Romantyzm w oczach tw≤rc≤w literatury p≤ƒniejszych epok

Tradycja romantyczna w Polsce to element zupe│nie inny ni┐ romantyzm europejski, choµby niemiecki, w najczystszym wydaniu Goethego. Dzieje siΩ tak dlatego, ┐e w naszej kulturze i naszej historii romantyzm odegra│ szczeg≤ln╣ rolΩ. Specyfika epoki w Polsce wynika z uwarunkowa± historycznych. Obok nowej filozofii, obowi╣zuj╣cej w ca│ej Europie pocz╣tku wieku XIX, w polskim wydaniu romantyzmu niezwykle silnie zadzia│a│ czynnik patriotyczny, zmaga± z zaborc╣ kraju, kt≤ry zn≤w usi│uje byµ wolny i niepodleg│y. Walka o wolno£µ zdecydowa│a o kszta│cie literatury, okre£li│a biografiΩ bohatera romantycznego, pojmowania (specyficznego) roli Polski w dziejach narod≤w. Czy romantyzm zgas│ wraz z klΩsk╣ powstania styczniowego? Niezupe│nie. Wydaje siΩ, ┐e pozosta│ w odczuciu ludzi zajmuj╣cych siΩ literatur╣ epok╣ najwa┐niejsz╣, najbogatsz╣ i najciekawsz╣. M≤wi siΩ te┐, ┐e w ka┐dym wsp≤│czesnym Polaku tkwi sentyment do epoki romantyzmu. Brzmi to czasem jak zarzut: niepoprawny romantyk, nadwra┐liwiec. Do tego dochodz╣: brak realizmu, racjonalizmu, przewaga emocji nad rozs╣dkiem... Byµ mo┐e rzeczywi£cie tkwi w tym odrobina prawdy, ┐e jest w nas podziw dla impulsywnych zryw≤w, dla sza│u romantycznych strace±c≤w, choµ potrafimy ich krytykowaµ, choµ nie zawsze przyznajemy siΩ do tej "s│abo£ci". Podobnie bywa│o z tw≤rczymi umys│ami epok nastΩpuj╣cych po romantyzmie. Krytykowali, kwestionowali, lecz ich w│asne dzie│a zdradza│y, ┐e s╣ spadkobiercami mentalno£ci romantycznej. My£lΩ, ┐e ta teoria - krytycyzmu, ale i afektu wobec tradycji romantycznej, da siΩ udowodniµ.

Zacznijmy od zestawienia podstawowych element≤w £wiata romantycznego, ustalenia co znaczy dla nas romantyzm, s│owem od punktu wyj£cia. Romantyzm to dla mnie przede wszystkim mit walki o wolno£µ, po£wiΩcenie dla tej idei duszy i ┐ycia, bunt "Konrada z III CzΩ£ci Dziad≤w" przeciw Bogu i Kordiana przeciw carowi, cierpiΩtniczy okrzyk romantyk≤w krajowych Berwi±skiego, Goszczy±skiego, Ehrenberga. Drugi mit romantyczny to nieszczΩ£liwa mi│o£µ - Mickiewicza do Wereszczak≤wny, S│owackiego do Ludwiki îniadeckiej, Gustawa, Kordiana, Henryka itd... Przestaje byµ istotne czy m≤wimy o biografii tw≤rcy czy bohatera. Doprawdy, wydaje siΩ, ┐e tylko hrabia Zygmunt Krasi±ski mia│ szczΩ£cie w mi│o£ci. Jego europejskie romanse by│y skandalizuj╣ce, lecz udane, czasami - a┐ zbyt mΩcz╣ce. Kolejny "┐elazny" punkt romantyzmu to bohater romantyczny. O, tak. Potomek Hamleta, nieszczΩ£liwy kochanek, poeta, niewolnik idei, samob≤jca, rycerz walcz╣cy o ojczyznΩ. Jedni m≤wi╣: wspania│y! Inni machaj╣ rΩk╣ w pogardliwym ge£cie. Nic przecie┐ nie osi╣gn╣│... Jeszcze jedn╣ rzecz z romantyzmu warto wspomnieµ, mianowicie "inwazjΩ duch≤w". Tak, inwazjΩ - zjaw, widm, rusa│ek, upior≤w. Mo┐na by przypuszczaµ, ┐e £wiat pozazmys│owy powsta│ i wkroczy│ tryumfalnie do literatury. I jednego nie mo┐na romantyzmowi odm≤wiµ - tej czarownej, uduchowionej atmosfery! Tyle, je£li chodzi o uporz╣dkowanie "podstawy odwo│a±". A c≤┐ na to nastΩpne epoki? Ustosunkowa│y siΩ w r≤┐noraki spos≤b.

Pozytywizm - bezpo£redni spadkobierca i nastΩpca romantyzmu odni≤s│ siΩ do idei romantyk≤w niechΩtnie i krytycznie. W miejsce fantazji, samotnej walki o nieosi╣galne cele, praktyczni pozytywi£ci zaproponowali utylitaryzm wszelkich dzia│a±, pracΩ u podstaw i pracΩ organiczn╣, o£wiecanie ciemnego ludu, podnoszenie gospodarki kraju - £wiadczy o tym nowelistyka i proza (tendencyjna i realistyczna) epoki.

"Trzeba z ┐ywymi naprz≤d i£µ,

po ┐ycie siΩgaµ nowe,

a nie w uwiΩd│ych laur≤w li£µ

z uporem stroiµ g│owΩ" - pisa│ Adam Asnyk.

Czyli - laur romantyzmu uwi╣d│... "ka┐da epoka ma swe w│asne cele" (Asnyk). Zastan≤wmy siΩ tylko: czy pozytywi£ci odrzucali ca│kowicie has│a i ideologiΩ romantyk≤w? DochodzΩ do wniosku, ┐e nie. Pozytywi£ci, mimo okrzyk≤w sprzeciwu i ca│ej swej racjonalnej teorii, cierpieli na swoisty "kompleks romantyzmu". Sentyment i podziw dla minionej idei co jaki£ czas b│yska w ich tw≤rczo£ci. Na przyk│ad pe│na realizmu powie£µ Orzeszkowej "Nad Niemnem". Zawiera krytykΩ typowo romantycznych os≤b - Emilii Korczy±skiej, Zygmunta - zmanierowanego artysty, R≤┐yca - znudzonego arystokraty. Jest to nawet romantyzm o£mieszony. Lecz kiedy wczytamy siΩ uwa┐nie - znajdziemy te┐ ho│d, wielki szacunek dla romantycznej idei wyzwolenia. Przecie┐ w╣tek powsta±czy i mogi│a powsta±c≤w 1863 - to czas £wiΩty i miejsce £wiΩte, to czas walki i heroizmu, choµ teraz nasta│ czas pracy - tamten istnieje w pamiΩci jako sacrum.

"Lalka" B. Prusa, zdawa│oby siΩ krytykuje romantyczny idealizm, typ mi│o£ci romantycznej oraz heroiny romans≤w podobne do Izabeli úΩckiej. Lecz tu tak┐e istotny jest motyw patriotyczny powstania styczniowego. Wokulski - g│≤wny bohater powie£ci - nosi szereg cech bohatera romantycznego, jego dzieje mo┐na nazwaµ pewn╣ antologi╣ los≤w nieszczΩsnego Konrada-Gustawa z "Dziad≤w". A nie jest to przecie┐ bohater ani negatywny, ani o£mieszony, przecie┐ jest jednym z "ulubie±c≤w" czytelnika. Czym za£ s╣, je£li nie pozosta│o£ci╣ i uznaniem romantyzmu bohaterskie czyny, strace±cze walki i namiΩtne historie mi│osne opisane przez H. Sienkiewicza w Trylogii? Sienkiewicz szczodrze zaczerpn╣│ z epoki romantycznej, podobnie kszta│towa│ postacie i ich idea│y, tyle ┐e klΩskΩ bohater≤w zmienia│ w ko±cu w sukces. PamiΩtajmy, ┐e by│o to dzie│o "ku pokrzepieniu serc".

MuszΩ wspomnieµ jeszcze o Konopnickiej. Z jednej strony jest piewczyni╣ ludu, z drugiej jednak pojmowanie poety i poezji prezentowane przez Konopnick╣ jest typowo romantyczne. Poeta to indywidualno£µ, jest natchniony, pe│en mocy... Zupe│nie jak za czas≤w wieszcz≤w poezji. Wiersz "Contra spem spero" tak┐e jest romantycznym odg│osem. Sam tytu│ - wyznanie: "wierzΩ wbrew nadziei" - m≤g│ wykreowaµ tylko umys│ romantyczny, nie m≤wi╣c ju┐ o sposobach obrazowania typowych dla tw≤rc≤w romantycznych, a u┐ytkowanych przez poetkΩ. Przecie┐ wichury, zawieje, ob│oki, cmentarzyska - to ujΩcie rodem z poezji S│owackiego, Mickiewicza, Norwida. I odwieczna nadzieja na odzyskanie niepodleg│o£ci - mo┐na powiedzieµ istota romantyzmu. Wniosek - pozytywi£ci nie ca│kiem przekre£lili epokΩ romantyzmu. W ich tw≤rczo£ci przebrzmiewaj╣ romantyczne echa.

W epoce m│odopolskiej obserwujemy totalny, jawny zwrot ku literaturze i ideologii romantyzmu. Kr≤luje teraz neoromantyzm, przejmuje has│a g│oszone przez romantyk≤w, docenia duchow╣ atmosferΩ epoki, patrzy na £wiat oczami romantyk≤w. W "Weselu" Wyspia±skiego jeste£my £wiadkami "najazdu" istot pozaziemskich na ch│opsk╣ chatΩ, w kt≤rej dramaturg usi│uje pobrataµ dwa stany - inteligencjΩ i ch│op≤w. Widmo malarza de Laveaux ┐ywcem przypomina "Romantyczno£µ" A. Mickiewicza, ca│o£µ aktu wizyjnego - "Dziady, czΩ£µ II". Temat dramatu Wyspia±skiego - to pytanie o mo┐liwo£µ zaistnienia zrywu powsta±czego. Odpowiedƒ nie brzmi optymistycznie.

Poezja m│odopolska to te┐ w pewnej mierze echo romantyzmu, samotny dekadent nosi cechy podobie±stwa do bohatera romantycznego, choµ ten jest bierny i zniechΩcony, a tamten spala│ siΩ w wiecznej aktywno£ci. Mit sztuki i artysty, wyniesienia ponad t│umy przypomina romantyczn╣ koncepcjΩ poezji i poety. "Hymny" Jana Kasprowicza to przecie┐ konradowskie wyst╣pienie przeciw Bogu, waloryzacja przyrody g≤rskiej w utworach W. Tetmajera, to idea│ romantyczny, blisko£ci natury, opiewania jej piΩkna. Szatan, bohater poezji T. Mici±skiego jest siln╣, zbuntowan╣ jednostk╣, kt≤ra chΩtnie wybiera potΩpienie ni┐ niewolΩ. Jest podobny do romantyka.

Spadkobierc╣ idea│≤w romantycznych czu│ siΩ Stefan »eromski. Widaµ to wyraƒnie w jego utworach - zar≤wno w repertuarze temat≤w jak i emocjonalnym stosunku do sprawy niepodleg│o£ci. »eromski czΩsto t│em swoich powie£ci czyni│ niepodleg│o£ciowe zrywy Polak≤w - kompaniΩ napoleo±sk╣ ("Popio│y") lub powstania ("Rozdziobi╣ nas kruki, wrony", "Wierna rzeka"). Mimo ┐e spo│ecznikostwo i idea niesienia o£wiaty prostemu ludowi kojarzy siΩ z pozytywistyczn╣ prac╣ u podstaw, typowi dla »eromskiego bohaterowie-spo│ecznicy przypominaj╣ romantycznych idealist≤w. Judym, kt≤ry po£wiΩci│ prywatne szczΩ£cie i mi│o£µ do Joasi dla pracy w s│u┐bie idei ("Ludzie bezdomni"), Stasia Bozowska ("Si│aczka"), po£wiΩci│a zdrowie i ┐ycie. Temat ojczyzny, kszta│tu ideowego Polski, z│udna wizja "szklanych dom≤w" - to tematy »eromskiego, a przecie┐ zarazem romantyk≤w...

Problem walki o wolno£µ, upragnion╣ wolno£µ, sko±czy│ siΩ w roku 1918. Nasta│a epoka dwudziestolecia miΩdzywojennego a wraz z ni╣:

"Ojczyzna moja wolna, wolna, wiΩc zrzucam z ramion p│aszcz Konrada" - pisa│ Antoni S│onimski.

Koniec z romantyzmem, wieczn╣ martyrologi╣ niewoli, poezj╣ tyrtejsk╣ i wizj╣ poety-mesjasza. "NajchΩtniej w t│um siΩ wcisnΩ, bΩdΩ ultimus inter pares" - pisa│ poeta Tuwim. "A wiosn╣ niechaj wiosnΩ, nie PolskΩ zobaczΩ" - postuluje Lecho±. Futury£ci ka┐╣ patrzeµ w przysz│o£µ, nie obracaµ siΩ tam tylko, gdzie cmentarzyska starych truche│, "nie£wie┐e mume mickiewicz≤w i s│owackich"... I oto, w tej samej epoce, ten sam Lecho± pisze przepiΩkny poemat "Mochnacki", siΩgaj╣cy tematem i stylistyk╣ do epoki romantycznej. Ten sam Julian Tuwim przyzna siΩ w wierszu "Sitowie" do poetyckiej mΩki tw≤rczej, bΩdzie usi│owa│ zdefiniowaµ poezjΩ. W miΩdzywojniu zadebiutuje W│adys│aw Broniewski, poeta "rewolucyjny", lecz pos│uguj╣cy siΩ typowo romantycznym arsena│em - emocj╣ i typem obrazowania, wystarczy przypomnieµ utw≤r pt. "Poezja". Edward S│o±ski, nieco starszy poeta, piewca pierwszej wojny £wiatowej, by│ ogromnie popularny w dwudziestoleciu miΩdzywojennym w│a£nie ze wzglΩdu na patriotyczny pierwiastek swojej poezji. Tak wiΩc, poeci "miΩdzywojenni" nie byli ca│kowicie wolni od mitu romantycznego. A wolno£µ ojczyzny te┐ nie potrwa│a d│ugo.

Druga wojna £wiatowa, krwawy wrzesie± 1939, okupacja, powstanie warszawskie. Nic dziwnego, ze takie czasy wskrzesi│y mit bohatera romantycznego i poezji tyrtejskiej. Przyk│adem s╣ poeci - Tyrteusze powstania warszawskiego - K.K. Baczy±ski, T. Gajcy, A. Trzebi±ski. Operowali romantyczn╣ stylistyk╣, odwo│ywali siΩ do ballad, opiewali swoj╣ przegran╣ mi│o£µ, rejestrowali koszmar otaczaj╣cego ich £wiata i pragnΩli si│╣ wyobraƒni, wizj╣ odkszta│ciµ rzeczywisto£µ. Trudno zaprzeczyµ, ┐e mistrzami w takich dzia│aniach byli poeci romantyczni.

A wsp≤│czesno£µ? Literatura wsp≤│czesna, mimo ┐e tak wiele w niej w╣tk≤w, nowatorskich i tradycyjnych nurt≤w, nadal prowadzi dialog z literatur╣ romantyczn╣, choµ s╣ to r≤┐ne formy wypowiedzi. Zauwa┐my, ┐e powojenne czasy oznacza│y dla wielu Polak≤w emigracjΩ. Tw≤rcy emigracyjni mieli za£ ten sam problem, co uczestnicy Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowym - tΩsknota za rajem, wspomnienia pejza┐y ojczystych, propozycje przemian ustrojowych, rodzaj walki o polsko£µ. I pisali w tym duchu emigranci od Mi│osza po Bara±czaka. W dodatku "Dolina Issy" Mi│osza wskrzesza motyw litewski, jak w "Panu Tadeuszu" A. Mickiewicza, lecz zarazem jak w "Dziadach" wieszcza - bo o┐ywaj╣ w wsp≤│istniej╣ w £wiecie cz│owieka widma, gus│a, strzygi i czary. Pisz╣c o literaturze wsp≤│czesnej, nie spos≤b dokonaµ rejestru ca│o£ciowego w tak kr≤tkiej pracy, trzeba siΩ kierowaµ wyborem. Wydaje mi siΩ, ┐e piΩtno romantyzmu okre£li│o prozΩ Marka H│aski. Demoniczna, zawsze zniszczona mi│o£µ i fatalna, fa│szywa kobieta to sta│y w╣tek opowiada± i powie£ci H│aski. Pesymizm, r≤┐noraki mechanizm ruiny mi│o£ci od ingerencji bezmy£lnych ludzi po "bogat╣ przesz│o£µ" kochanki - zdradzaj╣ tΩsknotΩ za spe│nieniem wielkiej, szczΩ£liwej mi│o£ci. bohater prozaika jest samotny, nie rozumiany przez spo│ecze±stwo, czΩsto posiada tajemnicz╣ biografiΩ. Pisarz wprowadza te┐ w╣tek samob≤jczy w losy swoich bohater≤w, co przywodzi na my£l bohatera romantycznego.

BΩd╣c przy temacie mi│o£ci i £mierci, trzeba wspomnieµ poezjΩ zmar│ej tak m│odo Haliny Po£witowskiej "Jestem Juli╣...", "Mam ciebie w rozta±czonej krwi", "Kiedy umrΩ kochanie" itd. Wiersze poetki to zapis mi│o£ci wszechogarniaj╣cej, kt≤rej towarzyszy przeczucie £mierci. Mi│o£µ w centrum tw≤rczo£ci, £mierµ pod╣┐aj╣ca tu┐ obok przypominaj╣ literaturΩ romantyczn╣, choµ tw≤rczo£µ Po£wiatowskiej nie da siΩ okre£liµ jako typowo mistyczna czy duchowa", przeciwnie jest czΩsto zorientowana materialistycznie. Natomiast Ernest Bryll podejmuje tematykΩ romantyzmu i postawy wsp≤│czesnych wobec dziedzictwa romantycznego wprost. Jest to w pewnym sensie tw≤rczo£µ "rozrachunkowa", gdy┐ poeta podj╣│ siΩ rozlicze± ze zbiorem romantycznych mit≤w, funkcjonuj╣cych w £wiadomo£ci polskiej, poprzez demaskacjΩ nawyk≤w my£lenia, mentalno£ci romantycznej, zakorzenionej w psychice Polaka, Bryll konstruowa│ ocenΩ wsp≤│czesno£ci. Poeta nawi╣zuje do romantyzmu tak┐e przez tematykΩ, stylistykΩ swoich utwor≤w. Przypomnijmy: "Rzecz listopadow╣", wiersz "Lekcja polskiego - S│owacki", "Toast", "Wci╣┐ o Ikarach g│osz╣"... itd. Szukaµ w£r≤d wsp≤│czesnych poet≤w i prozaik≤w mo┐na by dalej. Wspomnieµ Stanis│awa Dygata "Jezioro Bode±skie", tw≤rczo£µ T. Konwickiego, poet≤w Herberta, Grochowiaka i innych, lecz realia czasu na to nie zezwalaj╣. Zako±czΩ tΩ d│ug╣ podr≤┐ przez epoki nastΩpuj╣cym wnioskiem. Romantyzm wci╣┐ jest ┐ywy - bo funkcjonuje w pamiΩci ludzi, mobilizuje tw≤rc≤w, wzbudza kontrowersje. W historii literatury polskiej nigdy nie przestanie byµ istotny. Bez wzglΩdu na charakter kolejnych epok - odrodzi siΩ zn≤w jako wz≤r, lub jako obiekt krytyki...