Sztuka £redniowiecza

NajwiΩksze dzie│a tej epoki powsta│y w okresie roma±skim (X-XIII wiek) i

gotyckim (XII-XV wiek).

Sztuka roma±ska

W niespe│na trzydzie£ci lat po £mierci Karola Wielkiego imperium Frank≤w przesta│o istnieµ, podzielone na mocy uk│adu w Verdun na trzy odrΩbne terytoria, na kt≤rych z biegiem lat ukszta│towa│y siΩ pa±stwa zachodniej Europy: Francja, Niemcy i W│ochy. W tych w│a£nie krajach wziΩ│a pocz╣tek sztuka dojrza│ego îredniowiecza, zwana roma±sk╣, by na oko│o 300 lat zapanowaµ w Europie. Nazwa sztuki tego okresu pochodzi z │aci±skiej nazwy Rzymu - Roma i oznacza jej podporz╣dkowanie rzymskiej w│adzy ko£cielnej. M≤wi╣c "sztuka roma±ska" mamy na my£li wszystkie jej dziedziny: architekturΩ, rzeƒbΩ w kamieniu, drewnie i ko£ci s│oniowej, malarstwo na £cianach £wi╣ty± i na pergaminowych kartach ksi╣g religijnych i wreszcie wyroby rzemios│a artystycznego z metalu, czΩsto zdobione przepiΩknymi emaliami (rodzaj barwnego szkliwa).

1. ARCHITEKTURA

Ko£ci≤│ roma±ski wywodzi siΩ z bazyliki starochrze£cija±skiej. Jego kszta│t odznacza siΩ na og≤│ znaczn╣ prostot╣. Plan, zwany inaczej rzutem, przypomina krzy┐. O£ pionow╣ tego krzy┐a stanowi nawa g│≤wna, przechodz╣ca w miejsce o│tarzowe zwane prezbiterium, zako±czone prosto albo te┐ p≤│kolistym wg│Ωbieniem, zwanym absyd╣. Nawa g│≤wna wraz z prezbiterium sk│ada siΩ zawsze z pewnej liczby (np. piΩciu lub siedmiu) kwadrat≤w o d│ugo£ci bok≤w r≤wnej odstΩpom miΩdzy filarami. Identyczne w wymiarach kwadraty tworz╣ ramiona krzy┐a, czyli nawΩ poprzeczn╣, zwan╣ transeptem. Do nawy g│≤wnej przylegaj╣ z obu stron nawy boczne - po jednej w ko£ciele tr≤jnawowym, po dwie w ko£ciele piΩcionawowym. Szeroko£µ naw bocznych r≤wna siΩ po│owie boku kwadrat≤w tworz╣cych nawΩ g│≤wn╣. Mamy wiΩc najprostszy plan ko£cio│a roma±skiego. Podobnie prosta jest jego bry│a. Sk│ada siΩ ona z kilku, kilkunastu, w wielkich ko£cio│ach nawet kilkudziesiΩciu mniejszych, lecz mimo to ogromnych bry│: prostopad│o£cian≤w, graniastos│up≤w, ostros│up≤w, p≤│walc≤w. Dwa najwiΩksze prostopad│o£ciany skrzy┐owane z sob╣ tworz╣ nawΩ g│≤wn╣, transept i prezbiterium. Dwa mniejsze, przystawione z obu stron do bry│y nawy g│≤wnej, tworz╣ nawy boczne, w ko£ciele bazylikowym zawsze ni┐sze od nawy g│≤wnej.

2. RZEÅBA

Rzeƒba tej epoki - wykonywana w kamieniu - by│a w ogromnej wiΩkszo£ci swoich dzie│ nierozdzielnie zwi╣zana z architektur╣; tak £ci£le zespolona z murem, jakby do± "przyklejona". Umieszczano j╣ na fasadach ko£cio│≤w, na portalach (ozdobnych obramieniach drzwi wej£ciowych), zw│aszcza nad ich p≤│kolistymi │ukami (w tzw. tympanonach), w niszach, za│omach muru i w jego zag│Ωbieniach, tworz╣cych jakby ramy dla ca│ej kompozycji, i wreszcie na kapitelach kolumn i na ich trzonach. W tych w│a£nie miejscach £wiat│o s│oneczne "ze£lizguj╣c siΩ" z g│adkich powierzchni mur≤w wydobywa│o z mroku tajemnicze postacie i ca│e sceny ilustruj╣ce Nowy Testament.

Dzie│a rzeƒby roma±skiej s│u┐y│y nie tylko dekoracji. Mia│y one do spe│nienia znacznie wa┐niejsz╣ rolΩ: ich zadaniem by│o po prostu nak│onienie ludzi, przewa┐nie nie umiej╣cych czytaµ ani pisaµ, do wierno£ci nakazom Ewangelii i Ko£cio│a, pokazanie im, jak bΩdzie nagrodzone po £mierci ┐ycie cnotliwe i pokora, a jak ukarane ┐ycie grzeszne i pe│ne pychy.

3. MALARSTWO

Malarstwo epoki roma±skiej znamy przede wszystkim z wewnΩtrznych £cian ko£cio│≤w (freski, czyli malowid│a wykonywane na tynku jeszcze przed jego wyschniΩciem) i z pergaminowych kart rΩcznie pisanych i ilustrowanych ksi╣g, tak zwanych kodeks≤w. Freski by│y dla wnΩtrz ko£cio│≤w tym, czym rzeƒby dla ich £cian zewnΩtrznych: sposobem zape│niania du┐ych, pustych p│aszczyzn obrazami r≤wnie zdobnymi, co pouczaj╣cymi. Pojawia│y siΩ one w absydach i na pasach £ciennych po obu stronach nawy g│≤wnej, ponad │ukami arkad.

Sztuka gotycka

Gdy tu┐ przed po│ow╣ XII wieku powsta│o w pobli┐u Pary┐a pierwsze wielkie dzie│o gotyckiej architektury, inne kraje, jak Niemcy czy Polska, a tak┐e mniejsze o£rodki w samej Francji ci╣gle jeszcze pozostawa│y wierne romanizmowi. Tak wiΩc mamy ju┐ pierwsz╣ informacjΩ: gotyk narodzi│ siΩ we Francji (choµ jego nazwa pochodzi od nazwy germa±skiego plemienia Got≤w).

Sztuka gotycka rych│o opanowa│a ca│╣ niemal EuropΩ, znajduj╣c swoich £wietnych mistrz≤w w Anglii, Niemczech, a tak┐e w Polsce. Tworzona przede wszystkim na potrzeby Ko£cio│a i wiary chrze£cija±skiej, by│a ona - podobnie jak sztuka starochrze£cija±ska, wczesnoroma±ska i roma±ska - sztuk╣ w wiΩkszo£ci swoich dzie│ religijn╣, chocia┐ w architekturze, a nawet malarstwie stworzy│a wiele wspania│ych £wieckich budowli i obraz≤w.

Przepajaj╣c nowym duchem wszystkie dziedziny znane ju┐ i uprawiane w czasach roma±skich - rzeƒbΩ kamienn╣, malarstwo £cienne oraz ilustracje w rΩcznie pisanych ksiΩgach, zwane iluminacjami, stworzy│a tak┐e nowe. Nale┐╣ do nich: malarstwo tablicowe (na desce), drewniane polichromowane (malowane wielobarwnie) o│tarze oraz witra┐e rozjarzaj╣ce wnΩtrza ko£cio│≤w bogactwem r≤┐nobarwnych blask≤w.

1. ARCHITEKTURA

Stopniowy wzrost si│y i znaczenia w│adzy £wieckiej - kr≤lewskiej i ksi╣┐Ωcej, rozw≤j administracji i handlu, a w £lad za tym powstanie wiΩkszych miast - to wszystko sprawi│o, ┐e w architekturze gotyku ko£ci≤│ straci│ swoje bezwzglΩdne panowanie. By│ on nadal budowl╣ najwiΩksz╣, najbardziej imponuj╣c╣ i najtrudniejsz╣ do zrealizowania, ale obok niego powstawa│y w obrΩbie miasta tak┐e ratusze, hale targowe, domy mieszkalne i fortyfikacje, a poza miastami, zw│aszcza w miejscach geograficznie najlepiej przystosowanych do obrony - na granicach pa±stw i ksiΩstw, przy szlakach handlowych - tak┐e zamki warowne.

Ko£ci≤│ gotycki siΩgaj╣c strzelisto£ci╣ swoich wie┐ nieraz do wysoko£ci ponad stu metr≤w, g≤rowa│ nad okolic╣, olbrzymi po£r≤d otaczaj╣cych go dom≤w, niczym potΩ┐ny galeon w£r≤d rybackich │≤deczek. Bezpiecze±stwo i trwa│o£µ tak wielkiej budowli zapewnia system filarowo-┐ebrowy. Jak z olbrzymich drzew delikatne ga│Ωzie, tak z gotyckich filar≤w wybiegaj╣ u szczytu ceglane lub kamienne │uki zwane ┐ebrami, │╣cz╣ce siΩ ze sob╣ po przek╣tnej. Ka┐da czw≤rka filar≤w u g≤ry powi╣zana jest wiΩc na krzy┐.

Przestrzenie miΩdzy ┐ebrami sklepienia wype│niaj╣ wklΩs│e tr≤jk╣ty z ceg│y lub kamienia, tzw. wysklepki. O trwa│o£ci ko£cio│a roma±skiego decydowa│y masywne kamienne £ciany, o sile gotyckiego kolosa - mocny szkielet z│o┐ony z filar≤w i ┐eber, │uki przyporowe i skarpy. A skoro £ciany, kamienne lub ceglane, nie mia│y ju┐ tak wielkiego znaczenia konstrukcyjnego, skoro niczego nie dƒwiga│y, a jedynie wzmacnia│y konstrukcjΩ - mo┐na by│o przepruµ je znacznie wiΩkszymi oknami, a tym samym rozja£niµ wnΩtrze ko£cio│a. Okna w grubym murze £wi╣tyni roma±skiej by│y niewielkie, a od g≤ry zamyka│ je │uk p≤│kolisty. W gotyku zajmuj╣ one czΩsto ca│╣ niemal wysoko£µ £ciany, a u g≤ry ko±czy je │uk ostry. Wspania│╣ ozdob╣ okien gotyckiego ko£cio│a by│y witra┐e, kompozycje z kolorowych szybek u│o┐one tak, ┐e przedstawia│y postacie £wiΩtych, a niekiedy nawet ca│e sceny z Pisma îwiΩtego Starego i Nowego Testamentu.

2. RZEÅBA

Do sztuki ko£cielnej powoli zaczΩ│o przenikaµ ┐ycie codzienne. Pr≤cz rzeƒby kamiennej zaczyna rozwijaµ siΩ bujnie rzeƒba drewniana, malowana wielobarwnie (polichromowana). S╣ to pojedyncze figury, a tak┐e wielkie o│tarze wype│nione t│umami postaci np. o│tarz Wita Stwosza (ok. 1447-1533) w Ko£ciele Mariackim w Krakowie.

3. MALARSTWO

Pr≤cz obraz≤w nierozdzielnie zwi╣zanych z o│tarzem, w okresie gotyku po raz pierwszy w dziejach rozpowszechni│ siΩ obraz niezale┐ny, przeznaczony do umieszczania na £cianie ko£cio│a. Obraz taki malowano nie na p│≤tnie, jak to czyni siΩ dzisiaj, lecz na desce (tzw. obraz tablicowy) farbami temperowymi, kt≤rych barwniki rozprowadzane by│y na og≤│ bia│kiem kurzego jaja.

Tematami obraz≤w gotyckich by│y nadal przede wszystkim sceny z Nowego Testamentu: ┐ycie Chrystusa, Marii, a tak┐e sceny z ┐ycia £wiΩtych i mΩczennik≤w za wiarΩ. ZaczΩ│y siΩ jednak pojawiaµ tak┐e obrazy o tematyce ca│kiem £wieckiej.

Pierwsz╣ cech╣ odr≤┐niaj╣c╣ malarstwo gotyckie od roma±skiego jest usi│owanie pokazania cz│owieka takim, jaki jest naprawdΩ. Wiemy, ┐e postaµ cz│owieka jest tr≤jwymiarowa, zajmuje nieco miejsca w przestrzeni. Malarze czas≤w roma±skich nie posiedli jeszcze wprawy w ukazywaniu tej przestrzenno£ci. DziΩki opanowaniu przez malarzy gotyku podstaw techniki £wiat│ocienia, postacie na ich obrazach zyskuj╣ tr≤jwymiarowo£µ, sprawiaj╣c wra┐enie jakby wystΩpowa│y z t│a.

C≤┐ jeszcze wiemy o cz│owieku? To na przyk│ad, ┐e ludzie r≤┐ni╣ siΩ miΩdzy sob╣ figur╣, proporcjami cia│a, rysami twarzy. R≤┐nice te przez malarzy epoki roma±skiej na og≤│ by│y pomijane. Malarze gotyku nie tylko je uwzglΩdniaj╣, lecz - co wiΩcej - w wyrazie twarzy, w odpowiedniej gestykulacji staraj╣ siΩ ukazywaµ prawdziwe prze┐ycia cz│owieka: rado£µ, rozpacz, strach, gniew.

I wreszcie: cz│owiek rzeczywisty zawsze "gdzie£ siΩ znajduje", w jakim£ wnΩtrzu lub po£r≤d przyrody, zawsze "co£ go otacza". Malarze roma±scy ukazuj╣c swoje boskie istoty widzieli je "kr≤luj╣ce w niebie". Umieszczali wiΩc Boga i £wiΩtych na pustym, niekiedy z│otym, czasem w inny spos≤b ozdobionym tle, czΩsto w otoczeniu anio│≤w. W obrazach gotyckich, w miarΩ budz╣cego siΩ zainteresowania malarzy £wiatem, kt≤ry ich otacza, z│ote t│o wypierane jest stopniowo przez pejza┐ o rodzimej ro£linno£ci lub wnΩtrze wyposa┐one w sprzΩty i przedmioty bynajmniej nie wymy£lone, lecz takie, jakich w≤wczas naprawdΩ u┐ywano. I tutaj wiΩc, podobnie jak w gotyckiej rzeƒbie, wkracza ┐ycie codzienne, a postacie z kart Nowego Testamentu, pokazywane w zwyk│ym, czΩsto swojskim otoczeniu, nabieraj╣ cech ludzkich, zdaj╣ siΩ mniej oddalone i niedosiΩ┐ne.