Nowy typ bohatera w programach i praktyce literackiej pozytywizmu

Nowe zadania, stawiane literaturze i odpowiadaj╣ce im gatunki literackie, spowodowa│ pojawienie siΩ w pozytywizmie nowego typu bohatera. Literatura tendencyjna musia│a bowiem dostarczaµ wzor≤w postaw i atakowaµ zachowana negatywne. St╣d te┐ podstawowym typem postaci by│ dzia│acz, realizuj╣cy program pozytywistyczny. Wykszta│cony, umiej╣cy siΩ liczyµ z realiami, gotowy po£wiΩciµ w│asn╣ aktywno£µ przemienianiu rzeczywisto£ci spo│ecznej, bohater ten realizowa│ siΩ przede wszystkim w pracy, kt≤ra sta│a siΩ podstawowym miernikiem warto£ci cz│owieka.

Joanna Lipska (bohaterka noweli E. Orzeszkowej "A...B...C..."), kt≤ra nara┐aj╣c siΩ na represje, naucza dzieci wiejskie jΩzyka polskiego, Jan Bohatyrowicz ("Nad Niemnem" E. Orzeszkowej) odnajduj╣cy rado£µ ┐ycia w uprawie ziemi, Julian Ochocki ("Lalka" B. Prusa), fanatyk nauki, przekonany, ┐e dziΩki niej mo┐na przewarto£ciowaµ £wiat i wielu innych dzia│aczy, lekarzy, nauczycieli, sk│ada│o siΩ na formu│Ω bohatera, kt≤ry w│asne pasje potrafi│ │╣czyµ z u┐yteczno£ci╣ publiczn╣. Wczesny pozytywizm nie sugerowa│ bowiem konieczno£ci po£wiΩcenia. Zak│adano, ┐e realizacja w│asnych, byle s│usznych, d╣┐e± prowadziµ bΩdzie do osi╣gniΩcia cel≤w spo│ecznych. Szybko dorabiaj╣cy siΩ S. Wokulski ("Lalka" B. Prusa)zyskiwa│ przecie┐ ogromne mo┐liwo£ci pomocy innym. Zgodnie z formu│╣ utylitaryzmu sukcesy jednostkowe sk│adaµ siΩ mia│y bowiem na postΩp spo│eczny. Dla wyeksponowania bohatera wzorcowego, przeciwstawiano go zwykle postaciom skrajnie negatywnym, kt≤re kompromitowaµ mia│y postawy spo│ecznie szkodliwe. Tytu│owy bohater powie£ci E. Orzeszkowej "Pan Graba", R≤┐yc z "Nad Niemnem", Ewelina Krzycka, bohaterka noweli "Dobra pani E. Orzeszkowej, pisarz Zo│zikiewicz ze "Szkic≤w wΩglem" H. Sienkiewicza tworz╣ galeriΩ postaci, obrazuj╣cych najbardziej naganne postawy. Wyraƒne, czarno-bia│e skontrastowanie bohater≤w zmierza│o bowiem do wyeksponowania zasadniczych tendencji w kszta│towaniu wzorc≤w osobowych. Temu samemu celowi s│u┐y│o kreowanie bohatera (najczΩ£ciej plebejskiego), kt≤rego tragiczny los wrΩcz narzuca│ wnioski o konieczno£ci przyj£cia mu z pomoc╣. W tej grupie, kt≤r╣ reprezentuje Wawrzon Rzepa ze "Szkic≤w wΩglem", liczni bohaterowie nowel i obrazk≤w poetyckich Marii Konopnickiej, utwor≤w E. Orzeszkowej, szczeg≤lne miejsce zajmuj╣ postacie dzieci. Antek, tytu│owy bohater utworu B. Prusa, Sienkiewiczowski "Janko muzykant", Ja£, kt≤ry nie doczeka│ wiosny z obrazka M. Konopnickiej i wiele innych postaci zmierza│o do poruszenia sumie± obrazem dzieciΩcej niedoli. Obraz ten mia│ wyraƒnie sugerowaµ potrzebΩ podjΩcia "pracy u podstaw" i poprzez oddzia│ywanie emocjonalne wskazaµ konieczno£µ realizacji programu pozytywistycznego. Obok skontrastowanych bohater≤w pozytywnych i negatywnych, wzruszaj╣cych postaci dzieciΩcych w d╣┐eniu do realizmu w przedstawianiu spo│ecze±stwa, pozytywi£ci przedstawiali bohater≤w charakterystycznych dla okre£lonych grup spo│ecznych. Szczeg≤lne miejsce w tej kategorii zajmuj╣ (w zwi╣zku z nasilaniem siΩ w tamtym czasie problemu ┐ydowskiego) kreacje przedstawicieli tego narodu. Meir Ezofowicz tytu│owy bohater powie£ci E. Orzeszkowej, dr. Szuman i Szlangbaum (z "Lalki" Prusa) swoj╣ aktywno£ci╣, nowoczesnym sposobem my£lenia i zwi╣zkami z polsk╣ spo│eczno£ci╣, wyznaczaj╣ wzorce w│a£ciwie pojΩtej asymilacji, przeciwstawiaj╣cej narastaj╣cym w≤wczas tendencjom antysemickim. Wykaz zasadniczych typ≤w bohatera pozytywistycznej literatury nie by│by pe│ny bez przeciwstawionych programom epoki, idealizowanych bohater≤w powie£ci historycznych H. Sienkiewicza. Kreacja postaci typu Wo│odyjowskiego, Skrzetuskiego, Kmicica czy Ketlinga, kt≤ra oburza│a wrΩcz B. Prusa, wp│ynΩ│a bowiem na kszta│t bohatera rodz╣cej siΩ w≤wczas literatury popularnej, a w formule sienkiewiczowskiej s│u┐y│a realizacji wyraƒnie nakre£lonych cel≤w narodowych.

Zadania spo│eczne tw≤rczo£ci pozytywist≤w, kt≤re w przewa┐aj╣cej mierze £ci£le okre£li│y koncepcje bohatera, nie zmieni│y jednak faktu, ┐e wraz z rozwojem literatury tej epoki, modelowy, schematyczny bohater ust╣pi│ miejsca z│o┐onym, prawdopodobnym psychologicznie postaciom (dr Judym, Rzecki), kt≤re nie mieszcz╣c siΩ w za│o┐eniach programowych, zachowa│y aktualno£µ w kreowaniu uniwersalnej prawdy o cz│owieku.