Troska o losy ojczyzny wyra┐ona w literaturze okresu Odrodzenia

Odrodzenie to epoka w dziejach kultury, w kt≤rej "odrodzi│o siΩ" ┐ycie ludzkie w najwa┐niejszych jego przejawach oraz nast╣pi│ "z│oty wiek" rozwoju literatury.

Literatura renesansowa ukszta│towana w opozycji do £redniowiecza, wed│ug wzor≤w przejΩtych z kultury antycznej, by│a wynikiem ewolucji zapocz╣tkowanej w £redniowieczu (motyw odnowy ┐ycia ludzkiego w tw≤rczo£ci Dantego).

W jej rozwoju zarysowa│y siΩ dwa nurty - renesansowy oraz kontynuuj╣cy tradycje £redniowieczne, nie zawsze sprzeczne z nowymi, rodz╣cymi siΩ idea│ami XV i XVI wieku, kt≤rych przyk│adem mo┐e byµ kult rycerstwa czy te┐ realistyczna obserwacja codzienno£ci. Elementem scalaj╣cym r≤┐norodne zjawiska by│a przejawiaj╣ca siΩ w nich my£l humanistyczna, kieruj╣ca zainteresowania na doczesne sprawy ludzkie i kreuj╣ca nowy, oparty na koncepcjach antycznych, idea│ piΩkna.

Renesans jest pr╣dem obejmuj╣cym sumΩ objaw≤w nowo┐ytnych przemian w rozmaitych dziedzinach ┐ycia, ideologii, sztuki. Ogarnia swym zakresem wszystko to, co wyra┐a protest przeciw £redniowiecznym ograniczeniom my£li ludzkiej. Tworzy nowo┐ytny, antyfeudalny program przekszta│cenia £wiata i £wiadomo£ci cz│owieka.

Idea│ cz│owieka, jako istoty tw≤rczej, kszta│tuj╣cej siebie i otaczaj╣cy go £wiat - zdeterminowa│ koncepcjΩ jΩzyka, kt≤ry sta│ siΩ £wiadectwem samodzielnej my£li ludzkiej oraz literatury, maj╣cej odtwarzaµ zachowanie i prze┐ycia cz│owieka, otaczaj╣c╣ go rzeczywisto£µ w kt≤rej siΩ znajduje oraz naturΩ.

Literatura mia│a zbli┐yµ siΩ do cz│owieka, byµ bardziej utylitarna, a wiΩc je£li mia│a spe│niµ swoj╣ rolΩ na szerok╣, og≤lnospo│eczn╣ skalΩ musia│a staµ siΩ literatur╣ narodow╣, pisan╣ w jΩzyku ojczystym, stanowi╣c now╣ formΩ kszta│towania my£li patriotycznej i oddzia│ywania na cz│owieka.

Pionierami tw≤rczo£ci w jΩzyku polskim byli pocz╣tkowo pisarze ze £rodowiska mieszcza±skiego, tacy jak Jan z Koszyczek, B. Opeµ, S. G╣siorek, wyra┐aj╣cy niekiedy tre£ci plebejskie i antyklerykalne (Biernat z Lublina).

Istotny wp│yw na rozw≤j i powszechne uznanie literatury polskiej mia│a walka szlachty o tzw. egzekucjΩ praw. D╣┐enia szlacheckie znalaz│y bezpo£redni wyraz w tw≤rczo£ci Miko│aja Reja, bΩd╣cego pierwszym epikiem i moralist╣ stanu szlacheckiego ("Zwierciad│o").

Najwybitniejszym reprezentantem epoki by│ Jan Kochanowski. Bez przesady mo┐na stwierdziµ, ┐e wyni≤s│ on poezjΩ polsk╣ na szczyty artyzmu, mistrzowsko │╣cz╣c idea│y sztuki antycznej z problematyk╣filozoficzno-moraln╣, czego wyrazem mog╣ byµ chocia┐by "Treny", a tak┐e z patriotyzmem i poczuciem obywatelskim w "Odprawie pos│≤w greckich".

Krytycyzmem spo│ecznym i rodzajowo£ci╣ realizmu wyr≤┐niali siΩ Sz. Szymonowic i S. Klonowic.

W walce o reformΩ pa±stwa powsta│a obfita literatura polityczna, zar≤wno │aci±ska, jak i polska (S. Orzechowski, M. Kromer). îwiatowy rozg│os zyska│o │aci±skie dzie│o A. Frycza Modrzewskiego "O poprawie Rzeczypospolitej".

W rozwoju literatury rodzimej wa┐n╣ rolΩ odegra│a reformacja, czyli ruch religijno-spo│eczny, kt≤ry doprowadzi│ do powstania niezale┐nych od papiestwa ko£cio│≤w protestanckich. Pod│o┐em tego ruchu by│a narastaj╣ca w spo│ecze±stwach europejskich opozycja wobec "skostnienia" i formalizacji ┐ycia religijnego w ko£ciele katolickim, nadu┐yµ hierarchii ko£cielnej, jak r≤wnie┐ protest przeciwko bogaceniu siΩ duchownych feuda│≤w.

Z kolei w kontrreformacji, czyli literaturze "zrodzonej z ducha" czo│owe miejsce zajmuje traktat polityczny Piotra Skargi "Kazania sejmowe".

Widz╣c szeroki udzia│ szeroko pojΩtej sztuki literackiej w oddzia│ywaniu na spo│ecze±stwo i na kszta│towanie patriotycznej postawy obywatelskiej, wynikaj╣cej z zatroskania o losy ojczyzny, chcia│bym przedstawiµ og≤lne nurty w literaturze narodowej i cele jej stawiane przez poszczeg≤lnych tw≤rc≤w, co pozwoli wyci╣gn╣µ ostateczny wniosek, czy i na jak wielk╣ skalΩ literatura okresu renesansu by│a odzwierciedleniem zawartej w temacie pracy "troski o losy ojczyzny" i w jakim stopniu zadanie swoje spe│ni│a.

Jednym z pierwszych poet≤w odrodzeniowych by│ Jan z Wi£licy (1485-1520).

Uczci│ on stuletni╣ rocznicΩ zwyciΩstwa pod Grunwaldem obszernym poematem pt. "Bellum Prutenum" ("Wojna pruska"). Jego zamierzenia mia│y charakter dydaktyczny, wychowawczy - poecie zale┐a│o na tym, aby m│odym czytelnikom przypomnieµ £wietne zwyciΩstwo przodk≤w.

Na tle jego utwor≤w plastycznie rysuje siΩ indywidualno£µ poetycka Miko│aja Hussowskiego (ok. 1480 - 1533). Ceni│ on pos│annictwo poety, rozumia│ dobrze rolΩ poezji w ┐yciu kulturalnym narodu i dlatego w li£cie do kr≤lowej Bony sugerowa│, aby kr≤l obj╣│ opiek╣ poet≤w. Z jego tw≤rczo£ci nale┐y wymieniµ, poza g│≤wnym utworem "Pie£ni o ┐ubrze", tak┐e wiersz z okazji zwyciΩstwa nad Turkami odniesionego pod Trembowl╣ w 1524 r. Poeta pisa│ sw≤j utw≤r na gor╣co, pod bezpo£rednim wra┐eniem odniesionego zwyciΩstwa, nie pos│ugiwa│ siΩ wiΩc mitologi╣, nie cytowa│ autor≤w staro┐ytnych, natomiast nie szczΩdzi│ s│≤w dla przedstawienia okrucie±stwa wojny i niedoli ludzi, kt≤rzy do£wiadczaj╣ na sobie jej skutk≤w. Wymownie opisywa│ bohaterstwo walcz╣cych, podkre£la│ determinacjΩ ch│op≤w, kt≤rzy opu£cili le£ne kryj≤wki, aby razem z rycerstwem stawiµ czo│o nieprzyjacielowi.

Inaczej zupe│nie przedstawia siΩ sylwetka poety Andrzeja Krzyckiego (1482-1537). By│ on przede wszystkim politykiem, dyplomat╣, a tw≤rczo£µ poetyck╣ "uprawia│" na marginesie dzia│alno£ci dworskiej i politycznej. Forma i tre£µ jego wierszy jest niezwykle r≤┐norodna. Z wierszy politycznych najciekawsza jest "Skarga Religii i Rzeczypospolitej" ("Religionis et Reipublicae quaerimonia"). Rzeczpospolita skar┐y siΩ na obywateli , kt≤rzy lekcewa┐╣ swoje obowi╣zki, nie szanuj╣ praw, nie dbaj╣ o obronΩ granic, troszcz╣ siΩ tylko o w│asne korzy£ci.

Spo£r≤d poet≤w polsko-│aci±skich pierwszej po│owy XVI wieku najwybitniejszym by│ Klemens Janicki (1516-1543) zar≤wno ze wzglΩdu na wysoki poziom artystyczny dorobku, jak r≤┐norodno£µ tematyki, a przede wszystkim g│Ωboki liryzm, kt≤rym przepojone s╣ jego utwory. Poeta studiowa│ we W│oszech w Padwie, gdzie pobyt sta│ siΩ dla niego ƒr≤d│em nowych natchnie± - powsta│y wtedy utwory s│awi╣ce piΩkno ziemi w│oskiej, a jednocze£nie wyra┐aj╣ce synowskie przywi╣zanie do dalekiej Polski. Janicki to poeta, dla kt≤rego tw≤rczo£µ literacka by│a jedynym celem. Liryk zag│Ωbiony we w│asne prze┐ycia, chory i drΩczony przeczuciem bliskiej £mierci, najchΩtniej pisa│ elegie. W jednej z nich, w elegii "Do Stanis│awa Sprowskiego" poeta opisuje sw╣ rado£µ z powodu pobytu w Italii, lecz urzeczony piΩknem w│oskiego nieba subtelnie rozgranicza podziw dla tych cud≤w od synowskiego przywi╣zania do ziemi rodzinnej:

"W│ochy podziwiam, ziemiΩ sw╣ wielbiΩ, mi│ujΩ,

Owych chwyta mnie podziw, do tej mi│o£µ czujΩ.

Italia wiΩzi czarem, ojczyzna praw si│╣

Tamta daje go£cinΩ, ta za£ strzechΩ mi│╣."

Uczuciom patriotycznym dawa│ wyraz Janicki tak┐e w wierszach politycznych (odezwie "Do polskich magnat≤w", "Skardze Rzeczypospolitej"). Egoizm magnat≤w dbaj╣cych o w│asne, rodowe interesy niepokoi│ go na r≤wni z lekkomy£lno£ci╣ szlachty zaniedbuj╣cej swe obywatelskie obowi╣zki, przestrzega│ przed skutkami prywaty, ┐ycia nad stan, lekcewa┐enia dawnych obyczaj≤w. By│ g│Ωboko przekonany, ┐e poeta tw≤rczo£ci╣ s│u┐y ojczyƒnie i stara│ siΩ tΩ s│u┐bΩ godnie pe│niµ.

Jednocze£nie z poezj╣ polsko-│aci±sk╣ rozwija siΩ tw≤rczo£µ w jΩzyku narodowym. By│y to przewa┐nie przek│ady przeznaczone dla coraz liczniejszych rzesz czytelnik≤w, ludzi ma│o wykszta│conych, ale spragnionym kontaktu z literatur╣.

Renesansowe d╣┐enie do rozwoju jΩzyka narodowego, charakterystyczne dla tamtych czas≤w zrozumienie roli narodowej kultury znalaz│o wymowny wyraz w dedykacjach i przedmowach wydawanych ksi╣┐ek. Trudno by│o zaspokoiµ potrzeby czytelnicze nowymi, oryginalnymi dzie│ami, korzystano wiΩc z przek│ad≤w, kt≤rych dokonywali baka│arze krakowscy. SiΩgano g│≤wnie po teksty £redniowieczne, t│umaczono ┐ywoty £wiΩtych, lecz nie ograniczano siΩ do tematyki religijnej - drukowano te┐ przek│ady i przer≤bki utwor≤w £wieckich i £redniowiecznych powie£ci.

Jedn╣ z bardziej znanych i popularnych utwor≤w by│ "Marcho│t", t│umaczony z jΩzyka │aci±skiego przez utalentowanego i zas│u┐onego t│umacza Jana z Koszyczek.

W£r≤d pierwszych tw≤rc≤w literatury narodowej wa┐ne miejsce zajmuje Biernat z Lublina (ok. 1465 - ok. 1529), jedna z najciekawszych postaci wczesnego renesansu w Polsce. W 1513 r. ukaza│a siΩ pierwsza drukowana ksi╣┐ka polska pt. "Raj duszny". Jest to zbi≤r modlitw t│umaczonych przez Biernata z │aciny, wiΩc jego du┐╣ zas│ug╣ jest to, ┐e │aci±ski modlitewnik zast╣pi│ polskim. G│≤wnym dzie│em Biernata jest "»ywot Ezopa Fryga mΩdrca obyczajnego i z przypowie£ciami jego" (1522). Ezop - niewolnik - posiada wiele cech wsp≤lnych z Marcho│tem i Sowiƒrza│em, lecz g≤ruje nad nimi wiΩksz╣ £wiadomo£ci╣ spo│eczn╣. Do "»ywota..." jest dodanych ponad dwie£cie przypowie£ci. Biernat wykorzysta│ £redniowieczne bajki │aci±skie, tak wiΩc sta│ siΩ pierwszym polskim bajkopisarzem. Dydaktyczny charakter tego gatunku zdecydowa│ o jego strukturze - ka┐da, d│u┐sza lub kr≤tsza relacja wydarzenia opatrzona zostaje mora│em poprzedzaj╣cym lub zamykaj╣cym tekst. Wyra┐anie my£li w postaci bajek u│atwi│o autorowi wypowiadanie pogl╣d≤w £mia│ych, krytycznych, godz╣cych w utarte my£lowe schematy, demaskuj╣cych ob│udΩ i zak│amanie, kwestionuj╣cych s│uszno£µ istniej╣cych uk│ad≤w spo│ecznych. Biernat czΩsto wystΩpowa│ jako humanista, protestowa│ przeciwko karze £mierci i przymusowi religijnemu.

Polityczna walka szlachty o reformy pa±stwa toczy│a siΩ nie tylko na sejmach, ale wysz│a poza szeregi poselskie i objΩ│a szerokie krΩgispo│ecze±stwa. Toczono spory i dyskusje tak┐e za pomoc╣ ≤wczesnego pi£miennictwa - powstawa│y broszury, traktaty, satyry i dowcipy. Jedne t│umaczy│y i przekonywa│y, drugie o£miesza│y i kompromitowa│y przeciwnik≤w.

W£r≤d tych tak bardzo r≤┐nych pism, zar≤wno pod wzglΩdem ideowym, jak i literackim, znajdowa│o siΩ wiele m╣drych, g│Ωbokich, podyktowanych serdeczn╣ trosk╣ o losy ojczyzny i jej obywateli, zdumiewaj╣ce si│╣ argument≤w i trafno£ci╣ os╣d≤w. Najwy┐szy poziom osi╣gnΩ│y dzie│a Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503-1572), one bowiem wprowadzaj╣ czytelnika w sprawy najbardziej istotne, pal╣ce, czΩsto bolesne, ukazuj╣ skomplikowany splot problem≤w i ich z│o┐ono£µ.

Modrzewski, zastanawiaj╣c siΩ nad "popraw╣ Rzeczypospolitej", stworzy│ program reform, kt≤ry nie bΩd╣c programem przeciΩtnego szlachcica XVI wieku, nie znalaz│ w masach szlacheckich zrozumienia i poparcia, ale stanowi najwy┐sze osi╣gniΩcie polskiej my£li politycznej w dobie renesansu. Uderza on ┐arliwo£ci╣ patriotyzmu, si│╣ przekonywania i £mia│o£ci╣ koncepcji.

Pogl╣dy swoje wyrazi│ przede wszystkim w czterech mowach "O karze za mΩ┐ob≤jstwo" i g│≤wnym dziele "O poprawie Rzeczypospolitej".

Modrzewski g│osi│, ┐e pa±stwo powinno obywatelom zapewniµ opiekΩ prawn╣, zabezpieczyµ ich przed krzywd╣ i wyzyskiem. Szczeg≤lnie du┐o miejsca po£wiΩci│ zagadnieniu prawodawstwa - domaga│ siΩ r≤wno£ci wszystkich obywateli wobec prawa s╣dowego. FunkcjΩ pa±stwa widzia│ Frycz na spos≤b nowoczesny i ┐╣da│ od niego kontroli r≤┐nych dziedzin ┐ycia. Na szczeg≤ln╣ uwagΩ zas│uguje pogl╣d pisarza na w│adzΩ kr≤lewsk╣ - domaga siΩ jej wzmocnienia, aby ukr≤ciµ samowolΩ feuda│≤w, ale jednocze£nie podkre£la, ┐e kr≤l w Polsce jest powo│ywany z woli obywateli.

»╣da te┐ ograniczenia wp│ywu duchowie±stwa na szko│y i nauczanie, udostΩpnienia nauki m│odzie┐y mΩskiej wszystkich stan≤w.

PotΩpia w spos≤b zdecydowany wojnΩ zaczepn╣, niesprawiedliw╣, natomiast uwa┐a, ┐e walka w obronie zagro┐onej ojczyzny jest jednym z najszczytniejszych obowi╣zk≤w obywatela.

Drugim obok A. F. Modrzewskiego wybitnym pisarzem politycznym XVI wieku by│ Stanis│aw Orzechowski (1513-1566). Pobyt w stolicy papiestwa, gdzie studiowa│, odegra│ znaczn╣ rolΩ w jego ┐yciu - z wcze£niejszych protestanckich sympatii pozosta│o jedynie przekonanie o konieczno£ci reform w Ko£ciele, zw│aszcza zniesieniu celibatu. Dyskusje polityczne i religijne poci╣gaj╣ go, tote┐ ju┐ w 1543 roku drukuje pierwsze pisma. S╣ to tzw. "Turcyki" - dwie │aci±skie broszury po£wiΩcone zagadnieniom niebezpiecze±stwa tureckiego i konieczno£ci udzia│u Polski w antytureckiej kampanii. Najwa┐niejsze pisma polityczne powsta│y w okresie dw≤ch wa┐nych sejm≤w egzekucyjnych: piotrkowskiego (1562/63) i warszawskiego (1563/64). Nale┐╣ do nich "Rozmowa albo Dialog oko│o egzekucjej Polskiej Korony" oraz "Quincunx, to jest Wz≤r Korony Polskiej na cynku wystawiony".

Kolejny z tw≤rc≤w literackich okresu renesansu - Miko│aj Rej (1505-1569) - nale┐y do tych pisarzy XVI w., kt≤rzy tw≤rczo£µ w jΩzyku narodowym uwa┐ali za sw≤j obywatelski obowi╣zek. Przekonany o potrzebie rozwoju literatury narodowej i doskonaleniu narodowego jΩzyka, napisa│ wiele dzie│, poruszaj╣c w nich zagadnienia polityczne, spo│eczne, religijne i obyczajowe, zawsze zatroskany o wychowawcze oddzia│ywanie na czytelnika.

Z pierwszych wiΩkszych utwor≤w Reja w ca│o£ci przetrwa│y do naszych czas≤w jedynie dwa dialogi: "Lwa z Kotem" i "Kr≤tka rozprawa miΩdzy trzema osobami, Panem, W≤jtem a Plebanem". W pierwszym z nich zwierzΩta rozmawiaj╣ "o swobodzie a o niewoli" i rzecz ca│╣ ko±czy konkluzja:

"Non bene pro toto libertas venditur auro"

("Nie warto sprzedaµ wolno£ci nawet za wszystko z│oto")

"Kr≤tka rozprawa..." by│a pomy£lana jako broszura polityczna popularyzuj╣ca aktualne problemy ≤wczesnych sejmik≤w i sejm≤w. Rej wybra│ popularn╣ formΩ dialogu, czΩsto stosowan╣ w publicystyce renesansowej, bo u│atwiaj╣c╣ przekonywanie czytelnika. Ka┐da z trzech os≤b dialogu ma swoje racje, a sukces Reja jako ideologa polega na tym, ┐e opowiadaj╣c siΩ po stronie koniecznych reform, dostrzega│ z│o┐ono£µ problematyki i umia│ j╣ przedstawiµ unikaj╣c │atwych uproszcze±.

Ze wszystkich utwor≤w Miko│aja Reja najwiΩksz╣ popularno£µ u potomnych, a szczeg≤lnie u czytelnik≤w XIX wieku, zyska│ "»ywot cz│owieka poczciwego". O tej popularno£ci zadecydowa│ ┐ywy, plastyczny obraz ┐ycia obyczajowego szlachty polskiej drugiej po│owy XVI wieku.

Tw≤rczo£µ jednego z najwybitniejszych poet≤w epoki odrodzenia Jana Kochanowskiego (1530-1584) sta│a siΩ najpe│niejsz╣ syntez╣ nowo┐ytnych, prze│omowych d╣┐e± epoki renesansu w dziedzinie literatury. Kochanowski wybiega│ ponad horyzonty swej epoki, w najwa┐niejszych swoich dzie│ach zamkn╣│ warto£ci, kt≤re nie dadz╣ siΩ obja£niµ wy│╣cznie historycznie.

Chcia│bym zwr≤ciµ uwagΩ jednak jedynie na czΩ£µ jego tw≤rczo£ci, kt≤ra w spos≤b oczywisty da siΩ zaliczyµ do grupy tw≤rczo£ci narodowej i patriotycznej, abstrahuj╣c zupe│nie od niezaprzeczalnego faktu, ┐e ca│a jego bogata tw≤rczo£µ przesi╣kniΩta jest w niezwyk│y spos≤b warto£ciami narodowymi, z kt≤rych wyp│ywa patriotyzm poety i jego zatroskanie o losy ojczyzny.

Nurt tw≤rczo£ci okoliczno£ciowo-politycznej pozwala odczytaµ stanowisko poety wobec g│≤wnych problem≤w epoki: wobec programu egzekucji praw i reformy Ko£cio│a, wobec sprawy wojny i pokoju, obrony granic i stosunku do narod≤w o£ciennych. Kochanowski krytykuje ujemne przejawy ┐ycia spo│ecznego. Typowymi utworami tego rodzaju s╣ dwa wczesne poematy: "Zgoda" (1562) i "Satyr" (1564). W pierwszym alegoryczna postaµ Zgody wyg│asza apel do powa£nionych obywateli - o jedno£µ w wielkim dziele naprawy Rzeczypospolitej, przy czym szczeg≤lnie niepokoj╣ poetΩ podzia│y wyznaniowe:

"WiΩc jako w wierze, tak i w Pospolitej Rzeczy,

Ka┐dy sw╣ porze, ka┐dy swoje ma na pieczy,

A dobro pospolite prze wnΩtrzn╣ niezgodΩ

Odnosi ciΩ┐k╣ ┐a│o£µ i okrutn╣ szkodΩ."

W 1578 ukaza│a siΩ w Warszawie w druku "Odprawa pos│≤w greckich". Pr≤buj╣c si│ na polu tragedii renesansowej Kochanowski podj╣│ ambitne zadanie literackie. Utw≤r ten stanowi dokument zainteresowa± poety £wiatem kultury greckiej, lecz jednocze£nie stawia problem aktualny i ┐ywo obchodz╣cy ludzi odrodzenia. Jest to problem wzajemnego stosunku moralno£ci obywateli i potΩgi pa±stwa, problem obowi╣zk≤w nak│adanych na cz│owieka przez sytuacjΩ historyczn╣, konfliktu miΩdzy interesem jednostkowym a og≤lnym.

Epoka renesansu przynios│a wybitne osi╣gniΩcia niemal w ka┐dej dziedzinie ┐ycia kulturalnego. Skromne pocz╣tki tw≤rczo£ci literackiej w jΩzyku polskim z okresu £redniowiecza uzyska│y £wietne rozwiniΩcie w dzia│alno£ci pisarzy renesansowych. Nie by│ to jednak tylko rozw≤j ┐ywio│owy. Ludzi renesansu odr≤┐nia│a od innych epok pe│na £wiadomo£µ znaczenia ich w│asnej tw≤rczo£ci - realizowali oni £wiadomie ukszta│towany program. Zar≤wno stwierdzenie Miko│aja Reja "(...) i┐ Polacy nie gΩsi, i┐ sw≤j jΩzyk maj╣", jak dumne wyznanie Kochanowskiego z Muzy : "Sobie £piewam a Muzom (...)", daj╣ £wiadectwo temu programowi, wyra┐aj╣ go i manifestuj╣ niezale┐nie od indywidualnych r≤┐nic w sposobie realizacji.

R≤┐norodne odmiany i rodzaje pi£miennictwa s│u┐y│y walce ludzi z okresu odrodzenia o przebudowΩ £wiadomo£ci cz│owieka. îwieckie i humanistyczne tre£ci przedostawa│y siΩ do takich gatunk≤w i utwor≤w, kt≤re do tej pory nasycone by│y tre£ciami religijnymi. Pie£± i fraszka, elegia i dialog, utwory parenetyczne, ukazuj╣ce idealny wizerunek cz│owieka okre£lonego stanu i dramat humanistyczny tworzy│y now╣ wizjΩ £wiata, kre£li│y nowy idea│ cz│owieka, aprobowa│y uroki ┐ycia ziemskiego lub postulowa│y jego przemianΩ.

Nie spos≤b te┐ nie doceniµ roli literatury renesansowej, jako no£nika tre£ci narodowych, patriotycznych, budz╣cych w ludziach nowe spojrzenie na rzeczywisto£µ, nak│aniaj╣cych do wiΩkszego zaanga┐owania w formowanie nowego kszta│tu Rzeczypospolitej.

Literatura ┐ywo reagowa│a na wydarzenia polityczne, s│u┐y│a walce politycznej szlachty o w│adzΩ i reformy w pa±stwie.

Rej, Kochanowski, Frycz Modrzewski to trzy czo│owe sylwetki pisarzy renesansowych. Miko│aj Rej odegra│ rolΩ pioniera, zapocz╣tkowa│ w╣tki, kt≤re nastΩpnie przetworzy│ i rozwin╣│ Kochanowski tworz╣c z nich nowe jako£ci. Na tle publicystyki zwi╣zanej z walk╣ o egzekucjΩ praw szczeg≤lne miejsce zaj╣│ A. F. Modrzewski, "ojciec polskiej my£li demokratycznej", propagator r≤wno£ci ludzi wobec prawa, przenikliwy krytyk wsp≤│czesnego stanu praw, obyczaj≤w i instytucji spo│ecznych.

Reasumuj╣c, nale┐y z ca│╣ pewno£ci╣ stwierdziµ, ┐e literatura okresu odrodzenia zajΩ│a wznios│e miejsce w ca│okszta│cie formowania nowego kszta│tu Polski. Tw≤rcy tego okresu jako pierwsi rozpoczΩli wielk╣ i wa┐n╣ "kampaniΩ" na rzecz kszta│towania dojrza│o£ci politycznej i spo│ecznej obywateli, starali siΩ dotrzeµ do jak najszerszego krΩgu odbiorc≤w poprzez nacjonalizacjΩ jΩzykow╣ swojej tw≤rczo£ci i na pewno spe│nili swoj╣ rolΩ bardzo efektywnie, tworz╣c podwalinΩ dla nowej formy literatury nastΩpnych epok historycznych - literatury dojrza│ej, odpowiedzialnej za swoje pos│annictwo, kt≤rej znaczenia nie wolno nam przeceniµ.

R≤┐ne ujΩcia tematu "wie£" w literaturze renesansowej: Rej - Kochanowski - Szymonowic

Tematyka rustykalna ("rusticus", po │acinie - wiejski) w tw≤rczo£ci poet≤w renesansowych wi╣┐e siΩ na og≤│ z humanistyczn╣ pochwa│╣ piΩkna £wiata naturalnego. Doskona│a harmonijnie zorganizowana przyroda staje siΩ czΩstokroµ t│em dla prezentowania zachowa± i postaw ludzkich.

Miko│aj Rej temat wiejski rozwin╣│ w "»ywocie cz│owieka poczciwego", nadaj╣c mu uniwersalny charakter. Powo│aniem cz│owieka, w my£l humanistycznych koncepcji Mistrza z Nag│owic, jest ┐ycie zgodne z prawami natury. Opisuj╣c rok przyrodniczy podzielony na wz≤r kalendarza biologicznego (cztery pory roku) artysta przedstawi│ kolejne fazy ┐ycia ludzkiego w spos≤b adekwatny do zjawisk naturalnych. Cz│owiek jest gospodarzem organizuj╣cym przyrodΩ i z tej przyrody zarazem czerpi╣cym korzy£ci materialne i duchowe. Wie£ w "»ywocie cz│owieka poczciwego", jako miejsce gospodarskiego trudu i gospodarskiego owocobrania, s│u┐y Rejowi do przedstawienia najistotniejszych warto£ci i dobrodziejstw natury.

Odmienn╣ tematykΩ podejmuje "Pie£± £wiΩtoja±ska o Sob≤tce" Jana Kochanowskiego. Jej odmienno£µ wyra┐a siΩ ju┐ w zakresie gatunkowym. O ile pisany proz╣ "»ywot cz│owieka poczciwego" Reja nawi╣zuje do form parenetycznych, o tyle cykl poetycki tw≤rcy z Czarnolasu mie£ci siΩ w pe│ni w rodzaju lirycznym i korzysta z do£wiadcze± poezji pastoralno-sielankowej. Utw≤r £wiΩtoja±ski staje siΩ pie£ni╣ o £piewaniu, dwana£cie panien opowiada o odpoczynku po pracy, wywodzi pochwa│Ω ta±ca, nawi╣zuje do ludowych pie£ni mi│osnych. Ostatnia z panien wyg│asza pochwa│Ω ┐ycia wiejskiego:

"Wsi spokojna, wsi weso│a!

Kt≤ry g│os twej chwale zdo│a ?

Kto twe wczasy, kto po┐ytki ?

Mo┐e wspomnieµ za raz wszytki ?"

Cykl £wiΩtoja±ski Kochanowskiego nawi╣zuje wiΩc do mitu arkadyjskiego (Arkadia - kraina wiecznej szczΩ£liwo£ci) oraz staje siΩ pochwa│╣ kultury ludowej przechowuj╣cej nakazy moralne, pocieszaj╣cej i raduj╣cej cz│owieka.

Gatunek sielanki rozwija│ tak┐e w p≤ƒnej fazie renesansu Szymon Szymonowic. W wydanym przez poetΩ zbiorze idylli znalaz│a siΩ sielanka "»e±cy". Jej tre£µ, z punktu widzenia cech gatunku, jest nietypowa, przedstawia bowiem pracΩ pa±szczyƒnian╣, buduje obraz niedoli ch│opa. O sielankowym charakterze utworu Szymonowica decyduje wiΩc nie temat, ale spos≤b, w jaki zostaje przedstawiona rola pie£ni ludowej. Bohaterka utworu Pietrucha nuci melodiΩ-pie£± opart╣ na motywach ludowych. Ta w│a£nie pie£± "ucz│owiecza" srogiego ekonoma, dziΩki niej sielanka Szymonowica potrafi odnaleƒµ pierwotn╣ dobroµ cz│owieka.

Schy│ek epoki renesansu przypada, o czym pisali£my, na lata osiemdziesi╣te XVI wieku. Z prze│omem kultury £ci£le zwi╣zana jest postaµ Piotra Skargi (1536-1612). Ten wybitny kaznodzieja, hagiograf, polemista kontrreformacji dziΩki legendzie historyczno-literackiej ukszta│towanej w okresie rozbior≤w (za spraw╣ g│≤wnie Adama Mickiewicza i Jana Matejki), ur≤s│ do roli kap│ana-proroka, gor╣cego orΩdownika mi│o£ci ojczyzny, kt≤rej upadek umia│ przepowiedzieµ. Za znacz╣ce dzie│o Skargi nale┐y uznaµ traktat polityczny zapisany w formie o£miu kaza± "Kazania sejmowe" (1597). Grozi│ w nich zag│ad╣ ojczyzny, je┐eli nie nast╣pi moralne i polityczne odrodzenie Rzeczypospolitej. Zdecydowana krytyka anarchii oraz wad szlacheckich spotyka siΩ w "Kazaniach" z ide╣ wzmocnienia w│adzy kr≤lewskiej oraz surow╣, ascetyczn╣ wizj╣ moraln╣. Epoka humanizmu zaznaczy│a siΩ w dziejach kultury europejskiej wieloma osi╣gniΩciami.

Zainteresowanie cz│owiekiem sprzyja│o wszechstronnemu pog│Ωbianiu wiedzy antropologicznej. Tradycja kultury antycznej oraz kontynuacja wielu osi╣gniΩµ literatury i sztuki £redniowiecznej pozwoli│y z kolei renesansowi - jako epoce w dziejach Europy - staµ siΩ wa┐nym ogniwem w rozwoju kultury £r≤dziemnomorskiej. Renesans w Polsce wyrazi│ siΩ tak┐e doskonaleniem jΩzyka literackiego oraz kszta│towaniem wielu gatunk≤w i form artystycznych (miΩdzy innymi ogromne znaczenie dla rozwoju poezji posiada ukszta│towanie przez Kochanowskiego sylabicznego systemu wiersza).

Wa┐ny wydaje siΩ tak┐e wk│ad Polak≤w do europejskiej kultury renesansu. By│a ju┐ mowa o artystycznych osi╣gniΩciach Jana Kochanowskiego. Przypomnijmy tak┐e fundamentaln╣ dla rozwoju nauki pracΩ Miko│aja kopernika "O obrotach sfer niebieskich" oraz spo│eczno-polityczn╣ dzia│alno£µ Andrzeja Frycza-Modrzewskiego, owocuj╣c╣ dzie│em o europejskim zasiΩgu "De republica Emendanda" ("O naprawie Rzeczypospolitej"). Idee renesansowe ┐ywe s╣ w kulturze polskiej i europejskiej do dnia dzisiejszego.