îredniowiecze 476 - 1492

Termin ten okre£la epokΩ historii i kultury europejskiej miΩdzy czasami staro┐ytnymi a nowo┐ytnymi.

Pocz╣tek £redniowiecza wi╣┐e siΩ z 476 r.n.e., tj. upadkiem cesarstwa zachodnio - rzymskiego, schy│ek za£ z wydarzeniami historycznymi XV w. (1453 rok - upadek cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 rok - odkrycie Ameryki).

╙wczesna feudalna Europa tworzy│a swoist╣ jedno£µ, wsp≤lnotΩ spojon╣ religi╣ chrze£cija±sk╣ i nadrzΩdn╣ w│adz╣ Ko£cio│a, reprezentuj╣cego powszechn╣, │aci±sk╣, ponadczasow╣ kulturΩ. Wszyscy w│adcy europejscy, z wyj╣tkiem cesarzy niemieckich, podporz╣dkowali siΩ papie┐owi i uznali hegemoniΩ Ko£cio│a. Powszechnie panowa│ £wiatopogl╣d religijny, kt≤ry ukszta│towa│ my£lenie, odczuwanie, postΩpowanie i tw≤rczo£µ ludzk╣. Znaczn╣ rolΩ w formowaniu ≤wczesnego £wiatopogl╣du odegra│y pogl╣dy £w. Augustyna i £w. Tomasza z Akwinu.

O ile w Europie epoka trwa│a oko│o 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X - XVw.). PrzyjΩte okre£lenie ô£redniowieczeö by│o wyrazem pewnego lekcewa┐enia ┐ywionego dla tej ôpo£redniejö epoki, okresu jakby ôbezp│odnego, mrocznego i ciemnegoö. Zarzucano odej£cie od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekszta│cenie, a ponadto sprzeniewierzenie siΩ idea│om pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych s╣d≤w rozpoczΩ│a siΩ dopiero w XVIII w., kiedy to zauwa┐ono wielko£µ i potΩgΩ jej sztuki, zw│aszcza p≤ƒno£redniowiecznej.

Epoka ta da│a £wiatu szkolnictwo trwaj╣ce do dzi£ z uniwersytami w│╣cznie, dwa style w sztuce: roma±ski i gotycki, a tak┐e wynalazek druku.

CECHY LITERATURY îREDNIOWIECZNEJ

• • rΩkopi£miennictwo - ksi╣┐ka £redniowieczna kr╣┐y│a jako kodeks rΩkopi£mienny, do kt≤rego mo┐na by│o dopisywaµ na pozosta│ych pustych kartach inne teksty, i to w r≤┐nym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej spo│eczny zasiΩg, z uwagi na jednoegzemplarzowo£µ, by│ ograniczony. Koszt zwi╣zany z nak│adem pracy przy jej sporz╣dzaniu by│ niezmiernie wysoki (np. r≤wnowarto£µ kilku wsi).
  • anonimowo£µ - tw≤rcom £redniowiecza obca by│a ôpr≤┐na chwa│aö, powszechne by│o ukrywanie siΩ poza dzie│em, nieujawnianie swej podmiotowej obecno£ci.
  • moralizatorstwo - wychowanie i pouczenie cz│owieka, skierowanie go na w│a£ciw╣ drogΩ
  • kompilacja - £redniowieczna praktyka tw≤rcza nie tylko dopuszcza│a, ale wrΩcz doradza│a korzystanie z nie swoich dzie│, wplatanie ich fragment≤w do innych utwor≤w. Sk│adanie (kompilacjΩ) por≤wnywano do sk│adania bukietu kwiat≤w, wznoszenia budowli z r≤┐nych cennych materia│≤w.
  • wzorce pisarskie - £redniowiecze wypracowa│o dla swej tw≤rczo£ci pewne regu│y pisarskie. Dotyczy│y one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy, wskazywa│y na istnienie pewnych podzia│≤w w zakresie poezji i prozy, charakteryzowa│y okre£lone gatunki np. carmina - pie£ni, tragediΩ, komediΩ, historiΩ, satyrΩ. Klasyfikacje te nie zawsze by│y klarowne i dopuszcza│y mo┐liwo£µ nachodzenia na siebie r≤┐nych gatunk≤w, ich mieszanie. Pewne formy i gatunki jeszcze staro┐ytnego pochodzenia czΩsto ulega│y w £redniowieczu daleko posuniΩtym odkszta│ceniom.
  • kosmopolityzm - tw≤rcy £redniowiecza nie koncentrowali siΩ na podejmowaniu temat≤w bliskich im £rodowiskom narodowym, afirmowali sw╣ wsp≤lnotΩ z ca│ym £wiatem.
  • nowe gatunki - misterium, dramat liturgiczny, moralitety, utw≤r parenetyczny, utw≤r hagiograficzny, sonet, ┐ywot (legenda), dialog, psa│terz, modlitewnik
  • tematyka religijna - szczeg≤lne zaanga┐owanie w kwestie religijne i £wieckie, duchowe i spo│eczne
  • potΩpienie z│a i afirmacja dobra
  • duch parenezy - (z grec. parainesis - pouczenie, ostrze┐enie, rada) tworzenie zalecanych do na£ladowania idea│≤w osobowych, kszta│towania wzorcowych wizerunk≤w np. £wiΩtego rycerza, w│adcy.

DOROBEK POLSKIEGO PIîMIENNICTWA

Chronologicznie pierwszym zabytkiem jest geograficzno - historyczny opis anonimowego autora sporz╣dzony w Bawarii i dlatego skr≤towo nazwany Geografem Bawarskim. RΩkopis ten pochodzi z IX w. Zawiera nazwy plemion polskich.

Drugi zabytek to najdawniejszy polski dokument tzw. Dagome iudex, w kt≤rym Mieszko I oddawa│ pa±stwo pod opiekΩ papie┐a. Dokument ten zosta│ sporz╣dzony najprawdopodobniej ok. 990 r.

Trzeci chronologicznie zabytek to Kronika merseburskiego biskupa Thietmara, zawieraj╣ca m.in. opis walk niemiecko-polskich w latach 1000, 1010, 1015. Thietmar wymienia nazwy niekt≤rych plemion polskich, grod≤w i rzek, wymienia tak┐e imiΩ Boles│awa Chrobrego.

Kolejnym i o wiele obszerniejszym jest zabytek z XII wieku. Bulla gnieƒnie±ska pochodzi z 1136 r. i zosta│a sporz╣dzona w kancelarii papieskiej. RΩkopis zawiera rejestr d≤br arcybiskupa gnieƒnie±skiego zatwierdzonych przez papie┐a. W tre£µ zosta│o wplecionych 410 wyraz≤w polskich, tzw. nazw miejscowych i osobowych.

NAJDAWNIEJSZE ZABYTKI PIîMIENNICTWA POLSKO-úACI╤SKIEGO

RELIGIJNE

ôKazania £wiΩtokrzyskieö

ôKazania gnieƒnie±skieö

ôPsa│terz floria±skiö

ôBiblia kr≤lowej Zofiiö

ôBogurodzicaö

»ywoty £wiΩtych - £wiΩtej Kingi, Salomei, Stanis│awa Szczepanowskiego

HISTORYCZNE

roczniki

ôKronika Polskiö - Gall Anonim

ôKronika Polskiö - Wincenty Kad│ubek

ôKronika Polskiö - Janko z Czarnkowa

ôRocznikiö (ôHistoria Polskiö) - Jan D│ugosz

îWIECKIE

ôSatyra na leniwych ch│op≤wö

ôO zachowaniu siΩ przy stoleö

ôPie£± o zabiciu JΩdrzeja TΩczy±skiegoö

Pierwszy polski tekst o charakterze ci╣g│ym odnotowano w KsiΩdze henrykowskiej z 1270 r. Dzisiaj uwa┐a siΩ go za pierwsze polskie zdanie:

ôdaj, aµ ja pobruszΩ, a ty poczywajö

(daj, niech ja pomielΩ, a ty odpoczywaj)