TW╙RCY EPOKI

ANDRZEJ FRYCZ-MODRZEWSKI (1503-1572)

Andrzej Frycz-Modrzewski nale┐y niew╣tpliwie do najwybitniejszych publicyst≤w renesansowych, porusza bowiem sprawy najbardziej istotne, aktualne i skomplikowane.

Andrzej Frycz-Modrzewski otrzyma│ wszechstronne wykszta│cenie, studiowa│ najpierw w Akademii Krakowskiej, potem za£ dziΩki pomocy rodziny úaskich w Wittenberdze, kt≤ra by│a w tym czasie ┐ywym o£rodkiem ruchu lutera±skiego. SpΩdzi│ oko│o 10 lat za granic╣, utrzymuj╣c kontakty z najwiΩkszymi uczonymi europejskimi, miΩdzy innymi z Erazmem z Rotterdamu. Modrzewski by│ typem uczonego my£liciela i teoretyka, interesowa│y go kwestie spo│eczne, a tak┐e zagadnienia z dziedziny prawa, teologii i filozofii. Pisa│ wy│╣cznie po │acinie, gdy┐ przeznacza│ swe dzie│a dla wykszta│conych warstw ca│ej Europy.

Szlachetno£ci╣ serca i odwag╣ pogl╣d≤w zab│ysn╣│ w rozprawie "úaski albo o karze za mΩ┐ob≤jstwo". Broszura ta zosta│a napisana po powrocie do kraju i dotyczy sprawy, w kt≤rej nie by│o mo┐liwe znalezienie wsp≤lnego jΩzyka ani ze szlacheckim obozem reform, ani tym bardziej ca│╣ ≤wczesn╣ szlacht╣. W utworze tym Modrzewski protestuje przeciwko niesprawiedliwo£ci prawa karnego, kt≤re za zab≤jstwo szlachcica karze bardzo wysok╣ grzywn╣ (120 grzywien), do┐ywotnim wiΩzieniem lub £mierci╣, natomiast za zabicie ch│opa tylko niewielk╣ kar╣ pieniΩ┐n╣ w wysoko£ci 10 grzywien. Przeciwko temu nieludzkiemu prawu wyst╣pi│ Modrzewski, b│agaj╣c najpierw Zygmunta Augusta, a potem w kolejnych dw≤ch broszurach senator≤w, szlachtΩ, duchowie±stwo, w ko±cu ca│y nar≤d polski, by zniesiono to prawo okrutne, by za zab≤jstwo karano £mierci╣, bez wzglΩdu na osobΩ zab≤jcy i zabitego. W warunkach wzrastaj╣cego ucisku ch│op≤w ustawa ta prowadzi│a do ca│kowitej bezkarno£ci szlachty wobec ch│op≤w. Przeciwstawiaj╣c siΩ tej £redniowiecznej ustawie Modrzewski wyprzedzi│ reformΩ s╣downictwa europejskiego o dwa wieki.

Swoje pogl╣dy na pa±stwo przedstawi│ publicysta w wielkim dziele pt. "De Republica emendanda" - "O poprawie Rzeczypospolitej", sk│adaj╣cym siΩ z piΩciu ksi╣g: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O ko£ciele", "O szkole". Poprzez wprowadzenie elekcji kr≤la zrywa ze £redniowieczn╣ teori╣ o boskim pochodzeniu w│adzy, przyczyniaj╣c siΩ w ten spos≤b do ze£wiecczenia instytucji pa±stwowych.

DziΩki dzie│u "O poprawie Rzeczypospolitej" Modrzewski sta│ siΩ jednym z najs│awniejszych pisarzy politycznych wieku XVI w Europie. Liczne postulaty autora zawarte w tym dziele s╣ bardzo nowatorskie, tote┐ zosta│y wprowadzone dopiero w nastΩpnych epokach. Postulat podporz╣dkowania szkolnictwa instytucji pa±stwowej zosta│ zrealizowany w czasach O£wiecenia, poprzez powo│anie Komisji Edukacji Narodowej, w czasach wsp≤│czesnych zrealizowano projekty szerzej zorganizowanej opieki spo│ecznej. Postawa autora przy omawianiu tych problem≤w jest pe│na zaanga┐owania i publicystycznej pasji. Potomni nadali Andrzejowi Fryczowi-Modrzewskiemu zaszczytny tytu│ - ojca polskiej my£li demokratycznej.

DANTE ALIGHIERI (1265-1321)

Dante Alighieri zas│yn╣│ przede wszystkim jako autor "Boskiej komedii", obszernego poematu w stu pie£niach, podzielonego na trzy czΩ£ci: Piek│o, Czy£ciec, Raj. Dante odbywa wΩdr≤wkΩ, prowadzony przez poetΩ rzymskiego Wergiliusza, potem przez Beatrycze. W piekle spotyka przestΩpc≤w, miΩdzy innymi w│asnych przeciwnik≤w politycznych, w czy£µcu skruszonych pokutnik≤w, w£r≤d kt≤rych znajduj╣ siΩ przyjaciele Dantego. W raju przebywaj╣ zjawy, za┐ywaj╣c wiekuistego szczΩ£cia. WΩdr≤wka ta ma charakter alegoryczny, przedstawia podniesienie siΩ cz│owieka z grzechu i upadku poprzez poznanie swych win i pokutΩ ku £wiΩto£ci. Pomys│ wΩdr≤wki po za£wiatach, wymowa moralizatorska utworu s╣ zgodne z programem poezji £redniowiecznej. Jednocze£nie jednak w utworze przejawia siΩ humanistyczna wiara w cz│owieka, troska o jego ludzkie potrzeby i prawo do szczΩ£cia. Charakterystyczny dla nowych, renesansowych tendencji jest tak┐e fakt, ┐e utw≤r zosta│ napisany po w│osku, a nie po │acinie.

FRANCISZEK PETRARKA (1304-1374)

Franciszek Petrarka znany jest jako autor sonet≤w do Laury, swej wyidealizowanej mi│o£ci. Cykl ten sk│ada siΩ z oko│o trzystu piΩµdziesiΩciu utwor≤w, napisanych w jΩzyku w│oskim. Petrarka jest tak┐e autorem dzie│ naukowych, po£wiΩconych kulturze staro┐ytnego Rzymu.

JAN BOCCACIO (1313-1375)

Jan Boccacio jest tw≤rc╣ w│oskiej prozy artystycznej, autorem s│ynnego "Dekamerona", zbioru stu nowel, opowiadanych przez dziesiΩµ dni w grupie siedmiu dam i trzech kawaler≤w, kt≤rzy schronili siΩ na wsi, uciekaj╣c z miasta przed zaraz╣.

JAN KOCHANOWSKI (1530-1584)

Urodzi│ siΩ w Sycynie, w wojew≤dztwie sandomierskim. Pochodzi│ ze £rednio zamo┐nej rodziny szlacheckiej. W wieku 14 lat rozpocz╣│ naukΩ w Akademii Krakowskiej. Dok│adny czas pobytu Kochanowskiego w Krakowie nie jest znany. Wiadomo natomiast, ┐e w latach 1551-1552 przebywa│ w Kr≤lewcu, korzystaj╣c z protekcji ksiΩcia Albrechta i studiuj╣c na tamtejszym uniwersytecie. W roku 1552 wyjecha│ poeta do W│och i przebywa│ tam 5 lat, studiuj╣c na s│awnym uniwersytecie w Padwie. Zdoby│ tam gruntowne wykszta│cenie filozoficzne, ukoronowane doskona│a znajomo£ci╣ │aciny, greki oraz literatury staro┐ytnej. W ten spos≤b wyr≤s│ Kochanowski w Padwie na jednego z najznakomitszych humanist≤w, znawcΩ autor≤w staro┐ytnych, kt≤ry sam z zapa│em µwiczy│ siΩ w pisaniu elegii mi│osnych, na pocz╣tku po │acinie. M│ody poeta czyta│ tak┐e PetrarkΩ i Dantego, coraz bardziej utwierdzaj╣c siΩ w przekonaniu, ┐e poezja powinna byµ tworzona w jΩzyku ojczystym. Wracaj╣c z W│och do ojczyzny zatrzyma│ siΩ Kochanowski we Francji, gdzie r≤wnie┐ zaobserwowa│ rozw≤j poezji w jΩzyku narodowym, kt≤rej propagatorem by│ znany poeta francuski Ronsard. W roku 1557 Kochanowski na wie£µ o £mierci matki powraca do kraju i otrzymuje w spadku Czarnolas. Pocz╣tkowo po przyjeƒdzie do kraju przebywa na dworach mo┐nych magnat≤w, potem zostaje sekretarzem kr≤la Zygmunta Augusta, ju┐ jako znany i s│ynny autor piΩknych pie£ni, fraszek oraz utwor≤w poetyckich. Pobyt na dworze kr≤la stwarza│ mo┐liwo£ci spotka± z najwybitniejszymi ludƒmi epoki, obfitowa│ w rozrywki i zabawy, w kt≤rych Kochanowski by│ zawsze dobrym kompanem. Pomimo to ┐ycie dworskie sprzykrzy│o mu siΩ, usun╣│ siΩ wiΩc z Krakowa w roku 1571 do rodzinnego Czarnolasu, gdzie wkr≤tce o┐eni│ siΩ. »yj╣c na wsi realizowa│ swoi£cie pojmowany humanistyczny idea│ szczΩ£cia, kt≤ry dostrzeg│ w mo┐liwo£ci oddawania siΩ ulubionym zajΩciom, w ┐yczliwo£ci wobec innych ludzi, w mo┐liwo£ci osi╣gniΩcia wewnΩtrznej harmonii, kt≤ra zosta│a brutalnie zako±czona £mierci╣ ukochanej c≤rki Urszulki.

W okresie czarnoleskim wcale nie zrezygnowa│ poeta z uczestnictwa w ┐yciu spo│ecznym, bra│ udzia│ w zjeƒdzie szlachty w StΩ┐ycy, wzywaj╣cej kr≤la Walezego do powrotu, wypowiada│ siΩ tak┐e w sprawie elekcji nastΩpnego kr≤la. Pozostawa│ r≤wnie┐ w kontakcie z Janem Zamojskim. Poeta umiera nagle w Lublinie w 1584 roku.

MIKOúAJ REJ (1505-1569)

Miko│aj Rej urodzi│ siΩ w »urawnie pod Haliczem, jako syn zamo┐nej rodziny ziemia±skiej. W dzieci±stwie i m│odo£ci uczΩszcza│ do r≤┐nych szk≤│, ale niewiele siΩ w nich nauczy│, gdy┐ bardziej ni┐ nauka poci╣ga│y go zabawy i weso│e towarzystwo. Dopiero jako m│odzieniec na dworze Andrzeja TΩczy±skiego, zawstydzony w│asnym nieuctwem zacz╣│ siΩ dokszta│caµ, przejmuj╣c humanistyczne zami│owanie do nauki. Po opuszczeniu dworu TΩczy±skiego osiad│ Rej na wsi, ale bra│ aktywny udzia│ w ┐yciu publicznym, obserwuj╣c przy tym bacznie otaczaj╣cy go £wiat i ludzi. Doskonale zarz╣dza│ swymi licznymi maj╣tkami, by│ gospodarzem z zami│owania. Wiele podr≤┐owa│ po Polsce, natomiast za granicΩ nigdy nie wyje┐d┐a│. Zyska│ sobie du┐╣ popularno£µ w£r≤d szlachty, dziΩki swemu sposobowi bycia - zawsze dowcipny, weso│y a nawet rubaszny, pe│en m╣dro£ci ┐yciowej.

Oko│o 1541 roku Rej przeszed│ na protestantyzm, sta│ siΩ gorliwym pisarzem i dzia│aczem kalwi±skim.

Miko│aja Reja nazwano "ojcem literatury polskiej", poniewa┐ by│ pierwszym pisarzem, tworz╣cym wy│╣cznie po polsku. Pisa│ dzie│a w pe│ni oryginalne, nie za£ przer≤bki obcych tekst≤w, tote┐ w jego utworach znalaz│o odbicie wsp≤│czesne ┐ycie narodu. On pierwszy dowi≤d│, ┐e literatura mo┐e rozwijaµ siΩ w jΩzyku narodowym, przyczyniaj╣c siΩ w ten spos≤b do zwyciΩstwa jΩzyka ojczystego nad panuj╣c╣ w≤wczas │acin╣. Dzia│ania jego w tym zakresie by│y ca│kowicie £wiadome, by│ bowiem prawdziwie przywi╣zany do swojej ojczyzny i narodu. Nape│nia│o go ustawiczn╣ trosk╣ to, ┐e Polacy gardz╣ swoim jΩzykiem i nie maj╣ literatury narodowej. Z tej obywatelskiej troski zrodzi│o siΩ has│o, kt≤re by│o my£l╣ przewodni╣ ca│ej jego tw≤rczo£ci:

"A niechaj narodowie w┐dy postronni znaj╣,

I┐ Polacy nie gΩsi, i┐ sw≤j jΩzyk maj╣".

Miko│aj Rej by│ samoukiem, tote┐ jego w│asne utwory, w kt≤rych porusza aktualne wydarzenia polityczne, spo│eczne, religijne i obyczajowe, maj╣ charakter dydaktyczny. Sprosta│y one jednak - mimo tego mentorstwa - aktualnym potrzebom spo│ecze±stwa, dziΩki czemu Rej sta│ siΩ pisarzem popularnym i cenionym, ulubie±cem ostatnich Jagiellon≤w - Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta.

"Kr≤tka rozprawa miΩdzy trzema osobami, Panem, W≤jtem a Plebanem" wydana w 1543 roku, to jeden z najwybitniejszych utwor≤w Reja. Jest to satyra na szlachtΩ i duchowie±stwo napisana w formie dialogu, formie wypowiedzi literackiej, czΩsto stosowanej w £redniowieczu, a potem w renesansie. Badacze literatury s╣ sk│onni twierdziµ, ┐e "Kr≤tka rozprawa..." spe│nia rolΩ broszury politycznej, kt≤ra popularyzowa│a dyskutowane na sejmach i sejmikach problemy. Utw≤r stanowi wyk│ad "egzekucji praw i d≤br koronnych", czyli oko│o dwudziestoletniej walki, prowadzonej przez izbΩ poselsk╣ z kr≤lem i senatem. Utw≤r jest atakiem na wszelkie prze┐ytki feudalizmu w polskim ┐yciu zbiorowym. Rej atakuje nawet politykΩ starego kr≤la, kt≤ry wci╣┐ usi│uje bagatelizowaµ zdania mas szlacheckich. Jednocze£nie nie szczΩdzi samej szlachty, krytykuj╣c niedow│ad s╣downictwa, panuj╣ce w s╣dach przekupstwo, z│╣ organizacjΩ wojskow╣, nieudolno£µ w│adzy ustawodawczej, wadliw╣ gospodarkΩ finansow╣ pa±stwa, ┐ycie ponad stan, prywatΩ, pija±stwo.

Niepok≤j autora budzi sytuacja w polskim sejmie, w kt≤rym wci╣┐ brak jednomy£lno£ci ("Ju┐ to kilka niedziel baj╣, a w niczym siΩ nie zgadzaj╣"), ka┐dy za£ z pos│≤w my£li przede wszystkim o swych prywatnych interesach, nie za£ o dobru publicznym i pa±stwowym:

"Ka┐dy na swe skrzyd│o goni;

Pewnie Pospolitej Rzeczy

»adny tam nie ma na pieczy".

Jako protestant nie oszczΩdza Rej tak┐e i kleru, kt≤rego g│≤wnymi oskar┐ycielami staj╣ siΩ Pan i sprowokowany przez niego W≤jt. Wytykaj╣ oni duchowie±stwu pr≤┐niactwo, chciwo£µ, zaniedbywanie obowi╣zk≤w duszpasterskich, bezwzglΩdno£µ w £ci╣ganiu ofiar i op│at. W≤jt pocz╣tkowo udaje prostaka, zachΩcony jednak przez Pana pozwala siΩ wci╣gn╣µ w dyskusjΩ i obna┐a kulisy "duszpasterskiej" dzia│alno£ci ksiΩdza.

Natomiast Pan wypowiada siΩ £mia│o, jest przecie┐ przedstawicielem klasy panuj╣cej. Odwa┐nie wy£miewa ceremonie ko£cielne, w czasie kt≤rych ksiΩ┐a my£l╣ tylko o swych dobrach doczesnych, nie wykazuj╣c ┐adnej troski o zbawienie. Przedmiotem szczeg≤lnego ataku Pana sta│y siΩ wiejskie odpusty, na kt≤rych w rezultacie nikt nie modli siΩ o odpuszczenie grzech≤w.

Rej z przenikliwo£ci╣ doskona│ego obserwatora ┐ycia spo│ecznego dostrzeg│ liniΩ podzia│u biegn╣c╣ miΩdzy klas╣ feudaln╣ a ciemiΩ┐onym ch│opstwem. Wszystkie wymienione wy┐ej nadu┐ycia, panuj╣ce bezprawie, daj╣ siΩ najbardziej we znaki samym ch│opom. Krytykuj╣c uprzywilejowane warstwy spo│ecze±stwa, da│ Rej wyraz swego wsp≤│czucia dla upo£ledzonego i uciskanego ch│opa.

"Kr≤tka rozprawa..." jest doskona│ym osi╣gniΩciem artystycznym. Autor trafnie dostrzeg│ z│o┐ono£µ przedstawionych problem≤w, ukaza│ je w spos≤b barwny, wzbudzi│ zainteresowanie czytelnika, ukazuj╣c w spos≤b humorystyczny r≤┐ne obrazki obyczajowe - scenki z odpustu, targu, polowania, uczt. Jest pierwszym w historii naszej literatury autorem, kt≤ry wprowadzi│ do dzie│a literackiego mowΩ potoczn╣, prze│amuj╣c w ten spos≤b sztywny schematyzm £redniowieczny. Nie ulega w╣tpliwo£ci, ┐e za Panem, W≤jtem i Plebanem stoi sam Rej, znakomity obserwator, realista i humorysta, £miej╣cy siΩ ze wszystkiego, co mu siΩ w ┐yciu ludzkim nie podoba, co go razi i co uwa┐a za szkodliwe. Autor stosuje te┐ ironiΩ, polegaj╣c╣ na "udawaniu g│upiego", na demaskowaniu przejaw≤w g│upoty, przy zachowaniu udanej powagi.

"»ywot cz│owieka poczciwego" to pierwsza czΩ£µ obszernego dzie│a, wydanego w 1568 roku, a wiΩc na rok przed £mierci╣ autora, a nosz╣cego tytu│ "Zwierciad│o albo kszta│t, w kt≤rym ka┐dy stan snadnie siΩ mo┐e swym sprawom jako we zwierciadle przypatrzyµ". Opr≤cz "»ywota cz│owieka poczciwego" w sk│ad "Zwierciad│a" wchodz╣: "Sp≤lne narzekanie wszej korony na porz╣dn╣ niedba│o£µ nasz╣", "Apoftegmata, to jest kr≤tkie a roztropne powie£ci", "Przemowa kr≤tka do poczciwego Polaka stanu rycerskiego", "Zbroja pewna rycerza krze£cija±skiego", "Do uczciwego Polaka a bacznego Polaka ... przyjacielskie napomnienie", "»egnanie ze £wiatem" oraz "»ywot i sprawy Miko│aja Reja z Nag│owic".

Tak wiΩc "Zwierciad│o" jest pr≤b╣ podsumowania wszelkich ┐yciowych obserwacji i do£wiadcze±, pr≤b╣ rozrachunku z dotychczasowym ┐yciem, swoistym po┐egnaniem ze £wiatem, z kt≤rego trzeba odej£µ. Mimo tych refleksji daje siΩ wyczytaµ w utworze pochwa│Ω urok≤w ┐ycia i troskΩ o cz│owieka.

"»ywot..." jest nieocenionym ƒr≤d│em do poznania bytu i obyczaj≤w szerokich mas szlacheckich w wieku XVI. Odzwierciedlona zosta│a w tym utworze rejowska rado£µ ┐ycia, umi│owanie domu rodzinnego, najbli┐szych, pracy ziemia±skiej i przyrody. Ten portret szlachcica-ziemianina ukazuje cz│owieka kieruj╣cego siΩ powszechnie uznanymi cnotami i ┐yj╣cego zgodnie z naturalnymi prawami cyklu biologicznego.

Tw≤rczo£µ Reja mia│a znaczenie prze│omowe w dziejach literatury polskiej, by│a dowodem, ┐e nie tylko │acina, ale r≤wnie┐ jΩzyk polski nadaje siΩ do wyra┐enia r≤┐norodnych uczuµ i prze┐yµ. Poeta pos│ugiwa│ siΩ niezwykle bogatym s│ownictwem, wyrazistym, czasem nawet dosadnym, czΩsto zaczerpniΩtym z potocznego jΩzyka. Naj│atwiej radzi sobie Rej z obrazami satyrycznymi, trudniejsze jest dla niego opisywanie stan≤w uczuciowych. Dla urozmaicenia swej wypowiedzi czΩsto u┐ywa pyta± retorycznych, wykrzyknik≤w, zwraca siΩ do czytelnika bezpo£rednio.

Humanistyczne warto£ci jego dorobku to rado£µ cz│owieka, kt≤ry potrafi cieszyµ siΩ ┐yciem, potrafi w ┐yciu ziemskim czuµ siΩ szczΩ£liwym. Ta pogodna afirmacja £wiata i jego spraw pozwala nazwaµ Reja poet╣-humanist╣.

MIKOúAJ S╩P-SZARZY╤SKI (1550-1581)

Miko│aja SΩpa-Szarzy±skiego, studenta uniwersytetu w Wittenberdze i Lipsku, najpierw protestanta, a potem gorliwego katolika, zmar│ego w wieku 31 lat, nazywa Julian Krzy┐anowski "zwiastunem baroku". Ca│y jego dorobek tw≤rczy to kilka pie£ni, psalm≤w, epitafi≤w i sze£µ sonet≤w. Dorobek ten w 20 lat po £mierci poety wyda│ brat Szarzy±skiego w tomiku pt. "Rytmy albo wiersze polskie".

Szarzy±ski zmar│ jeszcze przed Janem Kochanowskim, ale w tw≤rczo£ci jego dosz│y do g│osu tendencje, kt≤re mia│y siΩ dopiero przyj╣µ w epoce baroku. W sonetach dosz│a do g│osu jego g│Ωboka pobo┐no£µ, poczucie marno£ci i nietrwa│o£µ doczesnego ┐ycia oraz kult Matki Boskiej. »ycie ludzkie pojmowa│ poeta jako ustawiczny b≤j, ci╣g│╣ walkΩ ducha z szatanem. W sonetach tak┐e ujawni│y siΩ spotΩgowane przez chorobΩ sk│onno£ci mistyczne, wyra┐aj╣ce siΩ w pragnieniu bezpo£redniego obcowania z Bogiem, kt≤re │agodzi gorycz i trud wojowania z w│asnymi s│abo£ciami w ┐yciu codziennym.

Pe│en pesymizmu obraz cz│owieka i jego losu przedstawi│ poeta w sonecie V "O nietrwa│ej mi│o£ci rzeczy £wiata tego". Cz│owiek jest zmuszony prze┐ywaµ wci╣┐ dramatyczny konflikt, poniewa┐ tkwi╣ w nim sprzeczne uczucia, a mianowicie "z ┐ywio│≤w utworzone cia│o (...) zawodzi duszΩ, kt≤rej wszystko ma│o".

Ot≤┐ cia│o, pojmowane zgodnie ze £redniowiecznymi pogl╣dami ja siedlisko grzechu, pragnie "mi│o£ci rzeczy £wiata tego", a wiΩc bogactwa, w│adzy, s│awy i rozkoszy. Natomiast tΩsknoty duszy s╣ trudne do zaspokojenia, poniewa┐ celem jej pragnie± jest "wieczna i prawa piΩkno£µ" czyli B≤g i zjednoczenie z nim. Autor przedstawia wewnΩtrzne zmagania, walkΩ sprzecznych d╣┐e±, wchodz╣c w ten spos≤b w obrΩb tematyki filozoficznej. îwiat ulega ci╣g│ym zmianom ("wydarzenie i mieniµ i musz╣ siΩ psowaµ"), a zmienno£µ ta jest r≤wnie┐ udzia│em cz│owieka, kt≤ry jest "rozdwojony w sobie", ci╣gle szuka w samotno£ci w│a£ciwej drogi, wci╣┐ walczy z w│asnymi s│abo£ciami.

PIOTR SKARGA (1536-1612)

Piotr Skarga urodzi│ siΩ w Gr≤jcu na Mazowszu, w ubogiej, mieszcza±skiej rodzinie. Po uko±czeniu Akademii Krakowskiej otrzyma│ £wiΩcenia kap│a±skie i wyjecha│ na dalsze studia do Rzymu. Tam wst╣pi│ do zakonu jezuit≤w. Po powrocie do Polski sta│ siΩ gorliwym organizatorem szkolnictwa jezuickiego. Zak│ada│ liczne kolegia jezuickie w ca│ym kraju, a od 1579 r. zosta│ pierwszym rektorem Akademii w Wilnie. Bierze ┐ywy udzia│ w walce z r≤┐nowiercami, zwalczaj╣c ich pi≤rem, kaznodziejskim s│owem, posuwaj╣c siΩ nawet do politycznych interwencji. Opowiada siΩ za zjednoczeniem ko£cio│a wschodniego z zachodnim.

Bardzo po┐yteczna i owocna jest tak┐e dzia│alno£µ filantropijna ksiΩdza Skargi, za│o┐yciela stowarzysze± opieku±czych w rodzaju "Bractwa Mi│osierdzia", czy "Banku pobo┐nego", spe│niaj╣cego rolΩ kasy po┐yczkowej dla ludzi ubogich.

We wszystkich tych tak r≤┐norodnych dziedzinach rozwin╣│ Skarga ogromn╣ gorliwo£µ w pracy, zapa│, po£wiΩcenie i bezinteresowno£µ. Te cechy jego charakteru zosta│y docenione przez kr≤la Zygmunta III WazΩ, kt≤ry powo│a│ go na stanowisko nadwornego kaznodziei, kt≤r╣ to funkcjΩ pe│ni│ Skarga przez 24 lata. Aby obiektywnie przedstawiµ postaµ tego tego publicysty i ┐arliwego patrioty nale┐y dodaµ, ┐e w 1606 roku sprzeciwi│ siΩ uchwaleniu sejmowego edyktu tolerancyjnego dla r≤┐nowierc≤w, przez co przyczyni│ siΩ po£rednio do wybuchu rokoszu Zebrzydowskiego, skierowanego przeciwko antyreformacyjnej i absolutystycznej polityce Zygmunta III Wazy.

Dzie│a pisarskie Piotra Skargi by│y £ci£le zwi╣zane z jego dzia│alno£ci╣ religijn╣, spo│eczn╣ i polityczn╣. Najwa┐niejszym dzie│em nadwornego kaznodziei s╣ wydane w 1597 roku "Kazania sejmowe". Nie nale┐╣ one do literatury religijnej, lecz s╣ doskonale u│o┐onym traktatem politycznym o przebudowie pa±stwa polskiego. Jako katolik i patriota autor walczy│ o przywr≤cenie w Polsce jedno£ci religijnej, wzmocnienie w│adzy kr≤lewskiej oraz usuniΩcie krzywd spo│ecznych i niesprawiedliwych praw. Osiem kaza± o osiem rozdzia│≤w rozprawy politycznej o najwa┐niejszych niedomaganiach Rzeczypospolitej, o sposobach ich przezwyciΩ┐enia.

"Kazania sejmowe" Skargi s╣ najszlachetniejszym dzie│em polskiej literatury politycznej XVI wieku. Wyrazi│a siΩ w nich ca│a osobowo£µ tw≤rcy, cz│owieka wielkiego serca i wielkiego ducha, kt≤ry ca│e swe ┐ycie po£wiΩci│ trzem idea│om: mi│o£ci Boga, mi│o£ci Ko£cio│a i mi│o£ci narodu. Obdarzony wspania│╣ wymow╣ jako kaznodzieja wywiera│ na s│uchaczy wp│yw tak potΩ┐ny, ┐e nazwano go "tyranem dusz ludzkich". W obrazach pe│nych grozy i napiΩcia dramatycznego roztacza│ wizjΩ upadku pa±stwa i jego ostatecznej katastrofy, je£li nar≤d siΩ nie opamiΩta, win i b│Ωd≤w nie poprawi. Niestety, nie ogl╣da│ ani opamiΩtania, ani poprawy, tote┐ w chwili zniechΩcenia pisa│: "Nie wiem, czem siΩ dzieje, i┐ nie pomaga mi poselstwo Twoje i wo│anie moje; do pokuty rzadki bardzo powstaje; twarda rola strudzi│a wo│u starego, a pracy na niej w dobrem ┐niwie nie znaµ; chytre ryby od sieci twojej uciekaj╣c, poimaµ siΩ nie daj╣".

W zakresie formy wypowiedzi Skarga nawi╣zuje do stylu Starego Testamentu, w kt≤rym zapowiada siΩ upadek Jerozolimy i zgubΩ grzesznego narodu izraelskiego. Utw≤r nale┐y do gatunku publicystyki dydaktycznej, w kt≤rej osoba pouczaj╣ca g│osi prawdy nieomylne. Skarga doskonale opanowa│ sztukΩ staro┐ytnej retoryki, stosuj╣ czΩsto pytania retoryczne, przeciwstawienia, ci╣gi epitet≤w, zda± │╣czonych wci╣┐ tym samym sp≤jnikiem i szyk przestawny, co doskonale wzmaga│o dramatyzm wypowiedzi.

SZYMON SZYMONOWIC (1554-1629)

Szymon Szymonowic uznany zosta│ za najznakomitszego z poet≤w mieszczan w XVI wieku. Gruntowne wykszta│cenie zdoby│ studiuj╣c we Francji i Belgii, pos│ugiwa│ siΩ bez trudu │acin╣ i grek╣, tote┐ tw≤rczo£µ jego jest w przewa┐aj╣cej mierze │aci±ska. Jego zas│uga polega na wprowadzeniu do literatury polskiej gatunku zwanego dot╣d idyll╣ lub bukolik╣, kt≤remu tw≤rca nada│ bardziej rodzim╣ nazwΩ sielanka (sio│o - wie£). Jak st╣d wynika, sielanka jest to utw≤r poetycki, przedstawiaj╣cy ┐ycie ludu na tle natury, zawieraj╣cy elementy realistyczne, podkre£laj╣cy wdziΩk prostego, wiejskiego ┐ycia. Akcja sielanki jest s│abo rozwiniΩta, przewa┐aj╣ opisy i piosenki.

Motywy do swych utwor≤w czerpa│ Szymonowic w g│≤wnej mierze z Teokryta, jest on jednak tak┐e autorem oryginalnej i najbardziej znanej sielanki pt. "»e±cy". Jest realistyczny obrazek z ┐ycia wsi pa±szczyƒnianej. Z opisem ┐ycia wiejskiego mo┐na siΩ r≤wnie┐ spotkaµ w "Pie£ni £wiΩtoja±skiej o Sob≤tce" Jana Kochanowskiego oraz w "»ywocie" Miko│aja Reja. »ycie wiejski w obydwu przypadkach zosta│o jednak przedstawione w spos≤b wyidealizowany, autorzy wy┐ej wymienionych dzie│ nie dostrzegali ciΩ┐kiej doli pa±szczyƒnianego ch│opa. Natomiast Szymon Szymonowic - byµ mo┐e dlatego, ┐e sam by│ mieszczaninem, dostrzeg│ i przedstawi│ ciΩ┐k╣ dolΩ pa±szczyƒnianego ludu, kt≤ry pierwszy raz doszed│ do g│osu w│a£nie w utworze Szymonowica.