LITERATURA WSP╙úCZESNA - OG╙LNA CHARAKTERYSTYKA EPOKI
Literatura polska
Najnowsze dzieje naszego pi£miennictwa, nazywanego umownie literatur╣ wsp≤│czesn╣, okre£laj╣ dwa zwrotne momenty w historii naszego narodu: wrzesie± 1939 r. i czerwiec 1989 r. Daty te tworz╣ ramy czasowe tego okresu. LiteraturΩ lat 1939-1989 kszta│towa│y g│≤wnie historia i polityka. Czynniki te formowa│y jej odrΩbno£µ tematyczn╣, £wiatopogl╣dow╣ i programowo-artystyczn╣. Wywar│y one istotny wp│yw na tw≤rczo£µ literack╣ lat wojny i okupacji oraz na literaturΩ po drugiej wojnie £wiatowej. Uwidoczni│o siΩ to w jej zr≤┐nicowaniu, wielo£ci tendencji ideowych i artystycznych, w cechach uleg│o£ci i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej.
Literatura wojny i okupacji stanowi przed│u┐enie dwudziestolecia miΩdzywojennego, poniewa┐ dojrzali pisarze kontynuowali tw≤rczo£µ w konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania nad ┐yciem literackim w okupowanej Polsce przynosz╣ bogaty materia│ dokumentacyjny, kt≤ry £wiadczy, ┐e po 1 wrze£nia 1939 r. ┐ycie kulturalne i literackie nie zamar│o, a jedynie zmieni│ siΩ charakter spo│ecznego obiegu. Pod koniec roku dokona│y siΩ pierwsze zasadnicze zmiany w rozmieszczeniu o£rodk≤w tw≤rczych, co by│o spowodowane biografiami pisarzy. Rozproszenie pisarzy i r≤┐norodno£µ ich do£wiadcze± mia│y zdecydowaµ nie tylko o tematyce utwor≤w, lecz o rodzaju i skali wysi│k≤w zmierzaj╣cych do tego, aby ┐ycie literackie nie tylko nie zanik│o, ale nawet nie zosta│o przerwane.
To w roku 1939 dokona│ siΩ zasadniczy podzia│ na literaturΩ krajow╣ i emigracyjn╣. D│uga jest lista tych, kt≤rzy w wyniku wojny (lub niekiedy zaskoczeni jej wybuchem za granic╣) znaleƒli siΩ poza ziemiami polskimi, okupowanymi przez Niemcy i Zwi╣zek Radziecki.
W rezultacie dzia│alno£ci podziemia, pod koniec 1939 r. ukazywa│o siΩ ponad 30 czasopism, g│≤wnie o charakterze informacyjno-politycznym, z kt≤rych czΩ£µ zamieszcza│a utwory literackie, przede wszystkim wiersze powstaj╣ce w kraju i docieraj╣ce z o£rodk≤w emigracyjnych oraz oboz≤w jenieckich. We wrze£niu ukaza│y siΩ wiersze takich poet≤w, jak Tadeusz Gajcy "Dzie± pierwszy", Czes│aw Janczarski "Wrzesie± 1939", Julian Przybo£ "U szczytu drogi", a tak┐e Kazimierz Wierzy±ski "îwiΩty Bo┐e", Jan Brzechwa "Ojczyzna", Aleksander Baumgardten "Katowicka ballada" (o zajΩciu miasta i jego bohaterskiej obronie), Leopold Lewin "Nowe Termopile", Jerzy Pietrkiewicz "Szar┐a pod Kutnem", Teodor Bujnicki "Modlitwa za WarszawΩ" i wielu innych.
Od pierwszych miesiΩcy udzia│ literatury w kszta│towaniu £wiadomo£ci narodowej, w integralnym oporze i mobilizacji do walki by│ olbrzymi. W okupowanym kraju, r≤wnolegle do organizacji o charakterze politycznym i wojskowym, formuje siΩ podziemie kulturalne, a ┐ycie literackie jest jednym z jego przejaw≤w. W £cis│ym zwi╣zku z nim pozostaje tajne ┐ycie teatralne, dzia│alno£µ wydawnicza, publicystyczna, wsp≤│praca ksiΩgarzy, drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli prowadz╣cych tajne nauczanie.
W£r≤d licznych utwor≤w literackich nale┐y odnotowaµ: W. Broniewskiego "Nad rzekami Babilonu" i "»ydom polskim", T. Bujnickiego (poety wile±skiego) "Ustami pe│nymi krwi", K. K. Baczy±skiego "Do przyjaciela" i "Mazowsze", T. Gajcego "îpiew mur≤w" i "Rapsod o Warszawie", A. Trzebi±skiego "Czas", a tak┐e broszurΩ "Kamienie przez Boga rzucane na szaniec", zbiorek z nutami "Pie£ni zbrojne", R. Bratnego "Maj 1943", zbiorki wierszy W. »ukrowskiego "Rdza" i T. Kwiatkowskiego "Go│Ωbie", konspiracyjne broszury "Tragizm £mierci genera│a Sikorskiego", "Piosenka i wiersz w podziemnej Polsce", Z. Solarzowej pie£± "Na £mierµ genera│a Sikorskiego", znan╣ z pocz╣tkowych s│≤w:
"Maszeruj╣ ch│opcy, maszeruj╣ A nad nimi tΩcza z naszych │ez"
(£piewan╣ przez ┐o│nierzy z Batalion≤w Ch│opskich), J. Gamskiej-úempickiej (poetki lwowskiej) "Nad grobami polskimi w Katyniu", M. Piechala "Nuta", L. Lewina "Pie£± o bitwie pod Lenino", fragmenty ksi╣┐ki A. Fiedlera "Dywizjon 303", drukowane w pi£mie "Prawda M│odych". Wydawano tak┐e wiersze wybitnych poet≤w minionych epok, szczeg≤lnie romantyk≤w, w tym Mickiewicza.
Tw≤rczo£µ literacka uprawiana w czasie wojny umo┐liwi│a wydawanie ksi╣┐ek zaraz po wyzwoleniu, czego przyk│adem Karol Bunsch, kt≤ry w 1940 r. rozpocz╣│ pisanie powie£ci historycznych i kontynuowa│ pracΩ do ko±ca wojny, dziΩki czemu np. "Dzikowy skarb" m≤g│ siΩ ukazaµ w 1945 r.
W obozie polskiej literatury nie mo┐e zabrakn╣µ literatury emigracyjnej. Od 1939 r. na Zachodzie i na Wschodzie powstawa│y utwory dwudziestowiecznych tu│aczy i pielgrzym≤w w tonacji tragicznej, pesymistycznej, p│yn╣ce ze £wiadomo£ci poniesionej klΩski, jak te┐ mobilizuj╣ce do walki i zawieraj╣ce przemy£lenia nad przysz│ym losem Polski. Ju┐ w 1941 r. ukaza│ siΩ w Szkocji zbi≤r wierszy dziewiΩciu autor≤w pt. "Marsz odwetowy. Poezja ┐o│nierska". W antologii "Poezja ka packa. Zbi≤r wierszy Brygady Strzelc≤w Karpackich" (Jerozolima 1944) znalaz│y siΩ m.in. wiersze Mariana Hemara, Artura MiΩdzyrzeckiego, Stanis│awa M│odo┐e±ca. Wiersze te oddawa│y prze┐ycia polskich ┐o│nierzy w pustynnych warunkach, podobnie jak teksty liryczne opublikowane w poetyckiej antologii "Azja i Afryka" (1944). Poetyckim echem walk na P≤│wyspie Apeni±skim by│y wiersze z antologii "Nasze granice w Monte Cassino" (Rzym 1945), gdzie znalaz│y siΩ utwory W. Broniewskiego, B. Kobrzy±skiego, A. MiΩdzyrzeckiego, J. Wedowa. W tym krΩgu powsta│a pie£± Feliksa Konarskiego (Ref-Rena) "Czerwone maki na Monte Cassino". Wiersze zawarte w antologii "Na postoju" (Francja 1940 - Szwajcaria 1943) powsta│y w krΩgu Dywizji Strzelc≤w Pieszych i wyra┐a│y mΩkΩ bezczynnego wyczekiwania. W│asne zbiory wierszy wydali m.in. Artur MiΩdzyrzecki, Marian Czuchnowski, Stanis│aw M│odo┐eniec, Kazimierz Wierzy±ski, Antoni S│onimski, Julian Tuwim.
Znacznie mniej powsta│o utwor≤w prozatorskich i nale┐a│y do nich m.in. M. Kuncewiczowej "Klucze" (Londyn 1943), S. Zahorskiej "Warszawa-Lw≤w 1939", T. Parnickiego "Srebrne or│y" (Jerozolima 1943), K. Pruszy±skiego "Droga wiod│a przez Narwik" (Londyn 1941), J. Meissnera "»╣d│o Genowefy" (Edynburg 1943), A. Fiedlera "Dywizjon 303" (Londyn 1942), reporta┐owe i publicystyczne ksi╣┐ki M. Czuchnowskiego "Z Moskwy do... Moskwy" (Londyn 1944), "Z ziemii w│oskiej do Polski" (Londyn 1944) i "CofniΩty czas" (Londyn 1945). O wrze£niu 1939 napisa│ trzy ksi╣┐ki reporta┐owe Melchior Wa±kowicz: "Te pierwsze walki" (Bukareszt 1940), "Wrze£niowym szlakiem" (Palestyna 1944) i "Wrzesie± ┐agwi╣cy" (Londyn 1947). Wa±kowicz wyda│ tak┐e trzytomowy reporta┐ "Bitwa o Monte Cassino" (Rzym 1945-1947).
Literatura £wiatowa
Druga wojna £wiatowa i czasy okupacji wycisnΩ│y swoje piΩtno nie tylko na naszym ┐yciu literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze powojennej. Do£wiadczenia wojenne formowa│y tak┐e £wiadomo£µ literack╣ pisarzy obcych i wp│ynΩ│y na kszta│t wsp≤│czesnej kultury oraz literatury £wiatowej. Zbrodnie wojenne wywo│ywa│y wstrz╣s i przera┐enie, ujawni│y, do czego by│ zdolny wsp≤│czesny cz│owiek. SkalΩ moralnego upadku homo sapiens pog│Ωbi│o zrzucenie bomby atomowej na HiroszimΩ i Nagasaki. Fakty te wywo│a│y og≤lny niepok≤j o biologiczny byt narod≤w. Realne zagro┐enie ┐ycia i cywilizacji kierowa│o my£l ludzk╣, podobnie jak sumienie i wyobraƒniΩ pisarsk╣, ku bardzo rozmaitym, czΩsto pesymistycznym wnioskom.
Przedstawiciele egzystencjalizmu (w wersji teistycznej i ateistycznej) wyra┐ali przekonanie, ┐e cz│owiek jako jedyny spo£r≤d wszystkich byt≤w wy│╣cznie sam tworzy siΩ tym, kim jest, dokonuj╣c w│asnych wewnΩtrznych wybor≤w, w kt≤rych wyra┐a siΩ wolno£µ jako atrybut cz│owiecze±stwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone pomiΩdzy przesz│o£ci╣, kt≤rej ju┐ nie ma, a przysz│o£ci╣, kt≤rej jeszcze nie ma, st╣d towarzyszy mu poczucie przemijalno£ci i niespe│nienia. Z drugiej strony wolno£µ wewnΩtrzna jest ci╣gle zagro┐ona urzeczowieniem i utrat╣ autentyczno£ci ludzkiego istnienia. Wynika z tego wewnΩtrzne rozdarcie i osamotnienie jednostki, kt≤r╣ egzystencjalizm analizuje w oderwaniu od kszta│tuj╣cych j╣ warunk≤w. Egzystencjalizm, uformowany przez takich my£licieli i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, by│ wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie drugiej wojny £wiatowej, kt≤ry spowodowa│ za│amanie przekona± humanistycznych, wiarΩ w dobro i piΩkno cz│owieka. Literatura egzystencjalistczna podjΩ│a pr≤bΩ uratowania warto£ci ludzkich, da│a intelektualny obraz sprzeczno£ci epoki, kt≤ra obfitowa│a w czyny zbrodnicze i haniebne, ale te┐ w akty szlachetno£ci, po£wiΩcenia i bohaterstwa. Najwazniejsz╣ warto£ci╣ dla egzystencjalizmu jest ludzkie, jednostkowe istnienie.
Jean Paul Sartre wywiera│ wp│yw na postawy ┐yciowe, modΩ, obyczaj i spos≤b ┐ycia £rodowisk m│odzie┐owych i artystycznych. Pogl╣dy teoretyczne egzystencjalizmu wy│o┐y│ w dziele "Byt i nico£µ" (1943). Sartre napisa│ i og│osi│ ponadto zbi≤r opowiada± "Mur", powie£µ "Drogi wolno£ci", dramaty: "Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabe│ i Pan B≤g" oraz liczne eseje.
Albert Camus jest autorem takich znanych powie£ci, jak "Obcy" (1942), "D┐uma" (1947), "Upadek" (1956), a tak┐e opowiada±, dramat≤w i esej≤w. W "D┐umie" podejmuje problematykΩ wsp≤│czesnosci, analizuj╣c prawdopodobne wypadki wywo│ane straszliw╣ epidemi╣. Trudny humanizm tej powie£ci polega na tym, ┐e z│o nie jest w stanie zniszczyµ wewnΩtrznych warto£ci cz│owieka, gdy┐ ten wyra┐a siebie samego w pracy, wysi│ku i cierpieniu.
R≤wnie┐ we Francji rozwin╣│ siΩ szeroko inny kierunek filozoficzny - personalizm, reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opieraj╣cy siΩ na za│o┐eniu, ┐e rozw≤j osobowo£ci cz│owieka jest celem ┐ycia jednostki i spo│ecze±stwa. W centrum zainteresowania znalaz│a siΩ osoba ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi £wiata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna do bezpo£redniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku £wiatu - i w nim istnieje. Ta szko│a my£lenia prowadzi ku rado£ci egzystencji.
LiteraturΩ niemieck╣ najchlubniej reprezentuje Thomas Mann, kt≤ry w ko±cowej fazie tw≤rczo£ci og│osi│ "Doktora Faustusa". G│≤wny bohater dzie│a jest uosobieniem dramatu wsp≤│czesnej sztuki i dramatu kultury niemieckiej, gin╣cej w mrokach faszyzmu.
Ciekaw╣ indywidualno£ci╣ w kulturze niemieckiej by│ tak┐e poeta, dramaturg i prozaik Bertold Brecht ("Opera za trzy grosze", "Matka Courage i jej dzieci", "Strach i nΩdza Trzeciej Rzeszy", "Kaukaskie kredowe ko│o"), obro±ca prostych ludzi, tw≤rca teatru spo│ecznie zaanga┐owanego.
PostΩpowe, antyfaszystowskie idee g│osili ponadto tacy wielcy pisarze niemieccy, jak Heinrich Böll ("Gdzie by│e£ Adamie?", "Zwierzenia klowna") i Günter Grass ("Blaszany bΩbenek").
Z du┐ym zainteresowaniem przyjΩ│a Europa ciekaw╣ i bujnie rozwijaj╣c╣ siΩ prozΩ ameryka±sk╣ za spraw╣ takich pisarzy, jak Ernest Hemingway ("Komu bije dzwon", "Za rzekΩ, w cie± drzew", "Stary cz│owiek i morze") i William Faulkner ("Niepokonane", "Wielki las").
Interesuj╣cymi tw≤rcami ameryka±skimi byli r≤wnie┐ prozaicy m│odszego pokolenia o wyczulonej wra┐liwo£ci na samotno£µ i bunt m│odych. Nale┐eli do nich m.in. Robert Penn Warren ("Gubernator"), Jerome D. Salinger ("Buszuj╣cy w zbo┐u"), Truman Capote ("Inne g│osy, inne £ciany", "Harfa traw", "îniadanie u Tiffany'ego", "Z zimn╣ krwi╣"), John Updike ("Centaur"), Irvin Shaw ("M│ode lwy"), James Jones ("St╣d do wieczno£ci"), Joseph Heller ("Paragraf 22"), William Styron ("Pogr╣┐yµ siΩ w mroku"), Saul Bellow ("Herzog"), a tak┐e emigranci z Europy ┐yj╣cy w Stanach Zjednoczonych: Isaac Bashevis Singer ("Dw≤r", "Spu£cizna", "Magiczna moc"), Vladimir Nabokov ("Lolita", "Przejrzysto£µ rzeczy"), Jerzy Kosi±ski ("Malowany ptak", "Kroki"), Joseph Brodsky, poeta, eseista, t│umacz. W dziedzinie dramatu £wiatowy sukces odnie£li: Tennessee Williams ("Szklana mena┐eria", "Tramwaj zwany po┐╣daniem"), Artur Miller ("îmierµ komiwoja┐era", "Czarownice z Salem"), Edward Albee ("Kto siΩ boi Wirginii Woolf ?").
Istotny wk│ad do wsp≤│czesnej literatury £wiatowej wnie£li pisarze radzieccy. Literatura radziecka, pocz╣wszy od lat sze£µdziesi╣tych, zaczΩ│a zmieniaµ swoje oblicze, ods│aniaj╣c konflikty wsp≤│czesnego ┐ycia, pokazuj╣c margines spo│eczny, wyja│owienie duchowe spo│ecze±stwa, aby w ko±cu ukazaµ efekty totalitarnego ustroju w postaci oboz≤w pracy istniej╣cych od lat dwudziestych. Kolejno odkryto i udostΩpniono "Mistrza i Ma│gorzatΩ" (1967) Michai│a Bu│hakowa; tw≤rczo£µ Andrieja P│atonowa, podejmuj╣cego wnikliw╣ analizΩ psychologiczn╣ ludzi epoki porewolucyjnej; zaczΩto publikowaµ utwory Siergieja Za│ygina ("Nad Irtyszem", "Komisja") o problemach wsi syberyjskiej; Walentina Rasputina ("»yj i pamiΩtaj", "Po┐egnanie z Matior╣") ukazuj╣cego dramaty wydziedziczonych z rodzinnej ziemi; Czyngisa Ajtmatowa ("Bia│y statek", "D┐amila", "»egnaj, Gulsary!", "Dzie± d│u┐szy ni┐ stulecie") zanurzaj╣cego swoj╣ prozΩ w scenerii rodzinnej Kirgizji i rozwa┐aj╣cego wielkie zagadnienia moralne o uniwersalnym znaczeniu; Wasilija Szukszyna, mistrza ma│ych form prozatorskich ("Rozmowy przy jasnym ksiΩ┐ycu"), re┐ysera i aktora, tw≤rcy g│o£nego filmu "Kalina czerwona", w kt≤rym po raz pierwszy zosta│ ukazany margines spo│eczny jako przyk│ad koszt≤w wykorzenienia cz│owieka z jego £rodowiska i obyczajowo£ci.
Zjawiskiem nowym, chocia┐ od dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki by│a tw≤rczo£µ Aleksandra So│┐enicyna, datuj╣ca siΩ od opublikowania w 1962 r. opowiadania "Jeden dzie± Iwana Denisowicza", a nastΩpnie wielkiej opowie£ci o radzieckich │agrach "Archipelag Gu│ag".
Do ciekawych zjawisk literackich nale┐y poezja Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Osipa Mandelsztama, Maryny Cwietajewej. Z m│odszych poet≤w, wyczulonych na problematykΩ moraln╣, wymieniµ nale┐y Borysa S│uckiego, Bu│ata Okud┐awΩ, Eugeniusza JewtuszenkΩ, BellΩ AchmadulinΩ i Andrieja Wozniesienskiego.
Literatura powojenna
Powojenna literatura polska, podobnie jak £wiatowa, jest bardzo r≤┐norodna. Ale jej cech╣ swoist╣ jest tak┐e rozbicie (na krajow╣ i emigracyjn╣, na oficjaln╣ i nieoficjaln╣). R≤┐norodno£µ to warto£µ pozytywna i ze wszech miar po┐╣dana: jest wynikiem inicjatyw, konkurencji i bogactwa pomys│≤w tw≤rczych. W d╣┐eniu ku r≤┐norodno£ci, charakterystycznym dla literatury £wiatowej, nasza musia│a pokonywaµ przeszkody ideologiczne, polityczne i cenzuralne, kt≤re powodowa│y destrukcjΩ, wrogo£µ i brak porozumienia w£r≤d tw≤rc≤w. Na dzieje polskiej literatury powojennej mo┐na spojrzeµ jako na walkΩ o r≤┐norodno£µ wbrew rozbiciu.
PrzyjΩcie perspektywy zmaga± przeciw temu rozbiciu, uwzglΩdnienie presji polityki kulturalnej i dzia│alno£ci cenzury prewencyjnej pozwala wyodrΩbniµ w naszej powojennej literaturze cztery okresy (pi╣ty zacz╣│ siΩ w po│owie 1989 r.).
Okres pierwszy - obejmuje lata 1944-1948, kiedy to zd╣┐y│o siΩ ukazaµ, bez nacisk≤w ideologicznych, wiele wybitnych ksi╣┐ek napisanych podczas okupacji: Juliana Przybosia "Miejsce na ziemi" (1945), Czes│awa Mi│osza "Ocalenie" (1945), Seweryny Szmaglewskiej "Dymy nad Birkenau" (1945), Stefana Otwinowskiego "Czas nieludzki" (1945), Zofii Na│kowskiej "Medaliony" (1946), Stanis│awa Dygata "Jezioro Bode±skie" (1946), Kornela Filipowicza "Krajobraz niewzruszony" (1947) i zamykaj╣cy ten okres "Popi≤│ i diament" (1948) Jerzego Andrzejewskiego. W tym okresie rozwija siΩ liryczno-groteskowa tw≤rczo£µ Konstantego Ildefonsa Ga│czy±skiego i pojawiaj╣ siΩ tacy wybitni tw≤rcy, jak Tadeusz R≤┐ewicz i Tadeusz Borowski.
Od ukazania siΩ w Lublinie czasopisma literackiego "Odrodzenie" (1944) do Zjazdu Zwi╣zku Literat≤w Polskich w Szczecinie (1949), mimo postulowania filozofii marksistowskiej i estetyki realizmu, by│ to czas najwiΩkszych swob≤d, kt≤re w literaturze zaowocowa│y du┐ym zr≤┐nicowaniem ideowym i artystycznym.
Okres drugi - przypada na lata 1949-1955, czyli od zjazdu ZLP w Szczecinie, proklamuj╣cego socrealizm, po czas "odwil┐y". Proporcje miΩdzy literatur╣ krajow╣ a emigracyjn╣ uleg│y odwr≤ceniu. O ile w pierwszym okresie emigracja walczy│a o przetrwanie, teraz wkroczy│a w okres £wietno£ci i r≤┐norodno£ci. W kraju, na skutek stalinizacji ┐ycia politycznego i kulturalnego, zapanowa│ socrealizm bΩd╣cy zaprzeczeniem r≤┐norodno£ci. Wraz z nim literatura mia│a stawaµ siΩ coraz bardziej jednakowa, u┐ywaµ tego samego jΩzyka i tak samo optymistycznie pokazywaµ rzeczywisto£µ. Zapanowa│o uzale┐nienie literatury od aktualnej linii politycznej i wzor≤w radzieckich. Widomym rezultatem by│y powie£ci produkcyjne, upowszechnianie i na£ladowanie agitacyjnej tw≤rczo£ci W│odzimierza Majakowskiego, a tak┐e odciΩcie od kultury kraj≤w zachodnich. Socrealizm zaleca│ poziom £redni, wyr≤wnany, bez szczeg≤lnych ambicji pisarskich, tΩpi╣c zar≤wno elitarne nowatorstwo, jak i beletrystykΩ rozrywkow╣. W tym samym czasie na emigracji pisarze cieszyli siΩ swobod╣ tw≤rcz╣, demaskowali stalinizm (np. "Inny £wiat" G. Herlinga-Grudzi±skiego, "Zniewolony umys│" Czes│awa Mi│osza, "Droga donik╣d" J. Mackiewicza) i mieli szansΩ wypowiadania siΩ w dowolnej konwencji pisarskiej. Kiedy w kraju obowi╣zywa│ radosny kolektywizm, na emigracji by│y warunki manifestowania postaw skrajnie indywidualistycznych, co uwidacznia siΩ m.in. w "Dzienniku" Witolda Gombrowicza, drukowanym przez parysk╣ "KulturΩ". W kraju odwo│ywano siΩ do tradycji literackiej i jej symboli celem wykorzystania w retoryce propagandowej. Na obczyƒnie tradycja by│a nie tylko u£wiΩcana, ale te┐ obna┐ana w parodii i drwinie, m.in. w "Trans-Atlantyku" Gombrowicza. Tymczasem w kraju ┐╣dano od pisarzy wyraƒnego samookre£lenia siΩ ideowego i politycznego, nadania w│asnym dzie│om tre£ci jednoznacznych i afirmuj╣cych powojenn╣ rzeczywisto£µ, panegirycznych wzglΩdem os≤b i decyzji ideowo-politycznych. W£r≤d realizator≤w "nowej metody tw≤rczej" znaleƒli siΩ pisarze kilku generacji, kt≤rzy pod szyldem socrealizmu upowszechniali powie£ci produkcyjne z optymistycznym zako±czeniem, z podzia│em postaci na "czarne" (wr≤g klasowy, sabota┐ysta) i "bia│e" (zwolennik sp≤│dzielni produkcyjnej, pracownik urzΩdu bezpiecze±stwa lub milicji), z trzecioosobow╣ narracj╣ pozoruj╣c╣ obiektywizm i wzmacniaj╣c╣ "racje historyczne". Do popularnych w≤wczas autor≤w i tytu│≤w nale┐y zaliczyµ: Jerzego Pytlakowskiego "Fundamenty" (1948), Jana Wilczka "Numer 16 produkuje" (1949), Bogdana Hamery "Na przyk│ad Plewa" (1950), Tadeusza Konwickiego "Przy budowie" (1950), Aleksandra îcibora-Rylskiego "WΩgiel" (1950), Andrzeja Brauna "Lewanty" (1952). Powie£ci i opowiadania w duchu socrealizmu pisali tak┐e: Wojciech »ukrowski "Madre zio│a" (1951), Jaros│aw Iwaszkiewicz "Ucieczka Felka Okonia" (1953) i Kazimierz Brandys "Obywatele" (1954). Prezentowanie bohater≤w uzale┐nionych ca│kowicie od okoliczno£ci swojego czasu spowodowa│o, ┐e byli to ludzie bez motywacji psychologicznej, bez trwa│ych warto£ci duchowych i etycznych, zdeterminowani przez ideologiΩ i produkcjΩ. Postacie "papierowe" i nieprawdziwe. Ale w tym samym okresie powsta│y tak┐e ksi╣┐ki lepsze, takie jak "Rojsty" T. Konwickiego, "Dni klΩski" W. »ukrowskiego, "Pami╣tka z Celulozy" I. Newerlego czy "Pokolenie" B. Czeszki.
Okres trzeci - to dwudziestolecie 1956-1976, rozpoczynaj╣ce siΩ prze│omem paƒdziernikowym. To by│ proces, kt≤ry rozpocz╣│ siΩ po £mierci Stalina (1953), za£ apogeum znalaz│ w roku 1956, kiedy to mia│y miejsce takie zwrotne wydarzenia polityczne, jak XX zjazd KPZR, pozna±ski Czerwiec, paƒdziernikowe plenum KC PZPR i powr≤t do w│adzy W│adys│awa Gomu│ki oraz powstanie w Budapeszcie. Literatura tego okresu wp│ywa│a na zmianΩ spo│ecznej £wiadomo£ci, bΩd╣c jednocze£nie wyrazicielk╣ spo│ecznych protest≤w. Powstawa│y pisma (np. "Po prostu") i utwory literackie poddaj╣ce krytyce stalinizm i socrealizm w prze£wiadczeniu, ┐e system jest reformowalny i mo┐e odzyskaµ "ludzk╣ twarz". Przyk│adem krytycznej postawy by│ "Poemat dla doros│ych" (1955) Adama Wa┐yka, "Gor╣cy popi≤│" (1956) Mieczys│awa Jastruna, "Z│oty lis" (1955) i "Ciemno£ci kryj╣ ziemiΩ" (1957) Jerzego Andrzejewskiego, "Pierwszy krok w chmurach" (1956) Marka H│aski, "Matka kr≤l≤w" (1957) Kazimierza Brandysa czy opowiadania S│awomira Mro┐ka z tomu "S│o±" (1957). O zniewoleniu umys│≤w pisali czΩsto ci, kt≤rzy sami anga┐owali siΩ w socrealizm.
Prze│om paƒdziernikowy doprowadzi│ do pierwszej wersyfikacji literatury, kieruj╣c uwagΩ pisarzy na nowoczesno£µ i tradycjΩ. To "S│awa i chwa│a" Jaros│awa Iwaszkiewicza (I tom ukaza│ siΩ w 1956 r.) nawi╣zywa│a do niedawnej tradycji, oddalaj╣c rzeczywisto£µ spo│eczn╣ i atmosferΩ duchow╣ Polski Niepodleg│ej (tzw. okresu miΩdzywojennego). Trzytomowa powie£µ ma w sobie epicki rozmach: pisarz oddaje epokΩ poprzez ┐ycie r≤┐nych grup spo│ecznych, w tym najpe│niej ludzi sztuki, w kt≤rych biografiach i dzie│ach s╣ zawarte tajemnice ludzkich charakter≤w, niepokoje egzystencjalne, d╣┐enia i niepowodzenia. W czytelniczym odbiorze zostanie Iwaszkiewicz jako niedo£cigniony tw≤rca opowiada±, m.in. takich jak: "Matka Joanna od Anio│≤w", "Bitwa na r≤wninie Sedgemoor", "Ikar", "M│yn nad Lutyni╣", "Ogrody".
Wa┐nym efektem prze│omu paƒdziernikowego by│o otwarcie na sztukΩ i literaturΩ Zachodu. ZaczΩ│y siΩ ukazywaµ przek│ady dzie│ Camusa, Sartre'a, Saint-Exupery'ego, Vercorsa, Kafki, Musila, Brocha, Hemingwaya, Steinbecka, Faulknera, w czasopismach literackich i na scenach teatr≤w dramaty Becketta, Ionesco, Brechta, Williamsa, Millera, Wildera i O'Neilla. Z literatury radzieckiej t│umaczono opowiadania Babla, nowele Erenburga i tw≤rczo£µ Bu│hakowa.
Po 1956 r. wielu pisarzy wr≤ci│o do kraju, m.in. Stanis│aw Cat-Mackiewicz, Zofia Kossak-Szatkowska (Szczucka), Micha│ Choroma±ski, Melchior Wa±kowicz, Stanis│aw M│odo┐eniec, Jerzy Stanis│aw Sito, znacznie p≤ƒniej Teodor Parnicki, Maria Kuncewiczowa i inni. Poza tym na arenΩ wchodzi pokolenie 56, grupa wybitnych indywidualno£ci tw≤rczych. W£r≤d poet≤w: Andrzej Bursa, Jerzy Harasymowicz, Stanis│aw Grochowiak, Tadeusz Nowak; w£r≤d prozaik≤w: Marek H│asko, W│adys│aw Terlecki, W│odzimierz Odojewski, Marek Nowakowski, Edward Stachura; w£r≤d dramaturg≤w - S│awomir Mro┐ek. Na osobn╣ uwagΩ zas│uguj╣ tzw. "sp≤ƒnione debiuty" i "utwory z szuflady": Zbigniewa Herberta "Struna îwiat│a" i Mirona Bia│oszewskiego "Obroty rzeczy".
W latach sze£µdziesi╣tych przewa┐aj╣ dwie tendencje: penetrowanie wsp≤│czesnej obyczajowo£ci (zak│amania, skorumpowania, bezwolno£ci i nijako£ci) oraz poszukiwanie korzeni w tradycji £r≤dziemnomorskiej, chrze£cija±skiej, ┐ydowskiej, ludowej. Powstaje literatura "ojczyzn prywatnych", kresowych (Konwicki, Ku£niewicz), ch│opskich (Kawalec, Nowak, My£liwski), ┐ydowskich (Stryjkowski).
Wypadki marcowe 1968 r. obfituj╣ w dotkliwe konsekwencje: szerz╣ postawy antyinteligenckie i nastroje nacjonalistyczne, w rezultacie czego emigruje wielu pisarzy i intelektualist≤w pochodzenia ┐ydowskiego. Reakcj╣ na wiΩzienia i wzmo┐on╣ cenzurΩ jest radykalizacja m│odych tw≤rc≤w, powstanie m│odej formacji poetyckiej, okre£laj╣cej siebie jako pokolenie 68. Program artystyczny to walka z jΩzykiem propagandy i ods│anianie czytelnika "ubezw│asnowolnionego". Jawna polityczno£µ i moralna bezkompromisowo£µ cechuje wiersze Stanis│awa Bara±czaka, Ryszarda Krynickiego, Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego.
Du┐a czΩ£µ pisarzy uprawia│a dalej socrealizm zmodyfikowany i zamaskowany przed czytelnikiem lub omija│a polityczn╣ i spo│eczn╣ rzeczywisto£µ, rezygnuj╣c z temat≤w "aktywnych" na rzecz neutralnych. Deklarowana przez mecenasa pa±stwowego wolno£µ eksperymentu artystycznego sprowadza│a siΩ do swob≤d warsztatowych pod warunkiem podejmowania temat≤w obojΩtnych, apolitycznych.
Okres czwarty - to lata 1976-1989 i dalszy ci╣g rozbicia na literaturΩ oficjaln╣ i tzw. "drugi obieg", czyli wydawnictwa niezale┐ne i tajny kolporta┐. Si│╣ drugiego obiegu by│o nowe o£wietlenie zagadnie± wypaczonych przez pisarzy dyspozycyjnych ii cenzurΩ. Rozrost literatur podziemnej wp│ywa│ na liberalizacjΩ cenzury.
Okres "pierwszej" Solidarno£ci (1980/81) zaowocowa│ tw≤rczo£ci╣ okoliczno£ciow╣, folklorem strajkowym, ballad╣ i piosenk╣. Ci sami pisarze publikowali swoje ksi╣┐ki w wydawnictwach oficjalnych, nielegalnych (poza cenzur╣) i w oficynach emigracyjnych. Tak postΩpowali Jerzy Andrzejewski, Stefan Kisielewski, Stanis│aw Bara±czak, Julian Stryjkowski, Tadeusz Konwicki. By│ to spos≤b na rozszerzanie wolno£ci pisarskiej.
W tym okresie ukaza│o siΩ wiele znacz╣cych utwor≤w poetyckich i prozatorskich, m.in. Tadeusza R≤┐ewicza, Wis│awy Szymborskiej, Ewy Lipskiej, Jana Twardowskiego, Jaros│awa Iwaszkiewicza ("Podr≤┐e do W│och", "Petersburg", "Podr≤┐e do Polski"), Andrzeja Ku£niewicza ("Lekcja martwego jΩzyka", "Witra┐", "Mieszaniny obyczajowe"), Juliana Stryjkowskiego ("Przybysz z Narbony"), Jerzego Krzysztonia ("Ob│Ωd"), W│odzimierza Odojewskiego ("Zasypie wszystko, zawieje..."), Tadeusza Nowaka, Juliana Kawalca, J≤zefa úozi±skiego.