Ch│op i wie£ w znanych utworach XIX i pocz╣tku XX wieku.

Na prze│omie XIX i XX wieku we wszystkich dziedzinach ┐ycia polskiego przenika│o g│Ωbokie niezadowolenie z panuj╣cych stosunk≤w spo│eczno û politycznych i kulturalnych.

Niekt≤rzy poeci i pisarze skupili swe zainteresowania na osobistych prze┐yciach i nastrojach oraz problemach moralnych. Inni, choµ bronili swej niezale┐no£ci artystycznej, to jednak zwi╣zali siΩ z d╣┐eniami spo│ecze±stwa, wyra┐ali uczucia patriotyczne rodak≤w i protest przeciw niesprawiedliwo£ci spo│ecznej. Pisarze ci ukazali nam wstrz╣saj╣cy, naturalistyczny obraz ┐ycia ch│opa na wsi. Odkryli przera┐aj╣c╣ prawdΩ, kt≤ra m≤wi│a, ┐e przeludniona wie£ ┐y│a w warunkach, kt≤re graniczy│y ze skrajn╣ nΩdz╣. Ch│opi byli traktowani jak zwierzΩta. G│odni i wyczerpani pracowali do upad│ego.

Literatura polska okresu pozytywizmu przesi╣kniΩta by│a g│Ωbokim wsp≤│czuciem dla cierpi╣cych i wyzyskiwanych. W utworach Orzeszkowej, Konopnickiej, Prusa i Sienkiewicza znajdujemy bohater≤w z najni┐szych warstw spo│ecznych i g│Ωbok╣ wiedzΩ o psychice ludzkiej. NΩdzΩ i poni┐enie cz│owieka w ustroju kapitalistycznym dostrzeg│a E. Orzeszkowa. W swych utworach zaczΩ│a protestowaµ przeciw krzywdzie ludzkiej. Ukaza│a nam nΩdzΩ, zacofanie gospodarcze i kulturalne polskiej wsi. Pisarka przede wszystkim opowiada│a siΩ za uw│aszczeniem ch│op≤w, oraz zwalcza│a przes╣dy klasowe.

Drug╣ powie£ciopisark╣, kt≤ra sta│a siΩ bojowniczk╣ o prawa dla ludzi pokrzywdzonych przez ustr≤j kapitalistyczny, by│a Maria Konopnicka. NajwiΩksz╣ sympati╣ darzy│a lud. Domaga│a siΩ dla ch│op≤w ziemi i o£wiaty. Nie popiera│a rewolucji i g│osi│a solidaryzm spo│eczny. Z jej wierszy dowiadujemy siΩ o tragedii dziecka wiejskiego ôJa£ nie doczeka│ö. Poetka dowodzi, ┐e kiedy£ na £wiecie istnia│a r≤wno£µ spo│eczna, nie by│o pan≤w, ani poddanych. Autorka jest przekonana, ┐e g│≤wnym ƒr≤d│em wystΩpk≤w bywa nΩdza i brak o£wiaty. W utworze ôWolny najmitaö stwierdzi│a z sarkazmem, ┐e wolno£µ osobista ch│op≤w przy panuj╣cej dalej niewoli gospodarczej sprowadza│a siΩ do wolno£ci umierania z g│odu. Odkrywa przed nami wstrz╣saj╣cy obraz nΩdzy proletariatu z Powi£la. Jest przekonana, ┐e wyzysk pojawi│ siΩ wraz z ustrojem feudalnym.

Zr≤┐nicowanie spo│eczne krytykuje r≤wnie┐ Boles│aw Prus. W swych utworach zwalcza│ tak┐e pozosta│o£ci feudalizmu oraz przes╣dy stanowe. Pisarz ukazuje nam w swoich opowiadaniach ciΩ┐k╣ dolΩ dzieci ch│opskich i ludzi doros│ych, wywodz╣cych siΩ z plebsu. W ôLalceö kt≤ra jest najpiΩkniejsz╣ powie£ci╣ realizmu krytycznego w okresie pozytywizmu, Prus ukazuje warstwΩ biedoty warszawskiej, kt≤ra jest skazana na wieczn╣ wegetacjΩ ┐yj╣c na Powi£lu najubo┐szej dzielnicy Warszawy. Pisarz staje w obronie ch│op≤w, rolnik≤w oraz nawo│uje do solidaryzmu spo│ecznego. Jest on za wprowadzeniem mechanizacji oraz o£wiaty do najni┐szych warstw spo│ecze±stwa. Prus jest g│Ωboko wstrz╣£niΩty brakiem wsp≤lnego jΩzyka ch│op≤w z inteligencj╣.

Czwartym pisarzem pozytywizmu, wra┐liwym na dolΩ najni┐szej warstwy spo│ecznej û proletariatu by│ Henryk Sienkiewicz. W swych opowiadaniach stawa│ w obronie pokrzywdzonych ch│op≤w i jak jego poprzednicy ostro krytykowa│ pozosta│o£ci feudalizmu. W noweli ôSzkice wΩglemö przedstawia nam obraz wsi pouw│aszczeniowej. Na podstawie historii pewnej ubogiej rodziny ch│opskiej ukazuje stan w jakim znajduje siΩ spo│ecze±stwo polskie a przede wszystkim ch│op≤w. Opisuje nam ciemnotΩ i zacofanie panuj╣ce na wsi, kt≤re w pe│ni wykorzystywane s╣ przez polsk╣ szlachtΩ. Krytykuje Sienkiewicz ludzi, kt≤rzy obojΩtnie patrz╣ na wyzysk ch│opa. Pisarz jest wstrz╣£niΩty brakiem zrozumienia w spo│ecze±stwie. W swoich nowelach przejawia sw≤j g│Ωboki patriotyzm i zgodny z ideologi╣ pozytywistyczn╣ kult has│a ôpracy u podstawö, kt≤rej domaga siΩ od szlachty i duchowie±stwa, ukazuj╣c wymownie tragiczne skutki nieinterwencji w sprawy w│asnej wsi. CiemnotΩ panuj╣c╣ po wsiach napiΩtnowa│ Sienkiewicz m.in. w noweli ôJanko Muzykantö. Przedstawi│ nam w niej wra┐liwe, muzykalne dziecko ch│opskie. M≤g│ z Janka wyrosn╣µ wielki artysta, nieszczΩ£ciem urodzi│ siΩ w zaniedbanej, nΩdznej wiosce polskiej, w kt≤rej spotka│a go £mierµ. Talent jego, jak i wielu innych, zosta│ zmarnowany.

W literaturze polskiej nast╣pi│ odwr≤t od realizmu i pozytywizmu. Rozpocz╣│ siΩ nowy okres zwany M│od╣ Polsk╣. W okresie tym znalaz│o siΩ r≤wnie┐ wielu pisarzy, kt≤rzy ukazywali w swych utworach nΩdzΩ i wyzysk polskiego ch│opa.

Poet╣, kt≤ry protestowa│ przeciw wszelkim formom wyzysku, by│ Jan Kasprowicz. By│ on cz│owiekiem wybitnie postΩpowym, gdy┐ interesowa│ siΩ rzeczywisto£ci╣ i problematyk╣ spo│eczn╣. îwiadcz╣ o tym utwory ôZ ch│opskiego zagonuö, ôZ cha│upyö. W cyklu sonet≤w ôZ cha│upyö przedstawi│ w spos≤b realistyczny ┐ycie biednej wsi kujawskiej, do kt≤rej wyrazi│ swe g│Ωbokie przekonanie. Poeta ukaza│ nam g│Ωbokie rozwarstwienie klasowe w£r≤d ch│op≤w, ich wyzysk przez ku│ak≤w i ksiΩ┐y, przedstawi│ nΩdzΩ biedoty wiejskiej, ciemnotΩ i przes╣dy klasowe oraz trudn╣ drogΩ dzieci wiejskich do o£wiaty. Z wierszy tych przemawia poeta, kt≤ry sam wyszed│ z ludu. W swojej poezji ukazuje pe│ny, realistyczny i zwarty obraz ┐ycia wsi, oparty na faktach o wielkiej sile oskar┐ycielskiej. Kasprowicz staje siΩ poetyckim kronikarzem ┐ycia wiejskiego. Wybiera te elementy, kt≤re s╣ protestem przeciwko panuj╣cym stosunkom. Jego poezja przedstawia nam wstrz╣saj╣cy obraz ┐ycia ch│opa, jego nΩdzΩ i wyzysk.

ôP│ot siΩ wali, pio│un na podw≤rkachàö

Jego wiersze wstrz╣saj╣ czytelnikiem i wzbudzaj╣ w nim wsp≤│czucie.

ôDzbanek i garnki z ┐elaza

W po│owie sadz╣ pokryte

Na ziemi woda we wiadrze

O zardzewia│ych porΩczachàö

Drugim cz│owiekiem, kt≤ry wypowiedzia│ siΩ na temat ch│opa by│ Stanis│aw Wyspia±ski. W swoim dramacie ôWeseleö poeta przez usta Gospodarza os╣dzi│ ch│op≤w. Stwierdzi│, ┐e byli oni najstarsz╣, najsilniejsz╣ i najwa┐niejsz╣ warstw╣ w narodzie polskim. Wyr≤┐ni│ u nich powagΩ, przywi╣zanie do ziemi ojczystej i tradycji oraz wielk╣ religijno£µ. Wyspia±ski m≤wi, ┐e ch│op jest gotowy do walki, nie chce byµ bierny, lecz czynnie braµ udzia│ w ┐yciu politycznym. Poeta dzieli ch│op≤w na m│odych, kt≤rym zarzuca zmaterializowanie i brak patriotyzmu, oraz na ch│op≤w starych, kt≤rzy pragn╣ za pomoc╣ walki odzyskaµ niepodleg│o£µ. Wyspia±ski udowodni│, ┐e nie mog│o doj£µ do sojuszu pomiΩdzy dwoma warstwami spo│ecznymi û inteligencj╣ i ch│opami. Ch│opi garnΩli siΩ do inteligencji i pragnΩli, aby im przewodzi│a, wyczuwali jednak, ┐e panowie traktowali ich z g≤ry, jak ubogich krewnych. MiΩdzy inteligencj╣ a ch│opstwem panowa│a wielka przepa£µ.

ôWy£cie sobie, a my sobieö

Pierwsz╣ wielk╣ epick╣ powie£µ ukazuj╣c╣ ca│okszta│t ┐ycia wsi polskiej stworzy│ Stanis│aw Reymont w swojej najwiΩkszej powie£ci ôCh│opiö. Bohaterem utworu s╣ w│a£nie ch│opi, zbiorowo£µ wiejska, ┐ycie potΩ┐nej i najliczniejszej warstwy narodu. Reymont ukaza│ antagonizm pomiΩdzy bogatymi ch│opami a biedot╣ wiejsk╣, dzieje komornik≤w i proletariatu wiejskiego oraz rozwarstwienie w£r≤d mieszka±c≤w wsi Lipce. W╣tek Jagustynki i W╣tek Kuby wykorzysta│ autor do ukazania wyzysku ku│ackiego oraz niedoli komornik≤w i parobk≤w. Z powie£ci dowiadujemy siΩ, ┐e regu│y i zwyczaje ┐ycia towarzyskiego kszta│towane by│y przez podzia│ klasowy oraz antagonizmy. Miejsce w ko£ciele zajmowane by│o w zale┐no£ci od pozycji spo│ecznej. Biedak wiejski sta│ w czasie mszy £w. z dala od o│tarza. Pozycja spo│eczna przes╣dza│a tak┐e o wiΩzi towarzyskiej, o zaproszeniach na £luby czy chrzciny. W czasie procesji dostrzeg│ Reymont rys podzia│u klasowego na wsi. W pierwszym tomie pt. ôJesie±ö zdoby│ siΩ na pe│ne ukazanie wyzysku kapitalistycznego, w obrazie stosunk≤w miΩdzy Boryn╣ a Kub╣, kt≤ry ciΩ┐ko pracuj╣c zarabia│ zaledwie na chleb. Chc╣c zdobyµ pieni╣dze na inne wydatki chwyci│ siΩ k│usownictwa. Zosta│ postrzelony i umar│ na skutek gangrenny. Aby £mierµ jego uczyniµ typowym wydarzeniem obrazuj╣cym dolΩ proletariatu umiejscowi│ £mierµ w momencie wielkiego wesela Macieja Boryny. Z innych rozdzia│≤w dowiadujemy siΩ o przeciwie±stwach pomiΩdzy interesami bogaczy i biedoty. Reymont zaprzeczy│ tutaj jednolito£ci wsi. Nie by│o bowiem nic, co mog│oby │╣czyµ np.: BorynΩ z Kub╣. Z poszczeg≤lnych czΩ£ci ôCh│op≤wö dowiadujemy siΩ wiele o straszliwych warunkach ┐yciowych w│a£cicieli kar│owatych gospodarstw oraz biedoty. Oni to w│a£nie przymierali g│odem (Agata, Bylicaà). Ma│┐e±stwo w£r≤d ch│op≤w traktowane by│o niekiedy jak transakcja handlowa (za sze£µ morg≤w ziemi kupi│ Stary Boryna JagusiΩ Paczesi≤wnΩ). Podtytu│y utworu bΩd╣ce nazwami p≤r roku dowodz╣ o tym, ┐e wa┐n╣ rolΩ w ┐yciu ch│op≤w odgrywa│a przyroda. Ona w│a£nie wp│ywa│a na ich charaktery i nastroje. Reymont odtworzy│ doskonale psychikΩ ch│op≤w. Podkre£li│ ich przywi╣zanie do ziemi i tradycji, specyficzn╣ moralno£µ, religijno£µ, pracowito£µ, nieufno£µ wobec ziemian i brak solidarno£ci. G│≤wnym motywem ┐ycia ch│op≤w by│a walka o byt. W Lipcach mo┐emy wyr≤┐niµ: bogaczy, ┐yj╣cych dostatnie, ch│op≤w £redniorolnych i g│oduj╣cych. Wszyscy ch│opi walczyli o ziemiΩ z dziedzicem oraz z Niemcami, ale nie wszyscy wynie£li z niej jednakowe korzy£ci.

Problem walki z krzywd╣ spo│eczn╣ podejmowa│ r≤wnie┐ w swoich utworach Stefan »eromski. Ukazywa│ w nich: piΩkno ziemi ojczystej, sprzeczno£ci panuj╣ce w ustroju kapitalistycznym. Protestowa│ przeciw krzywdzie i wyzyskowi. Wczesne opowiadania »eromskiego stanowi╣ najwybitniejsze osi╣gniΩcia realizmu w literaturze polskiej ko±ca XIX wieku. Autor pokaza│ w nich wyzysk proletariatu przez bur┐uazjΩ i jego przyczyny. »eromski ukazuje konflikty pomiΩdzy ziemia±stwem a bezradn╣ biedot╣ wiejsk╣ (ôZmierzchö). Bezradni ch│opi byli zdani na bezlitosny wyzysk, szczeg≤lnie tam, gdzie trudno by│o o pracΩ.

W swojej najs│ynniejszej powie£ci ôLudzie bezdomniö pisarz ukazuje ┐ycie r≤┐nych grup spo│ecznych. W utworze poznajemy warunki pracy robotnik≤w polskich (fabryka cygar, stalownia). Ludzie ci pracowali w niezmiernie trudnych warunkach. Brak by│o opieki lekarskiej i troski o robotnik≤w ze strony kapitalist≤w. Warunki pracy by│y okropne. Brak mechanizacji, brak warunk≤w higienicznych. Ludzie mieszkali w £mierdz╣cych i wilgotnych suterenach luba na poddaszach. Ulice mia│y otwarte rynsztoki, pe│no na nich by│o b│ota i gnij╣cych odpad≤w. W jednej izbie mieszka│o kilka os≤b. Nikt nie opiekowa│ siΩ dzieµmi, kt≤re wychowywa│y siΩ na ulicy. Nie by│o dla nich ┐│obk≤w ani przedszkoli. Proletariat Zag│Ωbia mieszka│ w ciemnych budach, przed kt≤rymi znajdowa│y siΩ ka│u┐e pomyj. Poziom kultury proletariatu by│ niski. Ludzie z tej warstwy my£leli tylko o prymitywnych potrzebach ┐yciowych. MΩ┐czyƒni mieli wygl╣d zmΩczonych a kobiety by│y sp│oszone i smutne. »eromski m≤wi, i┐ w£r≤d robotnik≤w rozwija│a siΩ jednak £wiadomo£µ spo│eczno û polityczna.

Utwory wymienionych pisarzy s╣ ┐arliwym protestem przeciw uk│adom, systemom, instytucjom, konwencjom skazuj╣cym cz│owieka na klΩskΩ. S╣ wo│aniem w obronie cz│owieka. Tak wiΩc literatura polska XIX i pocz╣tku XX wieku czΩsto podejmowa│a problem niesprawiedliwo£ci spo│ecznej. CzΩsto schodzi│a na samo dno ┐ycia spo│ecznego i ukazywa│a wstrz╣saj╣ce obrazy nΩdzy i upadku moralnego. Ch│opi to warstwa wyzyskiwana i krzywdzona od zarania dziej≤w. W swej niedoli zawsze byli zdani na w│asne si│y. Nikt nie wskazywa│ im drogi wyj£cia, nikogo nie interesowa│ ich los. Du┐o uwagi zaczΩto po£wiΩcaµ ch│opom dopiero w XIX i na pocz╣tku XX wieku. Na wsi dokonywa│ siΩ prze│om. Wie£ i ch│op zyskiwa│a coraz wiΩksze znaczenie. Wzrasta│a £wiadomo£µ ch│opska i poczucie godno£ci osobistej. Ch│opi byli warstw╣ solidarn╣, siln╣ i zwart╣ dlatego te┐ mogli odegraµ donios│╣ rolΩ w walce o niepodleg│o£µ Polski. Si│Ω ch│opsk╣ nigdy jednak nie wykorzystano w zrywach powsta±czych i to by│ g│≤wny b│╣d szlachty. Uprzedzenia stanowe nie pozwoli│y na zjednoczenie siΩ w walce o wolno£µ Polski. Mo┐e w≤wczas okres niewoli by│by kr≤tszy. Dawna patriarchalna spo│eczno£µ ch│op≤w odesz│a w przesz│o£µ, miejsce jej poczΩ│a zajmowaµ generacja ch│op≤w £wiadomych wsp≤│uczestnik≤w i wsp≤│tw≤rc≤w dziej≤w narodu.