HASúA ZWIÑZANE Z EPOKÑ

• • abnegacja - odmawianie sobie czego£; niedbanie o w│asne wygody, o sw≤j wygl╣d; zaniedbanie siΩ
  • asceza - wyrzekanie siΩ wszelkich przyjemno£ci, umartwianie siΩ; surowy tryb ┐ycia maj╣cy wg. niekt≤rych religii zapewniµ doskona│o£µ i zbawienie
  • dramat liturgiczny - nowy gatunek £redniowieczny; dramaty liturgiczne wystawiane by│y w ko£cio│ach w £wiΩto wielkanocne; by│y to wplecione w obrzΩd nabo┐e±stwa sceny prezentuj╣ce przybycie trzech Marii do grobu ju┐ zmartwychwsta│ego
  • kazanie - przem≤wienie o tre£ci religijnej, wyg│aszane podczas nabo┐e±stwa, obja£niaj╣ce teksty religijne i zawieraj╣ce pouczenia moralne; kazania £redniowieczne (np. Kazania gnieƒnie±skie) wprowadza│y realia ┐ycia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych; w okresie reformacji kazania przybra│y charakter utwor≤w literackich niekoniecznie pe│ni╣cych funkcje u┐ytkowe; w okresie baroku najs│ynniejsze sta│y siΩ ôKazania sejmoweö Piotra Skargi, kt≤ry w profetycznym (proroczym) tonie przeciwstawi│ idea│y heroizmu i patriotyzmu wzorom ┐ycia ziemia±skiego
  • kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowie£µ o przesz│o£ci, najczΩ£ciej z pozycji £wiadka lub na podstawie bezpo£redniej relacji, podaj╣ca wypadki w spos≤b chronologiczny, │╣cz╣ca relacjΩ o wydarzeniach z rozwa┐aniami moralnymi, siΩgaj╣ca po legendy i wiedzΩ historyczn╣; w kronice pojawiaj╣ siΩ pewne cechy literackie; pierwiastki fikcji, narracyjno£µ, niekt≤re obiegowe w╣tki epiki rycerskiej.
  • legenda (┐ywot) - opowie£µ narracyjna o przesz│o£ci, pisana wierszem lub proz╣, wprowadzaj╣ca elementy fantastyki i cudowno£ci, zw│aszcza w rozpowszechnionych w £redniowieczu legendach o ┐yciu £wiΩtych
  • ômemento moriö - (memento - pamiΩtaj; rodzaj ostrze┐enia, przestrogi) pamiΩtaj o £mierci; przestroga, ┐e jedynym celem ostatecznym cz│owieka na ziemi jest £mierµ
  • misterium - nowy gatunek £redniowieczny; misterium przeznaczone by│o do wystawienia na scenie; prezentowa│o jaki£ fragment historii biblijnej, konstruowane by│y z my£l╣ o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrze£cija±skich dziej≤w ludzko£ci; pocz╣tek tego dramatu to upadek cz│owieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - maj╣cy nadej£µ s╣d ostateczny; na scenie wszystkie elementy, kt≤re mia│y wyst╣piµ w p≤ƒniejszych scenach by│y od razu umieszczane i sta│y obok siebie; czΩsto nastΩpowa│o mieszanie siΩ scen powa┐nych z komicznymi, bo zak│adano bosko-ludzk╣ naturΩ Chrystusa i pozwala│o to na £cis│e po│╣czenie ziemsko£ci i £wiΩto£ci

• • moralitety - zadaniem moralitet≤w by│o kierowanie cz│owieka na w│a£ciw╣ drogΩ; pierwotnym bohaterem moralitetu by│ cz│owiek (kto£) usytuowany miΩdzy niebem, a piek│em, dokonuj╣cy odpowiedniej linii ┐ycia, tocz╣cy wewnΩtrzn╣ walkΩ miΩdzy si│ami dobra i z│a; walka wyra┐ana by│a za pomoc╣ alegorii, tj. uosobionych cn≤t i grzech≤w, a jej zako±czenie wie±czone by│o nagrod╣ (kar╣)
  • psalm - pie£± biblijna przeznaczona do £piewania z towarzyszeniem instrument≤w strunowych, opiewaj╣ca wielko£µ i dobroµ Boga, wyra┐aj╣ca podziΩkowanie, pro£bΩ, b│aganie, niekiedy siΩgaj╣ca w przesz│o£µ i wyci╣gaj╣ca z niej nauki (psalmy historyczne) lub m≤wi╣ca o przysz│o£ci a┐ po koniec £wiata (psalmy mesja±skie), czΩsto o tre£ci pouczaj╣cej lub pokutnej, zwr≤cona do Boga lub do zbiorowo£ci, kt≤r╣ wzywa do wsp≤lnej modlitwy, czΩsto r≤wnie┐ s│awi╣ca Boga w formie trzecioosobowej
  • sonet - utw≤r poetycki sk│adaj╣cy siΩ z 14 wers≤w podzielonych na dwie strofy czterowersowe oraz dwie tr≤jwersowe (tercyny), o £cis│ym rozk│adzie rym≤w, przy czym 8 pierwszych wers≤w zawiera na og≤│ czΩ£µ opisow╣ lub narracyjn╣, natomiast 6 ko±cowych stanowi czΩ£µ refleksyjno - uog≤lniaj╣c╣. Sonet zrodzi│ siΩ w XII w. we W│oszech (nazwa), rozwiniΩty zosta│ przez A. Dantego i F. PetrarkΩ. Ustali│ siΩ wtedy typ tzw. sonetu w│oskiego o rozk│adzie rym≤w ôabba abbaö oraz ôcdc dcdö (ôcde cdeö). Sonet rozpowszechni│ siΩ w ci╣gu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m. in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski mia│ zmodyfikowany uk│ad rym≤w (w ko±cowych 6 wersach ôccdeedö lub ôcddceeö). W Polsce sonet wprowadzili Jan Kochanowski i Miko│aj SΩp - Szarzy±ski. W nowszych czasach ustali│a siΩ w│oska postaµ sonetu. Uprawiany w r≤┐nych okresach literatury, uwa┐any za formΩ szczeg≤lnie trudn╣, pojmowany by│ jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - Adam Mickiewicz i Juliusz S│owacki , pozytywizm - A. Asnyk, M│oda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, wsp≤│cze£nie - J. Iwaszkiewicz, A. S│onimski, S. Grochowiak, S. Swen - Czachorowski).
  • utw≤r hagiograficzny - opis ┐ycia £wiΩtego; Typ ten kszta│towa│ siΩ ju┐ w pierwszych wiekach chrze£cija±stwa na Wschodzie, gdzie w jΩzyku greckim spisywano ┐ywoty pustelnik≤w; w przekazach dziej≤w i czyn≤w £wiΩtych podkre£lano zw│aszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo przy tym wyolbrzymiaj╣c dzia│ania, postΩpki oraz umartwienia bohater≤w tworz╣c w ten spos≤b wz≤r osobowy. Przyk│adem utworu hagiograficznego jest ôLegenda o £wiΩtym Aleksymö.
  • utw≤r parenetyczny - utw≤r maj╣cy charakter pouczaj╣cy, moralizatorski, kszta│tuj╣cy i propaguj╣cy wzory postΩpowania zwi╣zane z odgrywaniem okre£lonych r≤l spo│ecznych. Przyk│adem utworu parenetycznego jest ôPie£± o Rolandzieö.