ôCh│opiö W│adys│awa Stanis│awa Reymonta

Awans spo│eczny i kulturalny autora ôCh│op≤wö by│ nies│ychany. Syn wiejskiego organisty urodzony we wsi Kobiele Wielkie, po 57 latach burzliwego ┐ycia zosta│ w 1924 roku laureatem literackiej Nagrody Nobla. By│ wyj╣tkiem w epoce, kt≤r╣ zdominowa│a liryka, odwr≤cenie siΩ od £wiata zewnΩtrznego i poszukiwanie temat≤w w tajemnicach ludzkiej psychiki. Reymont natomiast by│ tw≤rc╣ d╣┐╣cym do wiernego odtworzenia rzeczywisto£ci poznawanej za pomoc╣ zmys│≤w. Bohater≤w swoich utwor≤w budowa│ w oparciu o w│asne do£wiadczenia, prze┐ycia i obserwacje.

Praca nad dzie│em rozpoczΩ│a siΩ do£µ prozaicznie, Reymont podpisa│ w 1897 r. umowΩ z redakcj╣ ôTygodnika Ilustrowanego, zobowi╣zuj╣c siΩ napisaµ tetralogiΩ zat. ôCh│opiö. Jednak k│opoty zdrowotne, a p≤ƒniej wypadek kolejowy (lipiec 1900 r.) spowodowa│y, ┐e pisanie powie£ci rozci╣gnΩ│o siΩ na lat dziesiΩµ. Druk rozpoczΩto w 3 numerze ôTygodnikaö w 1902 r. Prenumeratorzy pisma wkr≤tce otrzymali wydanie ksi╣┐kowe pierwszego tomu zat. ôJesie±ö. Dwa lata p≤ƒniej, tj. w roku 1904, wysz│a pe│na edycja dwu pierwszych tom≤w, ôJesie±ö i ôZimaö. Trzeci tom, ôWiosnaö, pojawi│ siΩ w druku dopiero w 1906 r., a ostatni, ôLatoö, w trzy lata p≤ƒniej.

ôCh│opiö jako epopeja

Na epicko£µ powie£ci, kt≤r╣ liczni krytycy por≤wnywali z ôPanem Tadeuszemö czy ôIliad╣ö, sk│ada siΩ:

Tym, co r≤┐ni ôCh│op≤wö od klasycznego eposu, jest przede wszystkim koncepcja narratora, u Reymonta uto┐samianego z bohaterami.

Fabu│a

Wydarzenia w powie£ci daje siΩ u│o┐yµ w trzy ci╣gi.

  1. Pierwszy to losy g│≤wnych bohater≤w i ca│ej spo│eczno£ci wsi. Ukazane s╣ tu zr≤┐nicowane typy ludzkie. ú╣cznie w ôCh│opachö pojawia siΩ oko│o dziewiΩµdziesiΩciu postaci. Mamy wiΩc do czynienia z panoramicznym obrazem £rodowiska wiejskiego. W tej warstwie przedstawiono:

Postaµ potraktowana bardzo realistycznie, wyr≤┐nia siΩ na tle lipieckiej gromady zamo┐no£ci╣, si│╣ charakteru, pracowito£ci╣, stateczno£ci╣ i zaradno£ci╣. Posiada ewidentne cechy przyw≤dcze (wie£ darzy go wiΩkszym zaufaniem ni┐ w≤jta). Poznajemy go jako 58 letniego mΩ┐czyznΩ zawieraj╣cego zwi╣zek z 19-letni╣ Jagn╣. Jest to zwi╣zek z namiΩtno£ci i rozwagi (pole matki Jagny przylega do jego maj╣tku). O┐enek wyrabia w nim poczucie bycia prawdziwym gospodarzem. Wyrachowanie i egoizm sprawiaj╣, ┐e gotowy jest z│╣czyµ siΩ z dworem przeciwko ch│opom. Zdaje sobie sprawΩ, ┐e praca jest podstaw╣ sensu egzystencji (kiedy spostrzega, ┐e Hanka ma charakter i jest ôrobotnaö zmienia sw≤j stosunek i traktuje j╣ jak prawdziwego cz│onka rodziny).W sporze o las stara siΩ konflikt za│atwiµ polubownie, ale zna granice kompromisu i ryzykuje rozprawΩ, kt≤r╣ przyp│aca zdrowiem. Ura┐ony w swej godno£ci i ambicji mΩ┐a i posiadacza staje siΩ zdolny do zbrodni (tylko przypadek sprawia, ┐e przychwyceni kochankowie uchodz╣ z ┐yciem). Jest wiΩc postaci╣ z│o┐on╣, nie woln╣ od s│abostek i ma│ostkowo£ci.

Syn Macieja w chwili rozpoczΩcia akcji jest ju┐ cz│owiekiem dojrza│ym. Nie kocha ┐ony, Hanki i pracuj╣c u ojca czuje siΩ wykorzystywany. Jego wielk╣ mi│o£ci╣ jest Jagna i ma│┐e±stwo ojca pog│Ωbia konflikt (Maciej Boryna zaw│aszcza ukochan╣ kobietΩ i pozbawia 6 morg≤w, kt≤re prawem dziedziczenia Antek uwa┐a│ ju┐ za sw╣ w│asno£µ). Mi│o£µ i nienawi£µ sprawiaj╣, ┐e zapomina o obowi╣zkach. CiΩ┐ar troski o los rodziny spada na barki Hanki. Nie potrafi jednak odej£µ ze wsi. Porywczy, sk│onny do b≤jek, uparty i dumny ma silne poczucie w│asno£ci. Pozornie tylko lekcewa┐y opiniΩ otoczenia (bole£nie odczuwa izolacjΩ spo│eczn╣ spowodowana zwi╣zkiem z macoch╣). W ko±cu dochodzi do wniosku, ┐e normy okre£laj╣ce wsp≤│┐ycie w gromadzie i dla niego s╣ nadrzΩdnym nakazem (ôW gromadzie ┐yjΩ, to i z gromad╣ trzymam! Chceta j╣ [JagnΩ] wypΩdziµ, wypΩdƒta; a chceta se j╣ posadziµ na o│tarzu, posadƒta! Zar≤wno mi jedno!ö). Nie chce naraziµ siΩ zbiorowo£ci, bo z racji pozycji maj╣tkowej do niego nale┐eµ bΩdzie przyw≤dztwo nad gromada. Cz│onek gromady, m╣┐, ojciec i gospodarz przezwyciΩ┐a w nim namiΩtnego kochanka.

Postaµ ewoluuj╣ca w miarΩ rozwoju wydarze±. Pocz╣tkowo p│aczliwa, niezaradna i zastraszona (boi siΩ Antka i starego Boryny). Wygnana jednak z domu zmienia siΩ. CiΩ┐ka sytuacja materialna po przeniesieniu do ojca Bylicy, poczucie tragizmu zdrady zadurzonego w Jagnie Antka nie za│amuj╣ jej, a wrΩcz przeciwnie - wyzwalaj╣ niespodziewana energiΩ (ôbieda │acniej przekuwa cz│owieka niƒli ┐elazoö). Znamienna jest jej reakcja na wym≤wki Antka, ┐e przyjΩ│a od starego Boryny pieni╣dze i ┐ywno£µ - Antek ucieka przed jej gniewem z domu. Podczas choroby Macieja i pobytu Antka w wiΩzieniu ujawniaj╣ siΩ jej zdolno£ci godpodarsko-organizacyjne. PrzedsiΩbiorcza, zaradna i energiczna staje siΩ podpor╣ rodu Boryn≤w. Nienawidzi Jagny, ale pierwsza wyci╣ga rΩkΩ na zgodΩ przed pielgrzymk╣ do CzΩstochowy. Jedna z naj£wietniejszych kreacji kobiecych w polskiej literaturze

Wiejska piΩkno£µ, c≤rka wdowy Paczesiowej, siostra JΩdrzycha i Szymka. Rozpieszczana przez matkΩ, nie doros│a do ma│┐e±stwa. Nieprzystosowana do ┐ycia w gromadzie, pr≤buje ┐yµ na w│asny spos≤b. Nie ma sprecyzowanych marze± ani uczuµ (ô... taka cicho£µ we mnie ro£nie, kieby £mierµ przy mnie stoja│a, a tam mnie cosik porywa, tak ponosi, ┐e tego nieba bym siΩ uwiesi│a i z tymi chmurami ponies│a w £wiatö). Odczuwa zmys│ow╣ mi│o£µ do Antka, ale i sielankowo-poetycznie durzy siΩ w Jasiu. Urodzona artystka prze┐ywa intensywnie muzykΩ organ≤w, wzrusza opowie£ci╣ Rocha czy piΩknem wiosennego krajobrazu. Posiada zdolno£ci artystyczne (kraszanki, wystrzyganki). Obca jest jej pogo± za bogactwem (drze zapis i rzuca pod nogi Hanki). Dramat dziewczyny, zako±czony wygnaniem ze wsi, wynika z jej odmienno£ci. Jagna zap│aci│a przede wszystkim za ┐yciowe niepowodzenia w≤jtowej i organi£ciny.

Reprezentant przekonania o ôduszy anielskiejö polskiego ludu. Powstaniec z 1863 r. Ma silne poczucie dumy rodowej, czuje siΩ gospodarskim synem, za£ los parobka przyjmuje z chrze£cija±sk╣ pokor╣. Z ┐yczliwo£ci ofiarowuje ksiΩdzu kilka upolowanych przepi≤rek, a niespodziewana zap│ata (ôtylachna pieniΩdzyö, czyli z│ot≤wka) i podszepty Jankiela sprawiaj╣, ┐e rozpoczyna k│usowanie na pa±skim polu i w lesie. Nie jest z│odziejem (zwymy£la│ »yda, gdy ten proponowa│ mu pok╣tn╣ sprzeda┐ podbieranego koniom owsa), ale w│asno£µ dziedzica traktuje jako niczyj╣. Podczas jednej z pierwszych wypraw zostaje postrzelony. Nie wie jak siΩ zachowaµ i o pomoc prosi JagustynkΩ i Jambro┐ego. LΩk przed szpitalem doprowadza go do okrutnego samookaleczenia (ucina sobie nogΩ) i £mierci z wykrwawienia. Boryna ceni jego pracowito£µ, ale nie wynagradza go odpowiednio za ciΩ┐k╣ pracΩ i oddanie. Nie ma w Kubie £lad≤w egoizmu, a g│Ωboka religijno£µ ma wiele z franciszka±skiej pokory.

  1. Drugi ci╣g to czas obejmuj╣cy rok obrzΩdowo-liturgiczny. Jest opis ca│ego sp≤jnego systemu obyczaj≤w wsi polskiej (folklor: wr≤┐by, przes╣dy, tradycje, zwyczaje).
  2. Np.: ù opis jarmarku (t.I), ù ôzrΩkowinyö (t.I), ù wesele Boryny (t.I), ù wieczerza wigilijna (t.II), ù Wielkanoc (t. III), ù obrzΩdy pogrzebowe (t.IV), ù odpust (t. IV).
  3. Trzeci wyznacza niezmiennie powtarzalny rytm p≤r roku i wyznaczony przez ten rytm tok zajΩµ zwi╣zanych z pracami rolniczymi.

Np.: ù szatkowanie kapusty (t.I), ù przΩdzenie we│ny (t.II), ù symboliczny siew (t.III), ù ┐niwa (t. IV).

Narracja

Narrator nie przynale┐y do £wiata przedstawionego, jest niewidoczny dla odbiorcy i anonimowy.

Mo┐na wyr≤┐niµ trzy jego typy (wg. K. Wyki):

  1. najczΩ£ciej natykamy siΩ na ôwsiowegoö gadu│Ω, kt≤ry uczestniczy w obyczajowo-obrzΩdowo-liturgicznym toku opowie£ci
  2. rzadziej opowiada i opisuje ôm│odopolski stylizatorö o poetycko-inteligenckiej prowienencji, wskazuj╣cy rytm prac ludzkich sprzΩgniΩtych z przyrod╣ (np. impresjonistyczne opisy jesiennego pola, symboliczny obraz £mierci Boryny),
  3. sporadycznie za£ m≤wi realistyczny obserwator zaznaczaj╣cy swoj╣ obecno£µ g│≤wnie w toku fabularnym (przedstawienie struktury spo│ecznej wsi).

Niewiele jest jednak fragment≤w, w kt≤rych funkcje te mia│yby jednoznaczny charakter. NajczΩ£ciej realizowane s╣ │╣cznie (przybieraj╣ postaµ okre£lonych form podawczych z nasileniem cech wypowiedzi w│a£ciwych poszczeg≤lnym narratorom)

JΩzyk

Reymont uchodzi│ za mistrza s│owa. Artyzm ten w pe│ni zademonstrowa│ w ôCh│opachö.

Ok. 40% jΩzyka powie£ci to gwara dominuj╣ca w dialogach. Jest ona zbli┐ona do gwary u┐ywanej w okolicach úowicza i Skierniewic (nieopodal le┐╣ Lipce).

Generalnie jednak w dziele Reymonta mamy do czynienia ze stylizacj╣:

Reymont r≤wnie┐ indywidualizuje mowΩ swoich bohater≤w.