»eromski wobec tradycji romantycznej i pozytywistycznej

Tw≤rczo£µ Stefana »eromskiego, powstaj╣ca w g│≤wnej mierze w czasach M│odej Polski, niewiele mia│a wsp≤lnego z modernistyczn╣ koncepcj╣ sztuki. »eromski konsekwentnie siΩga│ wprawdzie po ≤wczesne techniki artystyczne (symbolizm, impresjonizm, ekspresjonizm), ale daleki by│ od akceptacji formu│y "sztuki dla sztuki". Jego utwory z uporem poszukiwa│y rozwi╣zania najbardziej pal╣cych spraw narodowych i siΩga│y do przesz│o£ci, aby uczyµ na b│Ωdach historii. Podobnie jak tw≤rcy romantyzmu i pozytywizmu, obarcza│ »eromski literaturΩ odpowiedzialno£ci╣ za nar≤d, nakazuj╣c jej poszukiwanie rozwi╣za±, tworzenie wzorc≤w i trudne wytykanie b│Ωd≤w. W dziele podporz╣dkowania tw≤rczo£ci sprawie narodowej pisarz mia│ za sob╣ dwie wielkie, przeciwstawne sobie propozycje: romantyczn╣ i pozytywistyczn╣. Nie akceptowa│ w pe│ni ┐adnej z nich. W "Popio│ach" konsekwentnie demaskowa│ romantyczne mity, a w wielu opowiadaniach ("Doktor Piotr", "Si│aczka") pokazywa│ karlenie idea│≤w pozytywistycznych wobec trudnych reali≤w rzeczywisto£ci.

»eromski rozpoczyna│ wiΩc tw≤rczo£µ w momencie, w kt≤rym by│o wiadomo, ┐e zar≤wno romantyzm, jak i pozytywizm nie sprawdzi│y siΩ w praktyce. Nie licz╣ce siΩ z realiami romantyczne "mierzenie si│ na zamiary" przynios│o wiΩcej szk≤d ni┐ korzy£ci. Rozs╣dny, ale na og≤│ ograniczony program pozytywist≤w prowadzi│ do lojalizmu i wtapia│ bohater≤w w kapitalistyczn╣ pogo± za pieni╣dzem.

Skoro nie sprawdzi│y siΩ dwie przeciwstawne koncepcje, to mo┐na by wzorem dekadent≤w uznaµ, ┐e trzeciej po prostu nie ma i staraµ siΩ uciekaµ od ponurej rzeczywisto£ci w £wiat warto£ci artystycznych i tajemnic duszy. »eromski jednak postawy takiej nie akceptowa│. Podj╣│ wiΩc jeszcze jedn╣ pr≤bΩ stworzenia programu narodowego, polegaj╣c╣ na prostym pomy£le po│╣czenia dodatnich warto£ci dwu wielkich propozycji. Romantyzm przegra│, bo nie umia│ liczyµ siΩ z rzeczywisto£ci╣, pozytywizm, bo minimalizowa│ rolΩ czynnika psychologicznego. Skoro tak, »eromski zaproponowa│, aby pozytywistyczne koncepcje realizowaµ z romantycznym oddaniem i po£wiΩceniem. Jego program │╣czy│ wiΩc dzia│alno£µ gospodarcz╣ i o£wiatow╣ z formu│╣ osobowo£ci, gotowej do najwy┐szych po£wiΩce± w imiΩ obranej sprawy. Dzia│ania podejmowane przez jego bohater≤w przypomina│y wzorce z literatury tendencyjnej. Stanis│awa Bozowska, bohaterka "Si│aczki" (1891), ucz╣ca dzieci w zapad│ej wsi i pisz╣ca podrΩcznik dla ludu, realizowa│a przecie┐ dok│adnie program "pracy u podstaw". Doktor Judym (bohater "Ludzi bezdomnych") i tytu│owy bohater opowiadania "Doktor Piotr" (1894), przekonani o obowi╣zku sp│acenia d│ugu £rodowisku, z kt≤rego siΩ wywodzili, b╣dƒ kosztem kt≤rego uzyskali wykszta│cenie, d╣┐╣cy do zapewnienia najbiedniejszym opieki lekarskiej i poprawy warunk≤w sanitarnych - te┐ realizowali pozytywistyczne idee. »eromski pozosta│ zatem przy racjonalnej, odziedziczonej po poprzednim pokoleniu ocenie reali≤w i spo│ecznych potrzeb. Proponowa│ jednak zupe│nie inny spos≤b ich realizacji. W tych samych utworach, kt≤re nawi╣zywa│y do program≤w pozytywist≤w, przedstawia│ bowiem konformizm jego pierwszych realizator≤w. Doktor Obarecki (bohater "Si│aczki"), kt≤ry zaczyna│ od szczytnych idea│≤w, szybko dostosowa│ siΩ do warunk≤w ┐ycia na prowincji i zaj╣│ skutecznym pomna┐aniem maj╣tku. Wykszta│cony in┐ynier Bija│kowski - modelowy niemal bohater wczesnej literatury pozytywistycznej - okaza│ siΩ w opowiadaniu "Doktor Piotr" bezwzglΩdnym i cynicznym dorobkiewiczem.

Pokolenie pozytywist≤w w swoim liczeniu siΩ z realiami zupe│nie, zdaniem »eromskiego, zawiod│o. St╣d te┐ swoim bohaterom nakazywa│ on romantyczne po£wiΩcenie w realizacji spo│ecznych dzia│a±. Konsekwencja Stanis│awy Bozowskiej w realizowaniu "pracy u podstaw" kosztowa│a j╣ ┐ycie, doktor Piotr zostawi│ ojca, doktor Judym (bohater "Ludzi bezdomnych") skazywa│ siΩ na samotno£µ, odrzucaj╣c uczucie kobiety, kt≤r╣ kocha│, gdy┐ ba│ siΩ, ┐e potrzeba ustabilizowania rodziny przeszkodzi mu w dzia│aniu na rzecz najbiedniejszych. Samotni, zbuntowani, konsekwentni, odrzucaj╣cy szansΩ stworzenia w│asnego domu i po£wiΩcaj╣cy wszystkie warto£ci z ┐yciem w│╣cznie sprawie, kt≤r╣ uznawali za s│uszn╣, bohaterowie »eromskiego romantyczn╣ formu│Ω dzia│ania wprzΩgali wiΩc do realizacji pozytywistycznego programu spo│ecznego. Po│╣czenie dwu najbardziej warto£ciowych element≤w kulturowej tradycji powinno zatem daµ rezultaty. Tymczasem sam »eromski zauwa┐a│, ┐e jego bohaterowie s╣ bezsilni w konflikcie z reszt╣ spo│ecze±stwa. Innego rozwi╣zania jednak nie widzia│. Konsekwentny moralista proponowa│ wiΩc szczytne wzory, zdaj╣c sobie sprawΩ, ┐e maj╣ niewielk╣ szansΩ na realizacjΩ. Konieczno£µ wyj£cia poza kr╣g tradycji romantyczno-pozytywistycznej w tworzeniu program≤w spo│ecznych zasugerowa│ jednak dopiero w "Przedwio£niu" (1924).