SYTUACJA W KULTURZE PO I WOJNIE îWIATOWEJ

W Europie w tym czasie panowa│y nastroje przygnΩbienia i niepokoju. Dla wielu pa±stw wojna zako±czy│a siΩ klΩsk╣, dowiod│a te┐ do jakich zniszcze± cz│owiek jest zdolny. Za│amaniu uleg│ system demokratyczny (daj╣cy obywatelom swobody i prawa polityczne, uznaj╣cy wp│yw obywateli na rz╣dy i ich wsp≤│udzia│ w sprawowaniu w│adzy). Podwa┐eniem demokracji by│a rewolucja paƒdziernikowa 1917 w Rosji, kt≤ra wprowadzi│a rz╣dy robotnicze. W Europie pojawi│y siΩ faszyzm i komunizm.

I Wî by│a potΩ┐nym wstrz╣sem dla ludzi. Rozw≤j techniki, nauki, wielkich miast, powstanie kina. To wszystko wp│ynΩ│o na styl ┐ycia, spos≤b widzenia £wiata, cel≤w i zada± sztuki. UzewnΩtrzni│o to siΩ w filozofii.

FILOZOFIE

Intuizcjonizm

Henryk Bergson - akcentowa│ poznanie £wiata poprzez intuicje. Jego teoria wywar│a ogromny wp│yw na sztukΩ.

Pragmatyzm

Wiedza ludzka, kierunki poznania mia│y mieµ charakter praktyczny. Wiliam James - wed│ug niego poznane powinno byµ tylko to co praktyczne i potrzebne w codziennym ┐yciu.

Behawioryzm

(od s│owa zachowanie, postΩpowanie). John Watson. Tw≤rcy tej koncepcji twierdzili, ┐e cz│owieka nie mo┐na poznaµ. Cz│owieka mo┐na okre£liµ poprzez obserwacjΩ jego zewnΩtrznych ruch≤w i zachowa±, mo┐na przewidzieµ jego reakcje. Badania duszy s╣ nieskuteczne, poniewa┐ nie mo┐na ich empirycznie sprawdziµ. W sztuce cz│owiek by│ prezentowany od zewn╣trz. Autor nie wnika│ w g│╣b jego psychiki, prze┐yµ wewnΩtrznych.

Zygmunt Freud

Pos│ugiwa│ siΩ hipnoz╣, analiz╣ sn≤w, skojarze± aby badaµ przyczyny chor≤b, nerwic. Bada│ psychikΩ ludzk╣ i doszed│ do wniosku, ┐e jest na z│o┐ona. Tworz╣ j╣ trzy warstwy:

1. ego - kierowanie rozumem, uzale┐nienie od wymog≤w spo│ecznych, cz│owiek w spos≤b £wiadomy kontroluje swoim zachowaniem
2. id - strefa popΩd≤w spychanych do pod£wiadomo£ci.
3. superego - zesp≤│ norm, warto£ci uto┐samiany z sumieniem

PomiΩdzy id (popΩd, instynkt) a superego (idea│) tworzy siΩ napiΩcie. To prowadzi do stres≤w i chor≤b psychicznych.

Karol Jung

Kszta│towa│ strefΩ zwan╣ pod£wiadomo£ci╣. Uwa┐a│, ze tam skrywane s╣ u cz│owieka pragnienia, dzia│ania, kt≤rych nie mo┐na odkryµ. Dwie odmiany pod£wiadomo£ci:

indywidualna

zbiorowa - oparta na archetypach (praobrazach), czyli utajnionych pogl╣dach i wyobra┐eniach pierwotnych odziedziczonych po przodkach.

Iwan Paw│ow

Udowodni│, ┐e u cz│owieka rz╣dz╣ odruchy warunkowe i bezwarunkowe. Przewidywanie reakcji ca│ej zbiorowo£ci.

Skrajny subiektywizm

Tw≤rc╣ by│ Franz Kafka. îwiat to potΩ┐ny koszmar i udrΩka cz│owieka z konieczno£ci istnienia w nim. Cz│owiek jest ca│kowicie wyobcowany. îwiat jest nies│ychanie tajemniczy, niepoznawalny. Kafka ukazywa│ £wiat z pogranicza snu i jawy ale nie zawsze pojawia│ siΩ jako senny koszmar. Wnikliwo£µ psychologicznej analizy bohatera. Tajemniczo£µ £wiata prezentowanego jako wizja senna z pogranicza snu i jawy.

KIERUNKI W LITERATURZE

NajwiΩksze zmiany zasz│y w poezji i prozie. Na kszta│t mia│y wp│yw tendencje psychologiczne. Sztuka wymaga│a aby zobaczyµ £wiat inaczej, subiektywnie, zgodnie z w│asnym indywidualnym odczuciem.

Sztuka XX lecia by│a sztuk╣ rewolucyjn╣. Sztuk╣ jest wszystko co wyra┐a uczucie lub widzenie indywidualne £wiata, nie ma ustalonego kanonu piΩkna. Wizj╣ sztuki powinno byµ postrzeganie £wiata przez artystΩ.

Marsel Proust

ôW poszukiwaniu straconego czasuö

Obraz £wiata postrzegany przez autora, osobisty. Prezentacja czas≤w i ludzi wolnych od trosk, arystokracji oddanych zabawom i mi│ostkom.

• analiza psychologiczna
• zaburzenie chronologii
• nawarstwiaj╣ce siΩ wspomnienia, refleksje
• narracja ôg│╣b czasu poprzez retrospekcjΩö
• subiektywizm

James Joyce

ôUlissesö

Wydarzenia w tym samym czasie dotycz╣ce wielu ludzi. Akcja rozgrywa siΩ w ci╣gu kilkunastu godzin. Te same wydarzenia widziane przez wiele os≤b.

• symultaniczno£µ (jednoczesno£µ wydarze±)
• monolog wewnΩtrzny bohatera
• rezygnacja z uporz╣dkowanych zda±

Franz Kafka

• skrajny subiektywizm
• opisywa│ koszmar i udrΩkΩ cz│owieka wobec niepoznanego £wiata
• wnikliwy, psychiczny obraz cz│owieka nieprzystosowanego do ┐ycia
• £wiat tajemniczy, niepoznawalny
• rzeczywisto£µ z pogranicza snu i jawy

Proza psychologiczna

• Andre Gide - ôFa│szerzeö, ôLosy Watykanuö
• Wirginia Woolf - ôW stronΩ latarni morskiejö
• Aldous Huxley - ôKontrapunktö
• indywidualizm
• szczeg≤lna prezentacja wewnΩtrznych prze┐yµ
• odrzucenie wszystkiego co krΩpuje jednostkΩ

Sagi rodzinne

• Tomasz Mann - ôBuddenbrookowieö
• du Gard - ôRodzina Tribauldö
• Maria D╣browska - ôNoce i dnieö
• prezentacja w realistyczny spos≤b krytycznego obrazu ca│ej epoki
• proces polityczno-spo│eczny zaprezentowany na przestrzeni wielu lat
• narrator prezentowa│ ten proces na przyk│adzie rodziny, opisuj╣c dzieje poszczeg≤lnych jej cz│onk≤w

KIERUNKI ARTYSTYCZNE

Istnieje wiele kierunk≤w artystycznych. Wszystkie nowe poprzedzone by│y teoretycznymi programami w formie manifest≤w i deklaracji.

Ekspresjonizm

Rozkwit w latach 1910-25. Pojawi│ siΩ w epoce poprzedniej, lecz dopiero teraz doszed│ do g│osu.

• si│a i gwa│towno£µ wyrazu
• deformacja obrazu rzeczywisto£ci
• sztuka mia│a wywo│ywaµ wstrz╣s u odbiorcy, mia│a byµ krzykiem duszy
• nie powinna na£ladowywaµ £wiata
• d╣┐enia do wyra┐ania bogactwa psychiki ludzkiej
• spontaniczno£µ artysty
• sztuka jest wyrazem duszy
• dob≤r s│≤w o silnym zabarwieniu emocjonalnym
• elementy brzydoty
• jΩzyk wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wznios│o£ci

Futuryzm (skrajna awangarda)

Tw≤rc╣ jest Filippo Marinetti. W 1909r. og│osi│ sw≤j I manifest pt. ôFuturyzmö

• pochwa│a energii
• odrzucenie przesz│o£ci, patrzenie tylko w przysz│o£µ
• pogarda dla dotychczasowych warto£ci
• fascynacja tym co nowe, cywilizacj╣, urbanizmem
• ┐╣danie nowej estetyki, nowego idea│u piΩkna zwi╣zanego z cywilizacj╣ i technik╣
• oryginalno£µ i wyj╣tkowo£µ nawet za wszelk╣ cenΩ
• odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uwa┐aj╣c to za jarzmo krΩpuj╣ce swobodΩ wypowiedzi
• zabawa s│owem
• prowokacja
• dynamizm, energia, gwa│towno£µ, wulgaryzm

Polski futuryzm mia│ dwa o£rodki

1. WarszawΩ (Anatol Stern, Aleksander Wat)
1. Krak≤w

Stanis│aw M│odo┐eniec

ôWiek XXö

• nazwy wynalazk≤w du┐ymi literami
• fascynacja tym co nowe
• neologizmy - w skojarzeniu z pozosta│ymi wyrazami tworz╣ element zaskoczenia
• gra s│≤w

Tytus Czy┐ewski

Bruno Jasie±ski

ôBut w butonierceö

• do mnie £wiat nale┐y, kpina z poet≤w, tradycji
• podmiot liryczny m≤wi sobie, ze jest genialny, jest m│ody, lekcewa┐y ca│y £wiat
• wed│ug niego ludzie jeszcze nie dojrzali, nie dba o tych co nie d╣┐╣ za postΩpem, s╣ oni mu obojΩtni
• to co nowe daje cz│owiekowi wiΩksze mo┐liwo£ci
• u£mierca za ┐ycia innych tw≤rc≤w, wtedy uwa┐anych ju┐ za klasyk≤w (np. Staffa)

ôRzygaj╣ce pos╣giö

• sztuka odesz│a, nadchodzi wolny czas; pos╣gi - tradycja; rzygaj╣ce - obraza, kpina
• prowokacja
• podmiot liryczny zamierza wyzwoliµ poezjΩ z szablonu, w kt≤ry popad│a

ôMi│o£µ na aucieö

ôTrupy z kawioremö

ôN≤┐ w b┐uhuö

Dadaizm (skrajny futuryzm)

Nie rozwin╣│ siΩ w Polsce (wojna by│a okazj╣ do odzyskania niepodleg│o£ci - nie by│a dla Polak≤w absurdem)

• negowanie wszystkiego
• wykpienie tego co by│o dotychczas warto£ci╣
• odrzucenie ogranicze± sk│adni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - znamienie wolno£ci absolutnej

ôBe│kot dadaistycznyö - Tristian Tzara pisa│ jak stworzyµ utw≤r literacki

Surrealizm (rozwiniΩcie dadaizmu)

ôManifest surrealistycznyö - Andre Breton

• wyzwolenie sztuki z rozumu
• utw≤r artystyczny to wytw≤r ludzkiej wyobraƒni bez udzia│u jego autora, mia│ byµ wytworem pod£wiadomo£ci
• dzie│a sztuki to zapis wyobraƒni
• utwory z pogranicza snu i jawy, operuj╣ce obrazami, nie powinny byµ interpretowane spos≤b rozumowy

Neoklasycyzm

• │╣czy klasyczn╣ tradycjΩ literack╣ i poezjΩ symbolist≤w
• Paul Valery wnosi│ do poezji pierwiastek intelektualny

Nurt poezji czystej

• autorem by│ ksi╣dz Henryk Bremond
• poezja jest poza granicami sensu
• nie nazywa niczego
• jest odzwierciedleniem wra┐liwo£ci, uczuµ
• do£wiadczenie mistyczne

Wszystkie kierunki maj╣ wsp≤lne cechy:

1. bunt przeciw zastanej rzeczywisto£ci, tak┐e w sztuce, niechΩµ, opozycja
2. wyzwolenie cz│owieka, psychiki spod jarzma jakichkolwiek kanon≤w (estetycznych, moralnych, religijnych)
3. od£wie┐enie jΩzyka literackiego poprzez zwrot ku wyobraƒni, psychice
4. bunt zaprezentowany wszΩdzie w podobny spos≤b
5. obrona przed rzeczywisto£ci╣ jako atak, kt≤ry ma zdumieµ, zaszokowaµ odbiorcΩ