Powie£µ otwartych perspektyw - "Przedwio£nie" Stefana »eromskiego

Powie£µ Stefana »eromskiego mia│a siΩ staµ obrazem Polski wsp≤│czesnej, diagnoz╣ zaniepokojenia polityczno-spo│eczn╣ sytuacj╣ odrodzonego pa±stwa. Problematyka "Przedwio£nia" krystalizuje siΩ wok≤│ los≤w g│≤wnego bohatera Cezarego Baryki. Na jego spo│eczn╣ i narodow╣ £wiadomo£µ decyduj╣cy wp│yw wywar│y wydarzenia Rewolucji Paƒdziernikowej obserwowane z perspektywy rosyjskiej (Baku) oraz romantyczno - nostalgiczna wizja Polski "Szklanych dom≤w" opowiadana przez ojca - Seweryna BarykΩ. Konfrontacja marze± z rzeczywisto£ci╣, poszukiwanie przez Cezarego BarykΩ w│asnego miejsca w odrodzonym pa±stwie oraz pr≤by refleksji nad polsk╣ wsp≤│czesno£ci╣ wyznaczaj╣ tematykΩ powie£ci.

Problemy Polski widziane oczyma bohatera posiadaj╣ z│o┐ony charakter i nie podlegaj╣ jednoznacznym rozstrzygniΩciom. Cezary Baryka dostrzega konieczno£µ zmian spo│eczno-politycznych, dostrzega liczne schorzenia odrodzonej Polski (wewnΩtrzne rozbicie polityczne, nieporadno£µ zmieniaj╣cych siΩ rz╣d≤w, bezrobocie, inflacja), surowo ocenia realizacjΩ gospodarczych i socjalnych zada± m│odego pa±stwa. Romantyczna wizja Seweryna Baryki najrychlej ulega deprecjacji.

"Szklane domy", marzenia o naukowo-technicznej rewolucji, kt≤ra uczyni z Polski kraj nowoczesny i dostatni, w konfrontacji z rzeczywisto£ci╣ odrodzonego pa±stwa okazuj╣ siΩ idealistyczn╣ fantazj╣. Ojczyzna z│o┐ona, zespolona ponownie, po ponad studwudziestoletniej niewoli, z trzech r≤┐nych organizm≤w pa±stwowych, jest pozbawiona podstawowych struktur gospodarczych: rolniczych, przemys│owych, zacofana ekonomicznie, doszczΩtnie ograbiona przez zaborc≤w. Ogl╣dana przez BarykΩ z perspektywy sielanki naw│ockiej okazuje siΩ wrΩcz cudem anachronicznego feudalizmu. Idealistyczne marzenia o "szklanych domach" nie wytrzymuj╣ wiΩc konfrontacji z obrazem Polski nΩdznej, s│abej, g│odnej i zacofanej.

Wielop│aszczyznowym zjawiskiem okazuje siΩ w "Przedwio£niu" rewolucja spo│eczno-polityczna. Ju┐ obraz wydarze± w Baku nacechowany jest r≤┐noznaczno£ci╣. Dla matki Cezarego Baryki rewolucja - to gwa│t i grabie┐, dla Seweryna - to absurd dziejowy, kt≤ry niszczy nar≤d i spo│ecze±stwo, dla m│odego bohatera powie£ci wydarzenia 1917 roku staj╣ siΩ zar≤wno upajaj╣c╣ awantur╣, jak i groƒn╣, przera┐aj╣c╣ po┐og╣.

Wieloaspektowa refleksja nad zagadnieniem rewolucji, jako jednej z mo┐liwych dr≤g rozwoju odrodzonego pa±stwa, zostaje pog│Ωbiona obserwacjami rzeczywisto£ci Polski. Stosunek Cezarego baryki do £rodowiska komunistycznego jest co najmniej dwuznaczny. Zebranie partyjne ods│ania przed bohaterem bolesne, wstrz╣saj╣ce jego sumieniem, prawdy o Polsce. Prawdy o upo£ledzeniu klasy robotniczej, o prze£ladowaniach policyjnych, torturach, bezprawiu. R≤wnie┐ liczne do£wiadczenia Baryki: obserwacja £rodowisk proletariackich Warszawy, nΩdza ch│opska i lekkomy£lna beztroska pa±skiej Naw│oci, pog│Ωbiaj╣cy siΩ kryzys gospodarczo-rz╣dowy - kieruj╣ jego sympatie ku programowi radykalnemu, obiecuj╣cemu natychmiastow╣, rewolucyjn╣ zmianΩ. Zarazem jednak Cezaremu Baryce postaµ Lulka kojarzy siΩ z sekciarstwem, z fanatyczna retoryk╣ pozbawion╣ £wiadomych plan≤w i cel≤w.

G│os bohatera powie£ci jest zawsze pytaniem, nigdy odpowiedzi╣; Baryka w╣tpi w cywilizacyjne i kulturotw≤rcze mo┐liwo£ci klasy robotniczej. Proletariat zdegenerowany fizycznie w rewolucyjnym zamΩcie, niszcz╣c╣ dotychczasowy rozw≤j ludzko£ci. Antagonist╣ rewolucyjnych pogl╣d≤w Antoniego Lulka staje w "Przedwio£niu" Szymon Gajowiec. Spadkobierca ideowy szlacheckich demokrat≤w (Abramowskiego, Bohusza, Krzemi±skiego), wysoki urzΩdnik pa±stwowy, opiekun i przyjaciel Cezarego Baryki buduje program organicznikowski. Zdaniem Szymona Gajowca jedyn╣ mo┐liw╣ i w│a£ciw╣ perspektywΩ rozwoju odrodzonego pa±stwa stwarza program powolnych, stopniowych reform. Dostrzegaj╣c b│Ωdy i schorzenia Polski odrodzonej, opowiada siΩ jednak za istniej╣cymi zasadami ustrojowo-spo│ecznymi. W ich w│a£nie ramach, zdaniem Gajowca, trzeba znaleƒµ miejsce dla reform i postΩpu.

Ideologia oraz pogl╣dy Gajowca wywo│uj╣ w £wiadomo£ci Baryki zarazem aprobatΩ i niechΩµ. Z jednej strony poci╣ga bohatera program stabilizuj╣cy koncepcjΩ pa±stwa - proponuj╣cy rozw≤j spo│eczno-polityczny na drodze "│agodnej rewolucji" - bez wstrz╣s≤w, zbrodni, zniszcze±. Z drugiej jednak strony Baryka jest pe│en niepokoju o tΩ ideologiΩ: £wiadomo£µ nie rozwi╣zanych zagadnie± spo│ecznych i politycznych, pog│Ωbiaj╣cy siΩ kryzys gospodarczy i socjalny, narastaj╣cy wyzysk proletariatu poddaje w w╣tpliwo£µ efektywny, tw≤rczy zakres programu Gajowca.

"Przedwio£nie" Stanis│awa »eromskiego jest powie£ci╣ pyta±, otwartych wci╣┐ perspektyw rozwoju odrodzonego pa±stwa polskiego. Nawet odruch buntu i rozpaczy, kt≤ry powoduje przy│╣czenie siΩ Baryki do pochodu manifestuj╣cych robotnik≤w, nawet wiΩc jego "marsz na Belweder" nie zamyka podjΩtych w powie£ci pyta± i problem≤w. G│≤wny bohater, wypowiadaj╣c udrΩki autora, ponawia romantyczne w istocie pytania: czym jest Polska? jaka jest Polska? ku czemu Polska zmierza? W "Przedwio£niu" »eromskiego zostaje wpisana wielog│osowa dyskusja ideowa.