ôKazania £wiΩtokrzyskieö s╣ najdawniejszym rΩkopi£miennym zabytkiem artystycznym prozy polskiej pochodz╣cym z XIV w. Zawiera urywki piΩciu kaza± i sz≤ste w ca│o£ci. Jest odpisem starszego tekstu, o czym £wiadczy archaiczno£c jΩzyka. Powsta│y w Le┐ajsku lub Miechowie, a przechowywane by│y w bibliotece benedykty±skiego klasztoru îw. Krzy┐a na úysej G≤rze.
ôKazania gnieƒnie±skieö rΩkopi£mienny zabytek prozy z pocz╣tku XV w., zawieraj╣cy 103 kazania │aci±skie (z glosami polskimi) i 10 polskich. Przechowywane by│y w Bibliotece Kapitulnej w Gnieƒnie.
ôPsa│terz floria±skiö pochodzi z prze│omu XIV i XV w., odkryty w 1827 r. i przechowywany do 1931 r. w opactwie îw. Floriana pod Linzem w Austrii, a obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Tr≤jjΩzyczny - │acina, polski, niemiecki - spisany na pergaminie, mia│ byµ przeznaczony dla kr≤lowej Jadwigi. Tekst polski prawdopodobnie jest oparty na nie zachowanym psa│terzu £w. Kingi. Jest to najdawniejszy zachowany w ca│o£ci zabytek jΩzyka polskiego.
ôBiblia kr≤lowej Zofiiö W XV w. dokonano przek│adu biblii dla kr≤lowej Zofii, ostatniej ┐ony W│adys│awa Jagie││y. RΩkopis tego zabytku przechowywany by│ a┐ do II wojny £wiatowej w mie£cie Sßrospatak na WΩgrzech, st╣d nazwa Biblia kr≤lowej Zofii albo Biblia szarospatacka.
ô»ywoty £wiΩtychö îredniowieczny │aci±ski ┐ywot £wiΩtych sk│ada│ siΩ zazwyczaj z 3 czΩ£ci: opisu ┐ycia £wiΩtego (vita), jego mΩcze±stwa (passio - je┐eli by│ mΩczennikiem) oraz cud≤w (miracula), zdzia│anych po £mierci. W Polsce ┐ywoty £wiΩtych nale┐╣ do najstarszych zabytk≤w pi£miennictwa (┐ywoty £w. Wojciecha z pocz. XI w.), jednak┐e obfitsza tw≤rczo£µ w tej dziedzinie przypada na w. XIII i XIV (┐ywoty £w. Stanis│awa pi≤ra Wincentego z Kielc, £w. Jadwigi, £w. Jacka Odrow╣┐a pi≤ra Stanis│awa Polaka, b│. Salomei i b│. Kingi). Wiek XV przyni≤s│ dwa obszerne ┐ywoty │ac. pi≤ra Jana D│ugosza (£w. Stanis│awa i b│. Kingi), a zarazem pierwsze pr≤by ┐ywotopisarstwa w jΩzyku pol. (»ywot £w. B│a┐eja, Legenda o £w. Aleksym).
ôBogurodzicaö jest to najstarsza polska pie£± religijna. Jej najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407 r., ale czas powstania jest sporny. Analiza tekstu, budowy stroficznej i jΩzyka pozwala stwierdziµ, ┐e pochodzi ona z XIII w.
Tre£ci╣ pierwszej strofy jest modlitwa do Matki Boskiej o wstawiennictwo do Jej Syna. W drugiej natomiast strofie podmiot zbiorowy zwraca siΩ do Chrystusa, aby przez wzgl╣d na Jana Chrzciciela zapewni│ ludziom pobo┐ne (dostatnie) ┐ycie na ziemi i zbawienie wieczne po £mierci: A na £wiecie zbo┐ny popyt / Po ┐ywocie rajski przebyt.
Obok tre£ci, historyka literatury mo┐e interesowaµ interpretacja pie£ni, poznajemy bowiem £wiatopogl╣d cz│owieka £redniowiecza, kt≤ry charakteryzuj╣: postawa teocentryzmu i ascetyzmu.
Interesuj╣ca jest r≤wnie┐ kompozycja pie£ni, nacechowana symbolicznie. G│≤wn╣ postaci╣ i adresatk╣ utworu jest Matka Boska - Oblubienica, Po£redniczka. WystΩpuj╣ te┐ w tek£cie inne osoby: Chrystus, B≤g i Jan Chrzciciel. Wszystkie te postacie tworz╣ symboliczn╣ w £redniowieczu liczbΩ cztery, odnosz╣c╣ siΩ do kwadratu cn≤t: mΩstwa, sprawiedliwo£ci, umiarkowania i roztropno£ci.
Obie zwrotki ko±czy pe│ni╣cy funkcjΩ refrenu zwrot Kyrie eleison - Kyrie eleison, tzn. Panie, zmi│uj siΩ. To wezwanie jest przyjΩte z liturgii │aci±skiej (ale pochodzi z greckiego).
"Bogurodzica" zdumiewa kunsztown╣ budow╣, wysokim poziomem artystycznym tekstu literackiego i melodii wiersza. W pie£ni s╣ stosowane rymy wewnΩtrzne i ko±cowe, kt≤re cechuje powtarzalno£µ formy gramatycznej, np. popyt - przebyt. Zastosowano wiersz £redniowieczny, nazywany zdaniowo - rymowy, poniewa┐ w ka┐dym wersie zamyka siΩ zdanie pojedyncze lub jednorodny cz│on zdaniowy. Ka┐dy wiersz jest wypowiedziany z intonacj╣ wznosz╣c╣ siΩ lub opadaj╣c╣.
"Bogurodzica" jest zabytkiem jΩzyka staropolskiego, jΩzykoznawc≤w interesuj╣ wiΩc archaiczne formy gramatyczne i leksykalne.
ôBogurodzicaö jest nie tylko najstarsz╣ polsk╣ pie£ni╣ religijn╣, ale tak┐e pierwsz╣ pie£ni╣ Maryjn╣. W dawnych wiekach by│a pie£ni╣ bojow╣ i hymnem narodowym. Jan D│ugosz m≤wi, ┐e jako pie£± bojowa rozbrzmiewa│a na polach Grunwaldu przed bitw╣. îpiewa│o j╣ tak┐e rycerstwo polskie przed bitw╣ pod Warn╣.
ZMIANY J╩ZYKOWE W ôBOGURODZICYö
FONETYCZNE
e ▐ o
zjawisko to nazywamy przeg│osem polskim i zachodzi│o ono wtedy, gdy ôeö wystΩpowa│o po sp≤│g│osce miΩkkiej, a przed sp≤│g│osk╣ przedniojΩzykow╣ tward╣ tj.: t, d, z, s, n, r, │
K ▐ Ch
ta oboczno£µ sp≤│g│oskowa zachowa│a siΩ w gwarze g≤ralskiej do naszych czas≤w
SúOWOTW╙RCZE
wyraz urobiony przy pomocy przyrostka -yc lub -ic i wyrazu B≤g (podobnie jak kasztelanic, staro£cic). Przyrostek ten dodawano w jΩzyku ruskim do imienia ojca na okre£lenie syna
FLEKSYJNE
M. = W.
forma mianownika l. poj. w funkcji wo│acza
(forma wo│acza)
SKúADNIOWE
ZMIANY LEKSYKALNE (W SúOWNICTWIE)
ôKronika Polskiö - Gall Anonim
Anonim zwany Gallem, ┐y│ na prze│omie XI i XII w., by│ autorem najstarszej kroniki polskiej w jΩzyku │aci±skim, prawdopodobnie benedyktyn pochodzenia francuskiego.
Gall Anonim przebywaj╣c na dworze Boles│awa Krzywoustego spisa│ prawdopodobnie w latach 1113 - 1116 kronikΩ Polski. G│≤wnym bohaterem kroniki jest Boles│aw Krzywousty. »ycie i czyny kr≤la poprzedza zwiΩz│y zarys dawniejszych dziej≤w Polski od Piasta pocz╣wszy, przy czym na pierwszy plan wysuwa siΩ postaµ Boles│awa Chrobrego. Autor podkre£la cnoty wojenne kr≤l≤w, stosunek do poddanych - sprawiedliwo£µ. W tok prozy wplata ca│e utwory wierszowane jak np. tren na £mierµ Boles│awa Chrobrego, w kt≤rym ukazuje powszechny ┐al po stracie walecznego kr≤la, lub wiersz pochwalny na cze£µ B. Krzywoustego po zwyciΩstwie z Niemcami pod G│ogowem.
ôKronika Polskiö - Wincenty Kad│ubek
Wincenty zwany Kad│ubkiem urodzi│ siΩ ok. 1150 r. w Kargowie pod Stopnic╣, zmar│ 8 III 1223 r. w JΩdrzejowie. Pochodzi│ z rodziny rycerskiej. Studiowa│ na uniwersytecie paryskim lub bolo±skim. By│ kapelanem i kancelist╣ na dworze Kazimierza Sprawiedliwego, p≤ƒniej prepozytem kolegiaty w Sandomierzu, w latach 1208-1218 biskupem krakowskim, p≤ƒniej wst╣pi│ do zakonu cysters≤w w JΩdrzejowie.
Na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego spisa│ kronikΩ. Czas jej powstania nie jest dok│adnie ustalony. Sk│ada siΩ ona z 4 ksi╣g, z kt≤rych 3, dotycz╣ce dawniejszych dziej≤w Polski otrzyma│y formΩ dialogu miΩdzy biskupem krak. Mateuszem a biskupem gnieƒ. Janem, czwarta ksiΩga jest relacj╣ o panowaniu Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego, doprowadzon╣ do 1202 r. Dzie│o utrzymane jest w charakterystycznym dla epoki stylu kwiecisto-alegorycznym, pe│nym aluzji, metafor, wprowadzaj╣ce mn≤stwo sentencji, bajek i przypowie£ci o ludziach czy zwierzΩtach, napisane proz╣ ze wstawkami wierszowanymi. By│ to typowy wytw≤r ≤wczesnej europejskiej kultury literackiej, kt≤rej zwyczajem by│o wzbogacanie i upiΩkszanie historii. St╣d w utworze niezliczone w╣tki antyczne, swobodne zapo┐yczenia z autor≤w │aci±skich.
Warto£µ kroniki ze wzglΩdu na jej polityczno-moralistyczny cel, subiektywizm, ma│╣ ilo£µ fakt≤w i dowolno£µ w ich przedstawianiu jest nier≤wna, najwiΩksza dla lat 1173-1202. Pisana poprawn╣ │acin╣, oparta na dobrych wzorach, kronika s│u┐y│a w XV w. jako uniwersytecki podrΩcznik retoryki.
ôKronika Polskiö - Janko z Czarnkowa
Janko z Czarnkowa urodzi│ siΩ ok. 1320 r., zmar│ ok. 1387 r. By│ synem w≤jta w Czarnkowie, zapewne mia│ wykszta│cenie prawnicze.
Kronika Janka z Czarnkowa przedstawia wydarzenia z okresu panowania Kazimierza Wielkiego i rz╣d≤w andegawe±skich (1370-1384). Przy du┐ej warto£ci historycznej zawiera wiele s╣d≤w subiektywnych, zw│. w atakach na przeciwnik≤w politycznych; jest wyrazem d╣┐e± rycerstwa wielkopolskiego. Stanowi te┐ znakomite ƒr≤d│o do poznania ┐ycia i obyczaj≤w dworu, duchowie±stwa i rycerstwa polskiego w XV w.
ôRocznikiö (ôHistoria Polskiö) - Jan D│ugosz
Jan D│ugosz (1415-1480) by│ najwiΩkszym pisarzem ca│ego £redniowiecza polskiego. Jego najwiΩksze dzie│o historyczne to Roczniki, czyli Kronika s│awnego Kr≤lestwa Polskiego. Sk│ada siΩ ono z 12 ksi╣g, urwane na 1480 r., tj. na roku £mierci autora, jest dzie│em pe│nym i sko±czonym. KsiΩga I zawiera opis geograficzny ziem Korony i Wielkiego KsiΩstwa Litewskiego; horyzont geograficzny pisarza jest niepor≤wnywalnie szerszy ni┐ kronikarzy dawniejszych. Dzie│o historyczne D│ugosza stanowi znaczny krok naprz≤d: autor usi│owa│ │╣czyµ fakty w │a±cuch przyczyn i skutk≤w, zapocz╣tkowa│ pragmatyzm. Kroniki... od XVI w. by│y szeroko wykorzystywane przez historyk≤w.
ôSatyra na leniwych ch│op≤wö
Jest to jedyny zachowany w ca│o£ci £redniowieczny utw≤r satyryczny w jΩzyku polskim. Powsta│ w II po│owie XV w. Utw≤r liczy 26 wers≤w rymowanych aa, reprezentuj╣cych tzw. sylabizm wzglΩdny (8-zg│oskowiec z odstΩpstwami 9-zg│oskowymi). Anonimowy autor wyra┐a opiniΩ szlachty - satyrycznie podchodzi do pozorowania przez ch│op≤w pracy na pa±skiem, co w sytuacji narzuconej w│a£nie w XV w. pa±szczyzny by│o form╣ oporu przeciw przymusowym obowi╣zkom. Utw≤r wykorzystuje poetykΩ kontrastu: prostota, szczero£µ, prawo£µ wygl╣du ch│opskiego k│≤ci siΩ z ob│udno£ci╣ i fa│szywo£ci╣ jego natury.
ôO zachowaniu siΩ przy stoleö - S│ota
Wiersz ten reprezentuje nurt literatury rycersko-dworskiej i ma charakter obyczajowy. Pochodzi z pocz╣tk≤w XV w., pisany po polsku, daleki jest od ascetycznych idea│≤w Ko£cio│a. W│a£ciw╣ tre£µ utworu stanowi╣ prawid│a dotycz╣ce poprawnego zachowania siΩ przy stole. Autor maluje szereg uchybie±, jakie zdarzaj╣ siΩ podczas biesiad, specjaln╣ za£ uwagΩ po£wiΩca zachowaniu siΩ wobec kobiet, kt≤re powinno siΩ otaczaµ wielk╣ czci╣. Utw≤r tchnie d╣┐no£ci╣ do podniesienia na wy┐szy poziom ┐ycia towarzyskiego w Polsce.
ôPie£± o zabiciu JΩdrzeja TΩczy±skiegoö
Jest to utw≤r nieznanego autora, powsta│y zapewne w 1462 r. Opisuje rzeczywiste zdarzenie, jakie mia│o miejsce w Krakowie w 1461 r. JΩdrzej TΩczy±ski, zamo┐ny szlachcic, da│ do naprawy zbrojΩ jednemu z p│atnerzy krakowskich. Niezadowolony z roboty, zniewa┐y│ i pobi│ tak dotkliwie rzemie£lnika, ┐e zbroczonego krwi╣ musiano odnie£µ go do domu. Wzburzony t│um mieszczan wyst╣pi│ przeciwko TΩczy±skiemu. Ten schroni│ siΩ do zakrystii Ko£cio│a Franciszkan≤w, ale podniecony t│um dopad│ go tam i zamordowa│, trupa za£ wl≤k│ ulicami na ratusz. Wypadek ten da│ sposobno£µ nieznanemu autorowi, r≤wnie┐ szlachcicowi, do gwa│townego ataku na mieszczan.
ôSkarga umieraj╣cegoö (»ale umieraj╣cego)
îredniowieczny wiersz polski anonimowego autora, powsta│y wkr≤tce po 1424r. Tre£ci╣ utworu jest liryczna skarga na nico£µ £wiata i ┐ycia ziemskiego, utrzymana w duchu £redniowiecznego systemu ocen i strachu przed s╣dem Bo┐ym. Dodana pie£± opowiada o po£miertnym b│╣kaniu siΩ duszy, daje obietnicΩ kr≤lestwa niebieskiego. Utw≤r ten jako pierwszy w literaturze polskiej, posiada gatunkowe cechy testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umieraj╣cego daj╣ce £wiadectwo znikomo£ci d≤br doczesnych skierowane jest do tych, kt≤rzy pozostaj╣ - do ┐ywych. Wa┐ne wydaje siΩ r≤wnie┐ egzystencjalne t│o utworu: poczucie samotno£ci cz│owieka, dramatyzm ┐ycia ludzkiego, nieuchronno£µ £mierci.
ôRozmowa mistrza Polikarpa ze £mierci╣ö
Wierszowany dialog w jΩzyku polskim nie znanego autora z XV w. Jest to jeden z licznych w literaturze £redniowiecznej utwor≤w moralistyczno-dydaktycznych, przedstawiaj╣cych znikomo£µ ┐ycia ziemskiego, oparty na popularnym w malarstwie i literaturze epoki motywie - ta±ca £mierci. Przechwa│ki naturalistycznie przedstawionej îmierci, gro┐╣cej przera┐onemu Mistrzowi kos╣, obejmuj╣ seriΩ nakre£lonych z werw╣ realistyczno-satyrycznych obrazk≤w obyczajowych z ┐ycia r≤┐nych stan≤w i zawod≤w - duchowie±stwa, zakonnik≤w, lekarzy, sΩdzi≤w, kupc≤w, karczmarzy, rzemie£lnik≤w i oraczy. WymowΩ artystyczn╣ utworu potΩguj╣ wyraziste przys│owia, po raz pierwszy zastosowane w polskiej literaturze jako znakomite £rodki ekspresji. Walory te sprawiaj╣, ┐e wiersz ten nale┐y do najcenniejszych dzie│ literatury naszego £redniowiecza.
ôLegenda o £wiΩtym Aleksymö
Staropolska wersja (prawdopodobnie z 1454 r.) jest zapewne t│umaczeniem z w│oskiego lub francuskiego i nale┐y do literatury hagiograficznej. Aleksy, syn rzymskiego patrycjusza, rozdaje sw≤j maj╣tek biedakom, odrzuca szczΩ£cie rodzinne, opuszcza dom i ojczyznΩ, ┐yje w biedzie, ca│e dnie po£wiΩcaj╣c modlitwie i religijnej kontemplacji. Gdy jego pobo┐no£µ nabiera rozg│osu, ucieka z miejsca pobytu, aby, jak przysta│o na cz│owieka prawdziwie oddanego jedynie Bogu, ┐yµ w skromno£ci i zapomnieniu. Po siedemnastu latach wraca do domu ojcowskiego i nie rozpoznany przez nikogo, pΩdzi ┐ycie ┐ebraka. Przed £mierci╣ spisuje historiΩ swego ┐ywota, a po zgonie znaczonym cudami zostaje rozpoznany i kanonizowany. Aleksy jest przyk│adem ascety, cz│owieka, kt≤ry dobrowolnie rezygnuje z ┐yciowych przyjemno£ci, prowadzi ┐ycie w surowej dyscyplinie zewnΩtrznej i wewnΩtrznej. Ascezy by│a jedn╣ z dr≤g, propagowan╣ przez Ko£ci≤│, prowadz╣c╣ ku bo┐ej chwale i zbawieniu wiecznemu.
ôPie£± o Rolandzieö
Jest to utw≤r parenetyczny. Ten epicki poemat opisuje wyprawΩ wojenn╣ Karola Wielkiego (z 778 r.), w│adcy Frank≤w, do Hiszpanii zajΩtej przez niewiernych - Saracen≤w. Opisane jest w nim zwyciΩstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klΩska tylnej stra┐y armii, kt≤ra w trakcie powrotu do Francji zosta│a zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej walce wyciΩta. Zgin╣│ w≤wczas kwiat rycerstwa, w tym hrabia Roland - bohater poematu, kuzyn w│adcy.
Utw≤r jest arcydzie│em swego gatunku - £redniowiecznych chansons de geste - pie£ni o czynach (bohaterskich), powstaj╣cych ju┐ przed XI w. i tworzonych przez tzw. truwer≤w. Do czas≤w obecnych dochowa│o siΩ oko│o stu takich poemat≤w narodowych i bohaterskich.
Na uwagΩ zas│uguje typ i £rodki epickiej narracji oraz ukszta│towany w utworze idea│ osobowy, parenetyczny wizerunek dzielnego rycerza typowy dla zachodniej kultury, nie upowszechniony jednak w literaturze staropolskiej, kt≤ra nie przyswoi│a sobie takiego rycerskiego etosu (etos - z gr. ethos - ôzwyczajö- ca│okszta│t uznawanych i przyswojonych w okre£lonej grupie spo│ecznej norm, kt≤re regulowa│y zachowanie siΩ jej cz│onk≤w).
Cechy rycerza (na podstawie Rolanda):