odrodzenie - OG╙LNA CHARAKTERYSTYKA EPOKI

Epoka, w dziejach kultury zwana renesansem, rodowodowo zwi╣zana z W│ochami, nosi nie w│oskie, lecz francuskie miano renaissance, co oznacza dok│adnie odrodzenie. Nazw╣ t╣, jako terminem historyczno-literackim, pos│u┐yli siΩ £wiadomie dopiero uczeni XIX w., okre£laj╣c ni╣ zjawisko odrodzenia literatury antycznej i odnowienia studi≤w staro┐ytnych w czasach panowania francuskiego w│adcy Franciszka I (1515-1547). P≤ƒniej zakres terminu "renesans" poszerzy│ siΩ; obejmuje siΩ nim odnowienie, odrodzenie siΩ ludzko£ci (renovatio hominis), podnoszenie siΩ jej na wy┐szy poziom; tak┐e odnowienie staro┐ytno£ci (renovatio antiquitais), odrodzenie przesz│o£ci, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapocz╣tkowane w XIV w. Na rozw≤j renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, z│o┐y│o siΩ wiele czynnik≤w historycznych. Do g│≤wnych nale┐y kryzys papiestwa i rozw≤j reformacji, rozbicie jedno£ci cesarsko - papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych pa±stw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).

Odrodzenie (renesans) rozpoczΩ│o siΩ w XIV w. we W│oszech, a w krajach p≤│nocnoeuropejskich w ko±cu XV w.; trwa│o - we W│oszech do pocz╣tku XVI w., a na p≤│nocy Europy do ko±ca tego wieku (po lata trzydzieste XVII w.). Na ostatnie dwa dziesiΩciolecia XV wieku przypada w Polsce £wit idei renesansowych (ju┐ "Kronika" D│ugosza realizuje my£l humanistyczn╣). W ko±cu wieku przybywaj╣ do Polski wΩdrowni humani£ci - poeci: Filip Buoanaccorsi, Konrad Celtis. Kszta│tuje siΩ tak┐e w opisywanym okresie mecenat zwi╣zany z dworem arcybiskupa lwowskiego. P≤ƒna faza £redniowiecza (II po│owa XV wieku) stopniowo ustΩpuje czasom prze│omu renesansowego, w kt≤rych rozwija siΩ │aci±ska poezja humanistyczna tworzona przez polskich artyst≤w (Miko│aj Hussowski, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki). W okresie prze│omu renesansowego nast╣pi│ tak┐e rozw≤j sztuki drukarskiej. Pierwszy, wΩdrowny jeszcze warsztat drukarski pojawi│ siΩ w Polsce w 1473 roku. Od 1503 roku drukarstwo na sta│e ju┐ wrasta w dzieje kultury polskiej (Haller, Hochfeder, Ungler). Olbrzymie znaczenie dla rozwoju renesansu mia│a tak┐e dzia│alno£µ Akademii Krakowskiej. W XV wieku w jej krΩgu rozwija│y siΩ ┐ywe zainteresowania kultur╣ humanistyczn╣ W│och i kultur╣ antyczn╣. Wprowadzono do programu nauczania autor≤w klasycznych Wergiliusza, Owidiusza, Horacego, Terencjusza.

Renesans nie "odkry│" antyku, tak, jak odkrywa siΩ nowe, nie znane dot╣d l╣dy; w tym sensie humani£ci nie byli Kolumbami obszar≤w staro┐ytnej kultury. Wiadomo bowiem, ┐e i uczone │aci±skie £redniowiecze mia│o rozleg│╣ orientacjΩ w zakresie grecko-rzymskich osi╣gniΩµ nauki, literatury, a zw│aszcza filozofii (scholastyka Arystotelesa). Jednak┐e £redniowieczna wiedza o antyku by│a mniej kompletna, w pewnym sensie chaotyczna, bo operuj╣ca poszczeg≤lnymi fragmentami, a nadto nacechowana niejak╣ ostro┐no£ci╣, maj╣c╣ ƒr≤d│o w okre£lonym stosunku do "poga±skiej" epoki. Natomiast renesansowe odkrycie antyku polega│o na wspomnianym ju┐ wskrzeszaniu jego duszy, czyli na pr≤bie zrozumienia i pojΩcia staro┐ytno£ci jako sensownej ca│o£ci, w kt≤rej ka┐dy element ma okre£lone miejsce i znaczenie t│umacz╣ce siΩ w│a£nie w zwi╣zku z ow╣ ca│o£ci╣. Takie ujΩcie przyczyni│o siΩ do innego, bardziej wszechstronnego na£wietlenia staro┐ytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, w│a£ciwego sensu.

Wszechstronne, kierowane, harmonijne formowanie osobowo£ci oraz tw≤rczych zdolno£ci cz│owieka (humanitas) by│o niejako powt≤rzeniem greckiego idea│u wychowawczego (staro┐ytna nazwa paideia). Humanistyczne przejΩcie siΩ antykiem nie mia│o znamion amatorszczyzny; by│o dog│Ωbne; chciano poznaµ mo┐liwie najwiΩcej i najdok│adniej. Tak zrodzi│y siΩ nauki humanistyczne uprawiane na wielu uniwersytetach europejskich, w tym na licz╣cej siΩ Akademii Krakowskiej.

GATUNKI LITERACKIE CHARAKTERYSTYCZNE DLA ODRODZENIA

sielanka - utw≤r poetycki, przedstawiaj╣cy ┐ycie ludu na tle natury, zawieraj╣cy elementy realistyczne, podkre£laj╣cy wdziΩk prostego, wiejskiego ┐ycia; akcja sielanki jest s│abo rozwiniΩta, przewa┐aj╣ opisy i piosenki (patrz: Szymon Szymonowic "»e±cy"); sielanka to gatunek poetycki wywodz╣cy siΩ z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmuj╣cy utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadaj╣ce o ┐yciu pasterzy lub wie£niak≤w. W staro┐ytnym Rzymie rozwin╣│ ten gatunek Wergiliusz;

fraszka (w│. frasca = bagatela, drobnostka) - kr≤tki utw≤r poetycki bΩd╣cy odmian╣ epigramatu, najczΩ£ciej ┐artobliwy i na b│ahy temat, dotycz╣cy jakiego£ zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamkniΩty wyrazist╣ point╣ stanowi╣c╣ wyostrzenie my£li lub konkluzjΩ; nazwΩ wprowadzi│ Kochanowski, w okresie renesansu pisa│ podobne utwory M. Rej (figliki), p≤ƒniej Potocki, Morsztyn, Krasicki, Trembecki, Mickiewicz, Tuwim, Ga│czy±ski.

pie£± - gatunek liryczny, kt≤rego pochodzenie wyprowadza siΩ ze staro┐ytnych pie£ni obrzΩdowych, £piewanych przy akompaniamencie muzyki; pie£± cechuje uproszczenie budowy, prosta sk│adnia, uk│ad stroficzny, wystΩpowanie refren≤w i paralelizm≤w (powt≤rzenie jakiego£ elementu); charakter pie£ni wynika z jej zwi╣zk≤w z muzyk╣; u│atwia ukszta│towanie melodii; do tradycji pie£ni Horacego nawi╣za│ w Polsce Jan Kochanowski; obok najczΩ£ciej uprawianej pie£ni jako wiersza lirycznego, czΩsto o tematyce mi│osnej, wykszta│ci│y siΩ r≤┐ne jej odmiany, zwi╣zane z ram╣ sytuacyjn╣ - np. pie£± powitalna i po┐egnalna, pie£± pochwalna, pie£± biesiadna (Kochanowski "Dzbanie m≤j pisany, dzbanie polewany"), pie£± poranna, pie£± wieczorna; obok pie£ni jako gatunku istniej╣ pie£ni popularne - ludowe, ┐o│nierskie, powsta±cze, legionowe;

tren - (threnos = lament, pie£± ┐a│obna, op│akiwanie), utw≤r poetycki o tonie elegijnym i charakterze ┐a│obnym, po£wiΩcony wspomnieniu osoby zmar│ej, rozpamiΩtywaniu jej zalet i uczynk≤w. Gatunek ten ukszta│towany ju┐ w antyku (m.in. Pindar, Owidiusz) wprowadzi│ do poezji polskiej Jan Kochanowski, tworz╣c zarazem cykl trenologiczny. W£r≤d kontynuator≤w Kochanowskiego by│ Klonowic, Kniaƒin. Nawi╣zywali do niego S│owacki (W Szwajcarii), Broniewski (Anka).

elegia - utw≤r poetycki wyra┐aj╣cy nastroje smutku i melancholii, wywo│ane rozstaniem z osob╣, miejscem lub przedmiotem albo ich utrat╣; elegia ma czΩsto charakter wspomnieniowo-refleksyjny; m≤wi o £mierci, mi│o£ci;

emblemat - utw≤r liryczny, tak┐e gatunek literacki o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim, │╣cz╣cy alegoryczny obraz lub rysunek ze s│owem; sk│ada siΩ zwykle z trzech czΩ£ci: inskrypcji (sentencji), obrazu, subskrypcji (niewielki wiersz);

tragedia - gatunek dramatu, w kt≤rym s╣ przedstawione dzieje bohater≤w skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwik│anych w konflikt dw≤ch racji, nie daj╣cych siΩ pogodziµ (np. konflikt prawa boskiego i prawa pa±stwowego w ôAntygonieö Sofoklesa); bohaterowie u£wiadamiaj╣ sobie tΩ nieuchronno£µ, przenikaj╣c zarazem istotΩ swojego losu; nie rezygnuj╣ jednak ze swoich d╣┐e±; tragedia by│a gatunkiem wysokiego, wznios│ego stylu, bogactwo figur stylistycznych;

sonet - patrz barok.

Gú╙WNE PRÑDY UMYSúOWE ZWIÑZANE Z EPOKÑ

- pesymizm - pogl╣d na £wiat, kt≤ry cechuje brak wiary w warto£µ ┐ycia i pracy ludzkiej, przekonanie, ┐e ludzie s╣ ƒli z natury, dostrzeganie przede wszystkim ujemnych stron ┐ycia;

- humanizm - (│ac. humanitas "cz│owiecze±stwo", "ludzko£µ"), pr╣d umys│owy renesansu, poprzedzi│ jakby ca│╣ epokΩ, by│ jej zwiastunem, "£witem" - jak zwyk│o siΩ m≤wiµ. Waga tego pierwszego objawienia polega│a przede wszystkim na uzmys│owieniu sobie warto£ci w│asnej, jedynej, ludzkiej osobowo£ci (humanus "ludzki"). Has│em humanist≤w by│o has│o Terencjusza "cz│owiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" (Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto). Stawia│o ono nieograniczone mo┐liwo£ci poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o cz│owieku. îredniowieczne "zanurzenie" jednostki w uniwersum £wiata, przypisanie jej £ci£le okre£lonego miejsca w powszechnie obowi╣zuj╣cej hierarchii byt≤w i r≤l odbiera│o poczucie indywidualno£ci, czyni│o cz│owieka anonimowym, choµ niezbΩdnym trybem machiny, od kt≤rego wymagano idealnej, lecz typowej dla spe│nianej funkcji doskona│o£ci. W ten spos≤b "ustawiony", £wiadomy swej roli i przeznaczenia cz│owiek zyskiwa│ poczucie bezpiecze±stwa i nie wchodzi│ w konflikt ze £wiatem, ani tym bardziej z samym sob╣, wiedz╣c, kim jest i jak ma postΩpowaµ. Tymczasem to, kim i jakim jest cz│owiek, stanowi│o centrum zainteresowania humanist≤w. Jest zdumiewaj╣ca prawid│owo£µ w tym, ┐e jeden z pierwszych, Francesco Petrarca, czyta│ ze £redniowiecznych autor≤w nie £w. Tomasza, lecz £w. Augustyna, a zw│aszcza jego pora┐aj╣ce wyznanie:

"I ludzie chodz╣ podziwiaµ szczyty g≤r i wzdΩte fale morza, i szerokie nurty rzek, i przestw≤r oceanu, i krΩgi gwiezdne, a siebie zaniedbuj╣".

Potrzeba poznania i formowania indywidualnej osobowo£ci podda│a program zar≤wno studiowania siebie, swych wewnΩtrznych prze┐yµ, jak i kszta│cenia siΩ na £wietnych zdobyczach i wzorach ludzkiego ducha, najpe│niej objawionych w staro┐ytnej wiedzy o cz│owieku, czyli w antycznej filozofii, literaturze i sztuce.

- reformacja - drugi z g│≤wnych pr╣d≤w renesansu - by│a tak┐e efektem jego odwagi, nie cofaj╣cej siΩ nawet przed kwestionowaniem dogmat≤w religijnych. Reformacja stworzy│a wizerunek cz│owieka jako istoty o ca│kowicie ska┐onej naturze, w kt≤rej B≤g widzi tylko "smr≤d i plugastwo". Renesansowa harmonia i r≤wnowaga zaczΩ│y chwiaµ siΩ wobec zagro┐enia samotno£ci╣, wobec rozterek duchowych. Podobnie jak ca│a epoka, reformacja nie wyros│a "z niczego", nagle, lecz przygotowywa│y j╣ stopniowo wcze£niejsze (od XIV w.) kryzysy w Ko£ciele oraz piΩtnastowieczne d╣┐enia do podporz╣dkowania soborowi absolutnej dot╣d w│adzy papie┐a. Bezpo£redni╣ przyczynΩ wybuchu reformacji upatruje siΩ w wyst╣pieniu Marcina Lutra (1483 - 1546), kt≤ry w 1517 r. w Wittenberdze og│osi│ swe s│ynne tezy o odpustach; choµ atakowa│y one tylko pewne praktyki, neguj╣c mo┐liwo£µ uzyskania zbawienia za cenΩ dobrych uczynk≤w i £wiadcze±, zw│aszcza pieniΩ┐nych, to jednak rozj╣trzy│y kuriΩ rzymsk╣.

Pow≤d bowiem kry│ siΩ w ostatecznej konkluzji rozumowania Lutra, z kt≤rej wynika│o, ┐e Ko£ci≤│ na ziemi nie jest w stanie udzieliµ odpustu i rozgrzeszyµ cz│owieka, a tym samym uwolniµ go od przysz│ych m╣k czy£µcowych. PotΩpiaj╣ca reformatora bulla papieska (spalona przez Lutra publicznie) sta│a siΩ zaczynem ostrych walk religijnych, kt≤re ostatecznie rozbi│y uprzedni╣ wyznaniow╣ wsp≤lnotΩ europejsk╣. Si│a wybuchu reformacji istotnie przypomina│a potΩ┐n╣ detonacjΩ. OgarniΩt╣ gor╣czk╣ spor≤w Europ╣ wstrz╣sa│y niepokoje, mΩczy│y j╣ prawie przez ca│y XVI w. wojny religijne. Reakcja Ko£cio│a katolickiego (sob≤r Trydencie 1545-1563), jakkolwiek p≤ƒniej, w ko±cu stulecia, do£µ skuteczna, nie przywr≤ci│a jednak nigdy w pe│ni dawnego uk│adu. Niepokoje wyznaniowe. Pa±stwa europejskie (lutera±skie Niemcy, Francja, kalwi±ska Szwajcaria i Niderlandy, Anglia - oderwana od papieskiej zwierzchno£ci, z w│asnym narodowym Ko£cio│em, Czechy - z silnie rozwiniΩt╣ Jednot╣ Brack╣, tzw. braµmi czeskimi, Polska) podlega│y dramatycznemu ci£nieniu reformacji przede wszystkim w tym sensie, ┐e utraci│y poczucie stabilizacji £wiatopogl╣dowej. Istota problemu sprowadza│a siΩ do pytania: jak wierzyµ ?, pytania istotnego dla ≤wczesnych ludzi, bo rozstrzygaj╣cego o ich po£miertnych losach (zbawieniu lub potΩpieniu). Niepok≤j w tej mierze wyra┐ano wielokrotnie, np. Miko│aj Rej, wspominaj╣c w "»ywocie..." o r≤┐nych wyznaniach, z kt≤rych ka┐de "inaczej" wierzy, dodawa│ bezradn╣ (mimo swego zdeklarowanego kalwinizmu) uwagΩ: "a tak nie wiedzieµ, czego siΩ dzier┐eµ". Doktryna Lutra konkurowa│a z doktryn╣ Kalwina, a najbardziej j╣trz╣ce wydawa│y siΩ propozycje antytrynitarzy (anti "przeciw"; trinitas "tr≤jca"), atakuj╣cych dogmat Tr≤jcy îwiΩtej. Luteranizm propagowa│ teoriΩ ufnej wiary w zbawienie, jedynej szansy pozyskania nieba przez cz│owieka - posiadacza tak ska┐onej natury, ┐e niezdolnego do samodzielnego zdobycia zbawienia przez jakiekolwiek, nic nie znacz╣ce dzia│ania i dobre uczynki. Zarazem przekonanie o tym, ┐e wszystkie prawdy wiary mo┐na samemu znaleƒµ w Biblii, zw│aszcza w Ewangelii ("ewangelicy"), zwalnia│o od autorytatywnych orzecze± i wymaga± instytucji ko£cielnej, daj╣c cz│owiekowi samodzielno£µ, ale i ryzyko docieka±. Kalwinizm zn≤w, najsilniej chyba ze wszystkich wyzna±, obarcza│ jednostkΩ poczuciem niepewno£ci i zagro┐enia; teoria tzw. predestynacji (przeznaczenia) g│osi│a bowiem, ┐e B≤g z g≤ry przeznacza cz│owieka do zbawienia lub potΩpienia, niezale┐nie od jakichkolwiek jego osobistych stara±.

REFORMACJA A SZTUKA

Obyczajowa surowo£µ reformacji i postulowana cnota pracy, szczeg≤lnie w jej kalwi±skim wydaniu, zawa┐y│y na obliczu kultury, kt≤r╣ chciano skutecznie pozbawiµ urok≤w £miechu i zabawy. Dos│ownie za£ przestrzeganie starotestamentowego zakazu czynienia wizerunk≤w Boga i wszelkich istot ┐yj╣cych pozbawi│o sztukΩ reformacyjn╣ malarstwa sakralnego (walki przeciw £wiΩtym wizerunkom znane ju┐ by│y dawniejszym sektom) i prowokowa│o liczne polemiki z katolikami "o obraziech i ba│waniech". Poniewa┐ jednak sztuka nie lubi pr≤┐ni, to niedob≤r z jednej strony (malarstwa) r≤wnowa┐ono czym innym, to jest muzyk╣, kt≤ra w krajach protestanckich dosz│a do znakomitego rozkwitu, a jego ostatecznym ukoronowaniem sta│y siΩ genialne dzie│a Jana Sebastiana Bacha. Reformacja w Polsce. Liczba polemiczno - wyznaniowych pism wzrasta│a tak szybko, ┐e w Polsce jeszcze w 1520 r. wysz│y dwa zakazy (edykty) kr≤lewskie zabraniaj╣ce przywo┐enia ich do Rzeczypospolitej, zw│aszcza dzie│ Lutra. Jak siΩ jednak okazuje z dalszych u nas postΩp≤w reformacji (od £mierci Zygmunta Starego), rozporz╣dzenia takie niewiele pomog│y. Pr╣d ten, jakkolwiek bujnie rozkwit│y w Polsce, wyda│ wszak┐e - w odr≤┐nieniu od innych kraj≤w europejskich - piΩkn╣, choµ nie do ko±ca zrealizowan╣, ideΩ tolerancji religijnej. Rzeczpospolita sta│a siΩ schronieniem prze£ladowanych antytrynitarzy w│oskich i braci czeskich. Rozdzia│ za£ na katolik≤w, luteran≤w (g│ownie mieszcza±stwo) i kalwin≤w (g│ownie szlachcic≤w), acz do£µ wyraƒnie zaznaczony, nie przekre£la│ podstawowych zasad wsp≤│┐ycia. W 1570 r. dosz│o do tzw. zgody sandomierskiej miΩdzy poszczeg≤lnymi od│amami reformacji, jednak z wykluczeniem arian. Bracia polscy (arianie, antytrynitarze). Najbardziej radykalne i postΩpowe polskie skrzyd│o reformacji, zapisali w dziejach naszego kraju chlubn╣ kartΩ. Ojczyzna odp│aci│a im czarn╣ niewdziΩczno£ci╣ i krzywd╣ wygnania (na mocy uchwa│y sejmowej z 1658 r. nakazuj╣cej zmianΩ wyznania b╣dƒ uchodƒstwo z kraju). Bracia Polscy ukonstytuowali siΩ w latach 1562-1565 jako tzw. Zb≤r Mniejszy, wy│oniony roz│amem z ko£cio│a kalwi±skiego. NazwΩ arian nadali im ich przeciwnicy, kt≤rzy braciom polskim zarzucali kontynuacjΩ dawnej herezji Ariusza (III/IV w.), a wiΩc bluƒniercze naruszenie dogmatu Tr≤jcy £w. przez traktowanie Jezusa jako cz│owieka podniesionego do bosko£ci dopiero po zmartwychwstaniu (chrystianie, antytrynitarze). Owo pierwotne cz│owiecze±stwo Chrystusa obowi╣zywa│o (wg. arian) do szczeg≤lnego przestrzegania etyki miΩdzyludzkiej, ewangelicznej cnoty ub≤stwa, braterstwa, wyrzeczenia siΩ d≤br na rzecz biednych, do sprawiedliwo£ci i pokoju. Ostr╣ nienawi£µ do braci polskich pog│Ωbia│a podjΩta przez nich krytyka dawnej tradycji ko£cielnej, zarzuconej na rzecz nawrotu do Biblii - "szczyrego s│owa bo┐ego", ƒr≤d│a nieska┐onej nauki i wiary, z kt≤rego dos│ownie wyprowadzono pewne praktyki religijne (chrzest - doro£li ludzie zanurzani w wodzie). Has│a spo│eczne braci polskich (Marcina Czechowicza, Jana Niemojewskiego, Piotra z Goni╣dza, Jana Paw│a z Brzezin) ostatecznie rozj╣trzy│y powszechno£µ szlacheck╣, kt≤ra nie mog│a siΩ pogodziµ z potΩpieniem podda±stwa, z postulatem wyrzecze± maj╣tkowych, zakazem obejmowania urzΩd≤w, ze sprzeciwem wobec kary £mierci, z odmow╣ s│u┐by wojskowej i ide╣ pe│nej tolerancji wyznaniowej. Osi╣gniΩcia arian: rozw≤j szkolnictwa (Pi±cz≤w, Lubart≤w, Lublin, Rak≤w), tw≤rczo£µ literacka i pi£miennicza (przek│ady Biblii, katechizmy, nabo┐ne wiersze i pie£ni, dzie│a teologiczno-polemiczne) oraz naukowa (arianin Piotr Statorius-Stoje±ski stworzy│ pierwsz╣ gramatykΩ polsk╣; Jan M╣czy±ski - znakomity s│ownik │aci±sko - polski).