ jednolity pion
duchowy wyznawcy ideologii o£wiecenia. Jako satyryk, bajkopisarz i
powie£ciopisarz czu│ siΩ wychowawc╣ spo│ecze±stwa, wskazuj╣c i krytykuj╣c
zjawiska ujemne, ale kreuj╣c tak┐e wzorce pozytywne. Uwydatnia│ warto£µ
pracy, uczciwo£ci i rozs╣dku. Walczy│ z ciemnot╣, niezale┐nie od tego, pod
jak╣ postaci╣ siΩ ona objawi│a. G│≤wne cechy tw≤rczo£ci Krasickiego takie
jak trafno£µ obserwacji, jasno£µ i precyzja jΩzyka, mistrzostwo w
wyra┐aniu wa┐kich tre£ci w aforystycznym skr≤cie oraz w operowaniu
dowcipem, ironi╣, kpin╣ i parodi╣, znakomicie przystawa│y do przyjΩtej
przez poetΩ koncepcji literatury jako narzΩdzia spo│ecznej edukacji, kt≤ra
na p│aszczyƒnie literackiej zosta│a w spos≤b niezwykle kunsztowny i
urozmaicony urzeczywistniona.