ôBOGURODZICAö

Jest to najstarsza ze znanych polskich pie£ni religijnych, ale zapisana, wraz z nutami, dopiero w wieku XV.

Najstarszy rΩkopi£mienny zapis tekstu odnaleziono na wklejce tylnej ok│adki rΩkopisu Biblioteki Jagiello±skiej w Krakowie. Kodeks ≤w zawiera │aci±skie kazania przepisane w 1407 r.,
a zapis pie£ni datuje siΩ na rok 1408.

O du┐ej popularno£ci pie£ni £wiadczy fakt do│╣czania do jej pierwotnego tekstu licznych zwrotek dodatkowych (w jednym z przekaz≤w szesnastowiecznych utw≤r liczy ich a┐ 22), kt≤re jednak nie maj╣ z ni╣ ani zwi╣zku tre£ciowego, ani wersyfikacyjnego. Proces ten rozpoczΩty oko│o 2 po│. XIV w. trwa│ do pocz╣tku XVI stulecia.

Dwie pierwsze zwrotki ko±cz╣ce siΩ refrenem Kyrie eleison s╣ najstarsze.

Pomimo wnikliwych docieka± nie uda│o siΩ jednak definitywnie okre£liµ daty ich powstania. NajczΩ£ciej przyjmuje siΩ, ┐e utw≤r powsta│ pomiΩdzy 1 po│. XIII w. a rokiem 1386 r.,
na kt≤ry przypada koronacja Jagie││y, a za jego to czas≤w £piewano ju┐ j╣ bowiem powszechnie more majorum czyli obyczajem przodk≤w.

Nie znany jest r≤wnie┐ autor pie£ni, choµ tradycja od wieku XVI przypisywa│a go £w.
Wojciechowi. Zapewne, tak jak wiΩkszo£µ literatury £redniowiecznej, napisano j╣ ad maiorem Dei gloriam - ku wiΩkszej chwale Bo┐ej, a wiΩc anonimowo.

Nie ulega jednak w╣tpliwo£ci, ┐e by│ to najlepszy poeta przed Janem Kochanowskim, zapewne duchowny ┐yj╣cy w o£rodku o wielkim autorytecie, o czym £wiadczy og≤lnospo│eczna znajomo£µ tekstu.

Do ko±ca XV w. by│a pie£ni╣ ojczyst╣ - carmen patrium czyli pie£ni╣ ojc≤w nazwa│ j╣ Jan D│ugosz - i bojow╣, skoro pierwsze wzmianki o Bogurodzicy m≤wi╣, i┐ £piewana by│a w czasie wojny z Krzy┐akami w 1410 r.

Kanclerz Jan úaski wydaj╣c w 1506 r. pierwszy zbi≤r praw Kr≤lestwa Polskiego tzw. Statut úaskiego na wstΩpie kaza│ umie£ciµ BogurodzicΩ i jest to pierwszy druk utworu.

Tre£µ

Tak oto brzmi╣ dwie najstarsze zwrotki pie£± w oryginale i ôprze│o┐oneö na jΩzyk wsp≤│czesny:

Tre£µ pie£ni to modlitewne pro£by:

• w strofie pierwszej: do Matki Boskiej, aby, jako wybrana z wielu przez Boga i zjednoczona z nim w pe│nieniu jego woli, pozyska│a i sk│oni│a ku ludziom przychylno£µ swego Syna.

• w strofie drugiej: do Bo┐yca (Syna Bo┐ego, Chrystusa), aby za przyczyn╣ Jana Chrzciciela wys│ucha│ b│aga± o dar bogobojnego ┐ycia i zbawienia po £mierci.

Utw≤r cechuje staranny paralelizm.

W obydwu strofach widaµ uk│ad dwucz│onowy: ka┐da sk│ada siΩ z apostrofy i zdania apelatywnego oraz ko±czy refrenem, podobnie jest z konstrukcj╣ cz│on≤w poszczeg≤lnych wers≤w, gdzie wezwania i pro£by modlitewne zajmuj╣ to┐same pozycje w jednym wersie: Zyszczy ... spu£ci ...

Intelektualny charakter wywodu przypomina porz╣dek scholastycznego traktatu naukowego │╣cz╣cego prawa wiary i rozumu.

Matka Boska ukazana jest tu jako adresatka mod│≤w, po£redniczka pomiΩdzy cz│owiekiem
a Bogiem, zdolna do odegrania tej funkcji z racji godno£ci przypisanych jej dogmatycznie. Chrystus, B≤g i Jan Chrzciciel wsp≤│tworz╣ z ni╣ kr╣g postaci, ku kt≤rym z kornym b│aganiem zwraca siΩ zbiorowy podmiot.

Taka kompozycja utworu ma swoje odzwierciedlenie w sztuce roma±skiej, wzorcu ikonograficznym zwanym ôdeesisö, charakterystycznym dla Ko£cio│a greckiego (bizantyjskiego).

Wed│ug niego majestatycznie wyobra┐ony Chrystus - W│adca (Gospodzin) wystΩpuje w asy£cie Matki Boskiej (Bogurodzicy) i Jana Chrzciciela (krzciciela), kt≤rzy pe│ni╣ funkcjΩ po£rednik≤w miΩdzy B≤stwem a cz│owiekiem.

PrzyjΩty przez Zach≤d wzorzec dotar│ do Polski, gdzie najdawniejszym dzi£ jego przyk│adem jest fresk w Tumie pod úΩczyc╣ pochodz╣cy sprzed 1161 r.

Gatunek

Dwie pierwsze zwrotki s╣ tropami do litanijnego Kyrie eleison, kt≤re w£r≤d eksklamacji (z │ac. ôokrzykö, ôwykrzyknikö) liturgicznych £redniowiecza, obok hebrajskiego Alleluja, by│o jednym z najpopularniejszych zawo│a± - wykonywa│ je lud podczas wszystkich obrzΩd≤w,

Tropem w gregoria±skiej liturgii ko£cielnej, szczeg≤lnie w wiekach X i XI, okre£la siΩ retoryczne uzupe│nienie sk│adaj╣ce siΩ z kr≤tkich zwrot≤w, poprzedzaj╣ce │aci±ski tekst kanoniczny. Z czasem owe ozdobniki rozwinΩ│y siΩ w pe│ne, spojone rymami zdania o wyr≤wnanej rytmice, a funkcjonuj╣c w kulturze religijnej narodu - usamodzielnia│y siΩ jako pie£ni wykonywane
w jΩzykach narodowych.

Kszta│t wersyfikacyjny

W wierszu zwraca uwagΩ precyzyjne roz│o┐enie tekstu w wersach na r≤wnoleg│e odcinki o jednakowej liczbie sylab:

Konstrukcji tej towarzysz╣ rymy wewnΩtrzne: £wiecie - ┐ywocie i ko±cowe: Bo┐ycze - cz│owiecze, nosimy - prosimy, pobyt - przebyt .

Wiersz £redniowieczny, tzw. zdaniowo-rymowy (sk│adniowo-intonacyjny), jakim zapisano utw≤r, nie przestrzega│ jednakowego rozmiaru sylabicznego w ka┐dym wersie.

Rymy - wsp≤│brzmienia, bardzo czΩsto uzyskane poprzez powtarzanie formy gramatycznej (rym gramatyczny): prosimy - nosimy s│u┐y│y uwydatnianiu zako±czenia ko±cowych odcink≤w wersowych - klauzul

JΩzyk

O staro┐ytno£ci pie£ni £wiadczy jej s│ownictwo.

Do niepowtarzalnych archaizm≤w nale┐╣:

• Bogurodzica - z pierwszym cz│onem o postaci celownika, ju┐ w drugim przekazie zmienionej na: Bogarodzica;
• unikat przyimka dziela (dla), obcego ju┐ nawet w Kazaniach £wiΩtokrzyskich
• bo┐yce, co jest wo│aczem od bo┐yc (syn Boga)
• stary rozkaƒnik 2 os. l. poj.: zyszczy, spu£ci, raczy
• zwyczaj u┐ywania mianownika w funkcji wo│acza: rodzica, dziewica, Maryja.

Ju┐ kopi£ci piΩtnastowieczni, nie pojmuj╣c zamierzch│ej poprawno£ci i sensu takich wyraz≤w, rozmaicie je przekszta│cali.

Wszystko to £wiadczy, ┐e tw≤rca pie£ni u│o┐yµ j╣ musia│ znacznie wcze£niej, ni┐ powsta│ jakikolwiek z ocala│ych zabytk≤w polszczyzny £redniowiecznej.

Z jΩzykiem pie£ni doskonale wsp≤│brzmi jej melodia, nie wykluczone, ┐e skomponowana przez tego samego cz│owieka.

Melodia s│owa Bogurodzica jest to┐sama z melodi╣ wo│ania Kyrie eleison przy litanii pochodzenia niemieckiego. Inne frazy melodii r≤wnie┐ maj╣ odpowiedniki w kompozycjach ┐ywotnych od IX do XVI w. tak w melodii ko£cielnej, jak i £wieckiej. Pierwowzoru ca│o£ci melodii pie£ni nie odnaleziono - jest ona zatem tworem oryginalnym.

Pie£± £piewana by│a ch≤ralnie jednog│osowo, bez akompaniamentu instrumentalnego. Owa monodia (£piew jednog│osowy) charakterystyczna by│a dla £redniowiecznych chora│≤w gregoria±skich - │aci±skich £piew≤w liturgicznych.