Swoje pierwsze utwory napisa│ jako dziennikarz. Najpierw pisa│ artyku│y popularno-naukowe. Nie uwa┐a│ pracy dziennikarskiej za do£µ powa┐n╣. Przyj╣│ ofertΩ pisania sta│ych felieton≤w (tre£µ mia│a informowaµ o wa┐nych wydarzeniach z r≤┐nych sfer). Idea│ felietonisty: musi byµ wszΩdzie i wszystko wiedzieµ, czytywaµ wyci╣gi z artyku│≤w, alfa i omega - ch│onie wszystko.
W swoich pracach zawar│ pozytywistyczne has│a: praca organiczna, nauka to potΩga, emancypacja kobiet (jest przeciw niej).
Tematem ôLalkiö jest klΩska dw≤ch ideologii: pozytywizmu i romantyzmu, ukazane na tle przemian dziejowych: wygasania walk narodowowyzwole±czych i rodzenia siΩ kapitalizmu. Uwaga autora koncentruje siΩ wok≤│ zagadnie± politycznych, spo│eczno-ekonomicznych i kulturalnych. Im te┐ podporz╣dkowana jest konstrukcja portret≤w psychologicznych powie£ciowych postaci. ôLalkaö posiada trzy warstwy kompozycyjno-tematyczne:
Portret Stanis│awa Wokulskiego
Doktor Schuman powiedzia│ o Stachu: ôSkupi│o siΩ w nim dw≤ch ludzi: romantyk sprzed roku 1860 i pozytywista z 1870ö. Osobowo£µ Wokulskiego ukszta│towa│a siΩ w epoce romantyzmu, ale ┐yµ i dzia│aµ przysz│o mu w potywiƒmie. Cechy jakie siΩ w nim skupi│y, ich kontrowersyjno£µ, wywo│uj╣ca brak ideowej, konsekwentnej postawy, doprowadzi│o do klΩski w ┐yciu osobistym g│≤wnego bohatera.
Cechy romantyczne:
Cechy pozytywistyczne:
Mi│o£µ do Izabeli przemieni│a Wokulskiego z cz│owieka krytycznego i rozs╣dnego w zakochanego do szale±stwa romantyka. Straci│ pewno£µ siebie, przesta│ wierzyµ w pracΩ, prze┐ywa│ rozterki, nie potrafi│ znale┐ƒ dla siebie miejsca na ziemi.
Stary subiekt jako narrator - znaczenie pamiΩtnika Rzeckiego
PamiΩtnik Rzeckiego to wzruszaj╣ca, chaotyczna gadanina starego subiekta, kt≤ry opowiada o wszystkim co prze┐y│ i prze┐ywa, wzbogacaj╣c to w│asnymi refleksjami. Spe│nia tym samym wa┐ne funkcje. Dope│nia obraz przedstawionej rzeczywisto£ci w ôLalceö bardzo istotnymi elementami. Informuje o udziale Rzeckiego w Wio£nie Lud≤w, Wokulskiego w powstaniu styczniowy, oraz jego p≤ƒniejszych losach, przez co powie£µ zyskuje perspektywΩ historyczn╣. Wprowadzenie pamiΩtnika celowo op≤ƒnia akcjΩ, wzmaga zaciekawienie czytelnika dalszymi losami bohater≤w. Z niego poznajemy tak┐e WarszawΩ lat 70-tych i wcze£niejszych, jej mieszka±c≤w. Rzecki komentuje tragediΩ mi│osn╣ Stanis│awa, wydarzenia w sklepie, w kamienicy, w mie£cie. DziΩki temu kazde zdarzenie ogl╣damy z r≤┐nych punkt≤w widzenia, mamy ro┐ne interpretacje. Rzecki opowiada przede wszystkim o przesz│o£ci, wspomina lata wcze£niejsze - okres napoleo±ski. Gdy narrator odautorski przedstawia £wiat w miarΩ wszechstronnie i obiektywnie to Rzecki pisze tylko o tym, co sam wie, o bohaterach i zdarzeniach, w kt≤rych sam bra│ udzia│. Tworzy to zupe│nie odmienny obraz £wiata. Pod wiΩkszo£ci╣ s╣d≤w Rzeckiego o wsp≤│czesnym £wiecie podpisuje siΩ sam Prus.
ôLalkaö ukazuje obraz spo│ecze±stwa polskiego, jego warstw, £rodowisk, grup zawodowych w latach siedemdziesi╣tych XIX wieku. W powie£ci grupy te prezentowane s╣ przez swych przedstawicieli. Poznajemy miejsca ich zamieszkania, spacer≤w, tematy ich rozm≤w.
- niemieckie (Minclowie)
- ┐ydowskie (Szlangbaumowie)
- polskie (Wokulski, Rzecki, pani Stawska)
Spo│ecze±stwo zosta│o przedstawione w spos≤b kontrastowy. Obraz Powi£la, nΩdza jego mieszka±c≤w kontrastuje z wystawnym i beztroskim ┐yciem arystokracji, ich bogato urz╣dzonymi pa│acami, drogimi strojami.
Krytyczny obraz arystokracji
Arystokracja ma poczucie odrΩbno£ci i wy┐szo£ci nad reszt╣ spo│ecze±stwa. Gardzi ludƒmi ni┐szego stanu, jest niezdolna do ┐adnej produktywnej pracy. Arystokraci prowadz╣ pr≤┐niaczy tryb ┐ycia, zajmuj╣ siΩ gr╣ w karty, wy£cigami konnymi, rodzinnym swataniem i intrygami, sk│adaj╣ sobie wizyty, bywaj╣ w teatrze i na koncertach. Grupa ta jest moralnie zepsuta, co widaµ na przyk│adzie traktowania spraw tycz╣cych mi│o£ci i ma│┐e±stwa. Kobiety z wielkiego £wiata, wychowane w duchu konwenansu i pozoru, s╣ niezdolne do mi│o£ci, zimne i nieczu│e jak lalki, ob│udne i cyniczne w postΩpowaniu. Wychodz╣ za m╣┐, kieruj╣c siΩ rozs╣dkiem lub konieczno£ci╣ (z│╣ sytuacja finansowa rodzic≤w). Po£r≤d arystokracji nie ma ┐adnych dzieci. Jest to celowy zabieg autora, kt≤ry chce w ten spos≤b podkre£liµ, nie ma ta grupa mo┐liwo£ci przetrwania, jest biologicznie zwyrodnia│a, skazana na wymarcie. Ta ôkasta egoist≤wö sama nie potrafi stworzyµ ┐adnej warto£ci i utrudnia to innym.
Gotlieb Adler jest bogatym przemys│owcem, w│a£ciciele fabryki tkani bawe│nianych. Ma syna Ferdynanda, kt≤ry prowadzi hulaszczy tryb ┐ycia. Ten traktuje go pob│a┐liwie uwa┐aj╣c, ┐e praca jest przekle±stwem. Pozwala synowi korzystaµ z urok≤w ┐ycia. Aby sp│aciµ d│ugi syna, obni┐a p│ace robotnikom i zwalnia lekarza. Pewnego dnia w fabryce dochodzi do wypadku. Jeden z robotnik≤w zasypia nad maszyn╣, kt≤ra mia┐d┐y mu rΩkΩ. Umiera, gdy┐ w fabryce nie ma lekarza, a przeje┐d┐aj╣cy w pobli┐u Ferdynard odmawia odwiezienia rannego do szpitala. SΩdzia m≤wi m│odemu Adlerowi co o nim my£li. Doprowadza to do pojedynku, w kt≤rym ginie Ferdynand. Zrozpaczony ojciec w napadzie szale±stwa podpala swoj╣ fabrykΩ.
ôPowracaj╣ca falaö podejmuje problem cywilizacji wielkoprzemys│owej, w kt≤rej rz╣dz╣ nowe, bezwzglΩdne prawa wyzysku ludzi pracy. Zanikaj╣ dawne warto£ci, a jedynym celem jest pieni╣dz. Mia│ daµ szczΩ£cie ojcu i synowi lecz sprowadzi│ na nich nieszczΩ£cie.
Powracaj╣ca fala - wa┐ne jest to co da siΩ innym ludziom, w organizmie spo│ecznym wszystko ma swoje skutki, wszystko jest powi╣zane. Adler traci syna poniewa┐ w naturze panuje sprawiedliwo£µ, zosta│ ukarany za krzywdy wyrz╣dzone innym. Z│o jest jak powracaj╣ca fala. Je£li je komu£ wyrz╣dzisz zawsze do ciebie powr≤ci.