WALORY ARTYSTYCZNE UTWOR╙W RENESANSOWYCH
Z w│oskiego s│owa ôfrascaö co oznacza ga│╣zka. Od frasche co oznacza bagatela, drobnostka. Jest to kr≤tki utw≤r poetycki bΩd╣cy odmian╣ epigramatu, najczΩ£ciej ┐artobliwy i na b│ahy temat, dotyczy jakiego£ zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamkniΩty wyrazist╣ puent╣ stanowi╣c╣ wyostrzenie my£li lub konkluzje. NazwΩ wprowadzi│ Kochanowski w okresie renesansu. Fraszka renesansowa mia│a charakter g│≤wnie sytuacyjny, wsp≤│czesna pos│uguje siΩ chΩtnie kontrastem form jΩzykowych.
Jest to utw≤r o£miowierszowy o charakterze epigramatycznym, o tre£ci przede wszystkim obyczajowej, podaj╣cy czΩsto anegdotΩ bez puenty, dla samego zdarzenia. Taki tytu│ nada│ Miko│aj Rej swoim wierszom, stanowi╣cym czΩ£µ ôZwierzy±caö.
W Anglii w drugiej po│owie XVI wieku nast╣pi│ rozkwit kultury pod El┐biet╣ I. Panowa│a tam monarchia absolutna. By│a ona dobrym mecenasem dla sztuki, dramatu i teatru. Wi╣za│o siΩ to ze £redniowiecznym teatrem (misteria, moralitety). Teatr by│ rodzajem rozrywki dla dworu, mieszcza±stwa i biedoty. Przedstawienia odbywa│y siΩ pod go│ym niebem na dziedzi±cach ober┐y, dopiero jaki£ czas p≤ƒniej wybudowano specjalne dla teatru budynki. Przedstawienia odbywa│y siΩ popo│udniu. Budynek teatru by│ wieloboczny lub okr╣g│y. W kszta│cie podkowy. Zadaszone miejsca dla bogaczy. Wewn╣trz na dziedzi±cu znajdowa│y siΩ stoj╣ce miejsca dla biedoty. ScenΩ stanowi│a zadaszona platforma. Wok≤│ sceny znajdowa│y siΩ pochodnie. Dekoracje by│y sk╣pe (napisy - ôTu jest lasö). Bohaterowie m≤wili gdzie s╣, jaka jest pora dnia - nie trzeba by│o u┐ywaµ dekoracji. Kostiumy aktor≤w by│y prywatn╣ w│asno£ci╣. By│y bogate i strojne. Aktor by│ to zaw≤d, kt≤ry mogli wykonywaµ tylko mΩ┐czyƒni. Autorami sztuk czΩsto byli sami aktorzy. Tw≤rcami epoki el┐bieta±skiej s╣:
Dramat Szekspira:
Jest to gatunek liryczny, kt≤rego pochodzenie wyprowadza siΩ ze staro┐ytnej pie£ni obrzΩdowych, £piewanych przy akompaniamencie muzyki. Pie£± cechuje uproszczenie budowy, prosta sk│adnia, uk│ad stroficzny, wystΩpowanie refren≤w i paraleizm≤w (powt≤rzenie jakiego£ elementu lub zasady budowy). Charakter pie£ni wynika z jej zwi╣zk≤w z muzyk╣; u│atwia ukszta│towanie melodii. Do tradycji pie£ni Horacego nawi╣za│ Kochanowski. Obok najczΩ£ciej uprawianej pie£ni jako wiersza lirycznego, czΩsto o tematyce mi│osnej, wykszta│ci│y siΩ r≤┐ne jej odmiany, zwi╣zane z ram╣ sytuacyjn╣ (powitalna, po┐egnalna, pochwalna, biesiadna). Istniej╣ pie£ni popularne - ludowe, ┐o│nierskie, powsta±cze, legionowe.
Od greckiego s│owa ôthrenosö czyli lament, pie£± ┐a│obna, op│akiwanie. Jest to utw≤r poetycki o tonie elegijnym i charakterze ┐a│obnym, po£wiΩcony wspomnieniu osoby zmar│ej, rozpamiΩtywanie jej zalet i uczynk≤w. Gatunek ten ukszta│towano w antyku, a do poezji polskiej wprowadzi│ go Kochanowski.
Rozprawa obszernych rozmiar≤w podejmuj╣ca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy. WystΩpuje czΩsto w tytu│ach prac filozoficznych.
Przem≤wienie o tre£ci religijnej, wyg│aszane podczas nabo┐e±stwa, obja£niaj╣ce teksty religijne i zawieraj╣ce pouczenie moralne. Kazania £redniowieczne wprowadza│y realia ┐ycia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych. W okresie reformacji zbiory kaza± przybra│y charakter utwor≤w literackich niekoniecznie pe│ni╣ce funkcje u┐ytkowe. Kazania sejmowe Skargi w proroczym tonie przeciwstawi│y idea│y heroizmu i patriotyzmu wzorom ┐ycia ziemia±stwa.
Jest to gatunek poetycki wywodz╣cy siΩ z antycznej Grecji (idylla Teokryta), obejmuj╣cy utwory utrzymane w pogodnym tonie.
Opowiadaj╣ one o ┐yciu pasterzy lub wie£niak≤w. Gatunek ten w staro┐ytnym Rzymie rozwin╣│ Wergiliusz. Znany by│ r≤wnie┐ w czasach nowo┐ytnych i oznacza│ w≤wczas wierszowany utw≤r o formie monologu w│o┐onego w usta postaci literackiej na og≤│ pasterza, z przewa┐aj╣cym udzia│em element≤w dialogowych i opisowych. Do literatury polskiej ten gatunek wprowadzi│ Kochanowski. Obok sielanki narracyjne wystΩpowa│ r≤wnie┐ sielanka dialogowa, sielanka udramatyzowana. Tematyka z ┐ycia pasterskiego lub wiejskiego przedstawiana by│a w spos≤b realistyczny lub konwencjonalny (sielanka konwencjonalna). Dla sielanki staropolskiej charakterystyczna by│a dwup│aszczyznowo£µ, polegaj╣ca na wystΩpowaniu podmiotu wypowiedzi (i sytuacji) oraz wypowiedzi przytoczonej. W sielance wyra┐a│a siΩ tΩsknota za ┐yciem natury i niechΩci do miasta, charakterystyce to dla kultury dworskiej z w│a£ciwym jej pragnieniem zwrotu do ludowo£ci.
Od w│oskiego s│owa ônovellaö co oznacza nowo£µ. Jest to kr≤tki utw≤r epicki, kt≤ry charakteryzuje zwiΩz│o£µ kompozycji (wyraƒny punkt kulminacyjny, puenta), ograniczenie liczby postaci, wprowadzenie tylko jednego w╣tku, skupienie siΩ na jednym tylko problemie, jeden punkt widzenia. Ukszta│towa│a siΩ ona we W│oszech w renesansie. Sta│a siΩ £rodkiem wprowadzenia do literatury £rodowiska mieszcza±skiego z jego ┐yciem codziennym i ludƒmi, problematyk╣ obyczajow╣ i psychologiczn╣, co wyraƒnie odr≤┐nia│o ten gatunek od epiki wierszowanej.
Religijno£µ Miko│aja SΩpa-Szarzy±skiego
Miko│aj SΩp-Szarzy±ski to tw≤rca renesansu, ale wprowadza on elementy barokowe. W jego poezji zauwa┐amy brak pogody ducha czy afirmacji ┐ycia. Na pierwszy plaan wysuwaj╣ siΩ sprawy religijne. Stawia cz│owieka wobec si│y jak╣ jest B≤g. Utwory jego to zbi≤r sonet≤w. Wyda│ tomik ôrymy, albo wiersze polskieö.
Sonet IV
Cz│owiek walczy z pokusami i s│abo£ciami £wiata. Pierwsza strofa m≤wi o sytuacji cz│owieka w £wiecie. Ci╣g│a walka z hetmanem ciemno£ci-szatanem, kt≤ry popycha ludzi do z│a. Cia│o d╣┐y do przyjemno£ci i szkodzi duszy. Pok≤j duszy jest szczΩ£ciem, ale dusza ludzka nie ma spokoju i musi walczyµ. Jest to dramatyzm ludzkiego ┐ycia. Cz│owiek jest skazany na rozdwojenie miΩdzy pragnieniem, a niespe│nieniem. R≤┐ni siΩ to od humanizmu chrze£cija±skiego w kt≤rym nie ma diab│a w przeciwie±stwie do liryki SΩpa-Szarzy±skiego.
îwiat jest miejscem gdzie czekaj╣ na ludzi pokusy prowadz╣ce do nieszczΩ£cia i braku zbawienia. Cz│owiek uzale┐niony jest od czynnik≤w zewnΩtrznych. Dusza i cia│o to dwie czΩ£ci ludzkiej naatury. Cia│o jest prymitywnie ziemskie i pragnie rozkoszy. Dusza za£ d╣┐y do doskona│o£ci, obce s╣ jej pragnienia ziemskie. St╣d b≤l w cz│owieku w pragnieniu rozkoszy i jednoczesnym d╣┐eniu duszy do doskona│o£ci. Cz│owiek mo┐e zwyciΩ┐yµ tylko przy pomocy Boga. Sam jest s│aby i w╣t│y i nie radzi sobie z rozdwojeniem. W £wiecie stworzonym przez Boga, panoszy siΩ szatan, a cz│owiek skazany jest na walkΩ, kt≤rej patronuje B≤g. îwiat nie jest doskona│o£ci╣. B≤g w swej wielko£ci pozostaje niewzruszony i obojΩtny.
Sonet V - "O nietrwa│ej mi│o£ci..."
Cz│owiek pragnie mi│o£ci, ale mi│uj╣c traci z oczu cel ┐ycia. Za£lepiony mi│o£ci╣ nie dostrzega prawdziwych warto£ci. Gdy cz│owiek nie kocha to cia│o siΩ smuci, a dusza raduje. Mi│o£µ to w│a£ciwo£µ ludzkiego ┐ycia. Jest nie trwa│a i prowadzi do cierpienia. Ponownie widzimy, ┐e cz│owiek zawieszony jest miΩdzy pragnieniem, a nie spe│nieniem. Cz│owiek nie mo┐e byµ szczΩ£liwy. Gdy kocha to te┐ czego£ mu brakuje. Nie mo┐e byµ szczΩ£liwy. Czy kocha czy te┐ nie kocha.
Cz│owiek zawieszony jest pomiΩdzy dobrem, a z│em.
Cz│owiek by byµ w pe│ni cz│owiekiem musi podj╣µ walkΩ. Dopiero w chwili £mierci cz│owiek zyskuje pok≤j.
Miko│aj SΩp-Szarzy±ski tworzy│ poezjΩ bΩd╣c╣ pomostem renesansu i baroku. W utworach prezentowanych wyrzej elementy renesansu to:
Cechy baroku to: