Adam Mickiewicz ôDziadyö

ôDziady kowie±sko-wile±skieö, wydane zosta│y obok ôGra┐ynyö w 1823 r. w II tomie ôPoezyjö.

Ca│o£µ poprzedza wiersz ôUpi≤rö

Wed│ug opowie£ci tych, ôkt≤rzy bli┐ej cmentarza mieszkaliö (w.13), corocznie, noc╣ ôna niedzielΩ czwart╣ö (w.17) ukazywa│ siΩ upi≤r. Samob≤jca, ôz piersi╣ skrwawion╣ö (w.19) ┐ali siΩ na los, kt≤ry ka┐e mu ôUjrzeµ j╣ znowu, poznaµ siΩ, roz│╣czyµö (w.38). Tak jak z ┐ycia ze strony ludzi spotyka go tylko drwina lub lito£µ; ma to za nic je┐eli mi│╣ przyjmie go ┐yczliwie.

Odautorskie wyja£nienie obrzΩdu Dziad≤w - ludowej uroczysto£ci obchodzonej na Litwie, w Prusach i w Kurlandii dla uczczenia pamiΩci zmar│ych przodk≤w. ObrzΩd siΩga czas≤w poga±skich i zwa│ siΩ ôuczt╣ koz│aö.

Dziady. CzΩ£µ II

Motto z ôHamletaö Szekspira: ôS╣ dziwy w niebie i na ziemi, o kt≤rych ani £ni│o siΩ waszym filozofomö

• Ch≤r dwuwierszem ôCiemno wszΩdzie, g│ucho wszΩdzie/ Co to bΩdzie, co to bΩdzie?ö rozpoczyna obrzΩd. Gu£larz nakazuje zamkn╣µ drzwi i szczelnie zas│oniµ okna. Wykonanie polece± potwierdza Starzec, a ch≤r powtarza dwuwiersz.
• Gu£larz rozpoczyna zaklΩcia wywo│uj╣c dusze czy£µcowe. Wpierw, na znak spalonej k╣dzieli, przyzywa duchy lekkie (styl │agodny, pe│en zdrobnie±). Ch≤r nawo│uje, by wyrazi│y, czego im brakuje do zbawienia. Pojawia siΩ para dzieci - Anio│k≤w, J≤zio i R≤zia. DrΩczy ich ônudaö - troska wynikaj╣ca z braku dope│nienia, ustalenia losu i ôtrwogaö - z niepewno£ci zbawienia wiecznego. Prosz╣ o dwa ziarnka gorczycy, bowiem zgodnie z wola bosk╣: ôKto nie dozna│ goryczy ni razu/ Ten nie dozna s│odyczy w niebieö.Gu£larz, a za nim Ch≤r, obdarowawszy dzieci zgodnie z ich ┐yczeniem, odsy│aj╣ je.
• Zbli┐a siΩ p≤│noc, Gu£larz nakazuje rozpalenie kadzi z w≤dk╣. Teraz wzywa najciΩ┐sze duchy. Zza okna dochodzi g│os w┐ywaj╣cego o lito£µ. Przemawia Widmo Pana(groza, makabryzm) - dziedzica wioski, kt≤ry trzy lata temu zmar│. Cierpi potΩpienie skazany na wieczny g│≤d. ô»ar│oczne ptactwoö - duchy ludzi , kt≤rych przywi≤d│ do £mierci swym okrutnym postΩpowaniem (bia│e - je£li byli dobrzy, czarne - je£li ƒli), odbieraj╣ mu ka┐d╣ okruszynΩ strawy. i krople wody. Ch≤r Ptak≤w Nocnych (ôSowy, kruki i puchaczeö) zapowiadaj╣, i┐ mΩka jego bΩdzie wieczna. Kruk - zakatowany na £mierµ mΩ┐czyzna, kt≤ry g│oduj╣c siΩgn╣│ po pa±skie jab│ka, Sowa - nieszczΩ£liwa wdowa z male±kim dzieckiem, kt≤r╣ w mr≤z najgorszy nakaza│ wyrzuciµ, bo przeszkadza│a mu swym ┐ebraniem w zabawie - potwierdzaj╣ okrucie±stwo dziedzica. Widmo puentuje: ôBo kto nie by│ ni razu cz│owiekiem,? Temu cz│owiek nic nie pomo┐e.ö.
• Gu£larz i Ch≤r odsy│aj╣ ducha. Gu£larz podpala wianek z ôcz╣bru (macierzanki) i £lazyö - zi≤│ nie przynosz╣cych po┐ytku ani ludziom ani zwierzΩtom. W ten spos≤b przywo│uje ducha Dziewczyny. (£piewa piosenki, styl sentymentalny) Strojna, lekka i bardzo piΩkna pojawia siΩ w kaplicy. Zosia by│a wie£niaczk╣, kt≤ra nie zaznaj╣c mi│o£ci, lekcewa┐╣c zaloty ch│opc≤w zmar│a w wieku 19 lat. Nie cierpi m╣k, lecz lekka jak pi≤rko fruwa miotana po £wiecie nie mog╣c ôAni wzbiµ siΩ pod niebiosa, / Ani ziemi dotkn╣µ..ö. Prosi, by pochwycili j╣ m│odzie±cy i przyci╣gnΩli ku ziemi. Jednak zabiegi s╣ bezowocne, bowiem: ôKto nie dotkn╣│ ziemi ni razu/ Ten nigdy nie mo┐e byµ w niebieö. Gu£larz wyznaje, i┐ zgodnie z wol╣ nieba cierpieµ bΩdzie jeszcze 2 lata, po tym czasie dane jej bΩdzie stan╣µ ôza niebiesim progiemö.

(Scena dodana po napisaniu cz. IV, przez autora nazwana ôprzej£ciemö)). Gu£larz po raz ostatni zaklina dusze rzucaj╣c w k╣t kaplicy gar£µ maku i soczewicy. W tej chwili ku jednej z wie£niaczek ôw ┐a│obieö zaczyna i£µ Widmo. Wzrok ma ôdziki i zasΩpionyö, bez s│owa wpatruje siΩ w twarz dziewczyny., a ôOd piersi a┐ do n≤g siΩgaö ôp╣sowa wstΩgaö. Gu£larz wzywa, by Widmo objawi│o czego mu potrzeba, duch jednak milczy i choµ wypowiadane s╣ zaklΩcia - nie odchodzi r≤wnie┐. Wreszcie Gu£larz zwraca siΩ do pasterki, kt≤ra zachowuje siΩ r≤wnie dziwnie: zdrΩtwia│╣ milczy i u£miecha siΩ. Kiedy , zgodnie z nakazem Gu£larza, wyprowadzano dziewczynΩ z kaplicy, ta spogl╣da│a na Widmo pod╣┐aj╣ce krok w krok za ni╣.

Dziady. CzΩ£µ IV

Historia po£miertnego losu m│odzie±ca z wiersza ôUpi≤rö

Motto: ôPodnios│em wszystkie zmursza│e ca│uny le┐╣ce w trumnach; oddali│em wznios│╣ pociechΩ rezygnacji, jedynie po to, by sobie wci╣┐ m≤wiµ: - Ach, przecie┐ to tak nie by│o! Tysi╣c rado£ci zrzucono na zawsze w do│y grobowe, a ty stoisz tu sam i przeliczasz je. Nienasycony! nienasycony! Nie otwieraj ca│kowicie podartej ksiΩgi przesz│o£ci!... Czy┐ nie do£µ jeszcze jeste£ smutny?ö

Ksi╣dz (greckokatolicki) wzywa dzieci do modlitwy zgodnej z ôdniem dzisiejszymö - Zaduszkami. Czytanie odpowiedniego rozdzia│u Ewangelii przerywa pukanie do drzwi. Wchodzi dziwacznie odziany m│odzieniec. Dzieci s╣dz╣, ┐e jest upiorem. Ten za£ przedstawia siΩ jako ôUmar│y dla £wiataö pustelnik. Pytany o imiΩ przyznaje, ┐e przed 3 laty go£ci│ w tych stronach, teraz za£ powr≤ci│. NastΩpnie £piewa ┐a│osn╣ pie£± mi│osn╣. Ksi╣dz widz╣c dziwny nastr≤j przybysza pr≤buje go uspokoiµ, przywo│uje dzieci. Jedno z nich beztrosko pyta o str≤j przyby│ego (ôZ r≤┐nych kawa│k≤w sukmany,/ Na skroniach trawa i li£cie,/ Wytarte p│≤tno, przy piΩknej kitajce (tafta)?/ ... na sznurku blacha?/ R≤┐ne paciorki, wst╣┐ek okrajce?ö Zdenerwowany Pustelnik upomina dziecko, przypomina znana sobie niegdy£ oszala│╣ z mi│o£ci kobietΩ, kt≤ra wygl╣da│a r≤wnie dziwnie jak on teraz. I on j╣ wy£miewa│, by do£wiadczywszy nieszczΩ£cia sam skazywaµ siΩ na drwiny. Ksi╣dz pr≤buje nam≤wiµ go do jad│a, jednak przybysz wspominaj╣c powie£ci Goethego i Roussea chwyta za n≤┐.. Odbiera mu go ksi╣dz. Wreszcie, spogl╣daj╣c na trzy p│on╣ce £wiece, rozpoczyna swe wyznanie.

• Opowie£µ Gustawa jest bez│adna, przerywana wybuchami rozpaczy i namiΩtno£ci: m│odzieniec zdolny i wra┐liwy pozna│ dziewczynΩ. Po│╣czy│o ich podobie±stwo upodoba± i wzajemne zrozumienie. Ze strony ch│opca by│a to wielka mi│o£µ, jednak dziewczyna wysz│a za innego (historia nieszczΩ£liwego kochanka). Miota nim mi│o£µ i rozpacz; rozpamiΩtuje nieszczΩ£cie z niezwyk│╣ intensywno£ci╣.
• M│odzian nie rozumie dlaczego to uczyni│a. Oskar┐enia ukochanej o zdradΩ miesza ze s│owami czu│ej wyrozumia│o£ci. Jego wyznania zawieraj╣ wielki │adunek moralnego niepokoju. Ma poczucie, ┐e jego nieszczΩ£cie nie jest tylko spraw╣ prywatn╣, ┐e poci╣ga za sob╣ zagag│adΩ warto£ci og≤lniejszych. By│ ch│opcem uzdolnionym, pe│nym zapa│u (deklamuje ôOdΩ do m│odo£ciö), a nieszczΩ£cie z│ama│o go i zniszczy│o. Ze swoim samotnym cierpieniem znalaz│ siΩ poza obrΩbem spo│eczno£ci. Jest romantycznym indywidualist╣, kt≤ry jednak samotno£µ prze┐ywa bardzo tragicznie i traktuje jako grzech.
• UdrΩczony zwraca siΩ o pomoc do ksiΩdza (z powo│ania i zawodu jest znawc╣ spraw ludzkiego sumienia; by│ nauczycielem Gustawa i wpoi│ mu wiarΩ w idea│y). Ich dialog nale┐y do najdramatyczniejszych w polskiej literaturze dramatycznej. Ksi╣dz - racjonalista pe│en wiary w rozumny porz╣dek £wiata i spo│ecze±stwa, potrafi╣cy pogodziµ to przekonanie z zasadami religii, traktuje go jako szale±ca. Gustaw przebija siΩ sztyletem, ale pozostaje ┐ywy. Ksi╣dz ociera siΩ o sferΩ niesamowito£ci i wobec tych zjawisk jest bezsilny. Jego postawa zostaje skompromitowana.
• Gustaw na koniec, niczym duchy z ôDziad≤wö cz. II, wyg│asza maksymΩ: ôBo s│uchajcie i zwa┐cie u siebie, / »e wed│ug bo┐ego rozkazu: / Kto za ┐ycia choµ raz by│ w niebie, / Ten po £mierci nie trafi od razu.ö i z wybiciem godziny dwunastej - znika. By│ wiΩc upiorem.

ôDziadyö czΩ£µ I

Pierwsza czΩ£µ cyklu nigdy nie ukaza│a siΩ za ┐ycia autora. Wydano j╣ po jego £mierci w 1860 r. w Pary┐u (w wydaniu zbiorowym ôPismö Mickiewicza). Sk│adaj╣ siΩ na ni╣ luƒne sceny nie daj╣ce jednoznacznej ca│o£ci.

Sc.1. Dziewica, przysz│a kochanka, oddaje siΩ marzeniom. W przyrodzie obowi╣zuje zasada p│ciowo£ci, rozumianej jako mi│o£µ i harmonia. Zatem i w£r≤d ludzi, je┐eli dwie istoty s╣ sobie przeznaczone, to wed│ug powszechnego prawa musz╣ siΩ spotkaµ.

Sc.2. Na obrzΩd Dziad≤w idzie poch≤d ludzi. Gu£larz, powtarzaj╣c s│owa ôCiemno wszΩdzie, g│ucho wszΩdzieö prowadzi gromadΩ, Ch≤r j╣ powtarza.

• M│odzie±cy prosz╣ dziewczynΩ z ôRomantyczno£ciö (to┐sam╣ z Karusi╣), by na pr≤┐no nie rozpacza│a po zmar│ym kochanku (ôDla niego na mszΩ daj, m│oda wdowo, / A dla nas ┐ywych piΩkne daj s│owo.ö), a do Starca - by nie rozpacza│ po bliskich (ôWeƒ trochΩ szczΩ£cia od nas szczΩ£liwych, / Szukaj umar│ych po£r≤d nas ┐ywychö).
• Ponownie Gu£larz wzywa wszystkich, ôkto rozpacz╣, / Kto wspomina i kto ┐yczyö, by ôze £wiata mΩdrc≤wö przyszli na Dziady.
• Dziecko, kt≤re nie pamiΩta, zmar│ej przy jego narodzinach, matki prosi Starca, by powr≤cili do domu. Lecz ten ┐egnaj╣c z gorycz╣ wnuka (ôBo┐e! (...) Pob│ogos│aw wnukowi - niechaj umrze m│odo!ö) idzie na uroczysto£µ.
• M│odzieniec ZaklΩty snuje dziwna opowie£µ o rycerzu, kt≤ry dobrowolnie podda│ siΩ zaklΩciu w kamie±.
• Ch≤r M│odzie┐y przypomina o prawach rz╣dz╣cych £wiatem; ôZgubionymiö dla± s╣ wszyscy, kt≤rzy ôw m│ode lataö: ù byli bezczynni, ù izolowali siΩ od otoczenia, ù nie potrafili cieszyµ siΩ m│odo£ci╣.
• Do gromady do│╣cza Strzelec(ôPie£± Strzelcaö) i Gustaw - szukaj╣cy mi│o£ci (ôAch, gdzie ciΩ szukaµ? - od ludzi ucieknΩ, / Ach, b╣dƒ ty ze mn╣, £wiata siΩ wyrzeknΩ!ö).
• My£liwy Czarny (wyobra┐enie z│ego ducha) kpi z wynurze± Gustawa.
• Ca│o£µ ko±czy dialog Gustawa ze Strzelcem, kt≤ry zapowiada wystraszonemu kochankowi: ôWiedz naprz≤d, i┐ gdzie st╣pisz, jest wszΩdzie nad tob╣ / Pewna istota, kt≤ra z oczu ciΩ [nie] traci, / I ┐e chce ciebie w ludzkiej nawiedziµ postaciö.

ôDziady czΩ£µ IIIö

ôDziad≤wö cz. III, arcydzie│o dramatu narodowego napisa│ Adam Mickiewicz w ci╣gu wiosny roku 1832 r. w Dreƒnie (st╣d okre£lenie ôDziady drezde±skieö).

Od wydarze± wile±skich, bΩd╣cych przedmiotem utworu, up│ynΩ│o prawie dziewiΩµ lat: Mickiewicza i innych filomat≤w aresztowano w paƒdzierniku 1823 r., proces trwa│ prawie rok. NastΩpne piΩciolecie spΩdzi│ poeta na zes│aniu w Rosji, sk╣d, dziΩki staraniom przyjaznych mu Rosjan zdo│a│ wyjechaµ w ko±cu 1829 r.. Lata do wybuchu powstania listopadowego zesz│y mu na podr≤┐ach po Europie zachodniej, rok 1831 spΩdzi│ w Wielkopolsce, sk╣d wr≤ci│ do Drezna.

îwiat przedstawiony utworu i sposoby jego kreowania

ôDziady czΩ£µ IIIö prezentuj╣ dramat romantyczny.

Brak jedno£ci:

• czasu(trwa ponad rok, miΩdzy poszczeg≤lnymi scenami s╣ r≤┐ne, nieraz kilkumiesiΩczne luki czasowe),
• miejsca (Wilno: cela Konrada, cela ksiΩdza Piotra, apartamenty Nowosilcowa, cmentarz pod Wilnem; dworek pod Lwowem; Warszawa; Petersburg),
• akcji (ka┐da scena ma odrΩbn╣ tematykΩ i w│asn╣ dramaturgiΩ);

Przestrze±:

• realistyczna: ù wiele autentycznych szczeg≤│≤w, np. w opisie celi Konrada;
• symboliczna:

ù cmentarz jako magiczna przestrze± obrzΩdu,

ù cela Konrada jako gr≤b-kolebka;

• pokrewie±stwo ze £redniowiecznym misterium:

ù pozioma organizacja: strona lewa to Z│o, strona prawa to Dobro,

ù pionowa organizacja: Niebo, Ziemia i Piek│o;

Czas:

• historyczny:

ù konkretne daty:, np. 1 listopada 1823 r., ù autentyczne wydarzenia w kt≤rych uczestnicz╣ postacie historyczne;

• mitu religijnego (cykliczny, mierzony £wiΩtami):

ù cykl od Dziad≤w do Dziad≤w,

ù Wielkanoc - Widzenie KsiΩdza Piotra,

ù Bo┐e Narodzenie - Wielka Improwizacja,

ù powt≤rzenie los≤w Chrystusa;

• mitu agrarnego:

ù cykl wegetacji ro£linnej - bajka »egoty,

ù zima, obumieranie - niewola,

ù wiosna, zapowiedƒ wolno£ci - zmartwychwstanie,

ù ziarno - m│odzie┐,

ù utajone ┐ycie posianego ziarna przygotowuj╣cego siΩ do kie│kowania - wiΩzienie

Postacie:

• historyczne:

ù wystΩpuj╣ce pod w│asnymi imionami i nazwiskami (Jan Sobolewski, Wysocki, Bajkow, Pelikan)

ù wskazane innym mianem (Genera│ - Wincenty Krasi±ski; Doktor - August BΘ cu);

• fikcyjne:

ù kreowane zgodnie z konwencj╣ realistycznej (prawdopodobie±stwo psychologiczne): satyry (Literaci w ôSalonie warszawskimö) i karykatury (Senator)

ù nacechowane symbolicznie, uwznio£lone (ksi╣dz Piotr, Ewa);

• fantastyczne tworzone w konwencji £redniowiecznej alegorii (dobre i z│e duchy, widma zmar│ych).

Nawi╣zania do Biblii w my£li moralno-religijnej i filozoficznej, wzorach osobowych, w╣tkach i motywach fabularnych, symbolice, stylu:

symbol krzy┐a (Wasilewski), ù zestawienie Podniesienia w czasie mszy z wyjazdem wiΩƒni≤w na zes│anie (to┐samo£µ znacze±), ù dzieje Polski jako powt≤rzenie biografii Chrystusa, ù studenci jako niewini╣tka, ù car jako Herod, ù Konrad jako Samson, ù Petersburg jako wie┐a Babel i Babilon, ù zapowiedƒ powodzi (ôOleszkiewiczö), ù na£ladowanie stylu Ewangelii i Apokalipsy £w. Jana w Widzeniu ksiΩdza Piotra

Kompozycja:

• otwarta, luƒna, zacieraj╣ca zwi╣zki przyczynowo-skutkowe pomiΩdzy poszczeg≤lnymi czΩ£ciami, w kt≤rej poszczeg≤lne sceny ukazuj╣ jaki£ nowy aspekt £wiata;
• po│╣czenie element≤w cechuj╣cych r≤┐ne rodzaje literackie: dramatu (ôPan Senatorö), epicki (ôUstΩpö) i liryki (ôWielka Improwizacjaö);
• operowo£µ (partie £piewane);
• stylistyka misterium (usytuowanie cz│owieka pomiΩdzy dobrem a z│em, alegoryczno£µ);
• r≤┐norodno£µ konwencji i kategorii estetycznych:

ù fantastyki z realizmem,

ù jΩzyka potocznego (sc. I, VII i VIII) z symbolicznym jΩzykiem mistyki (sc. IV i V),

ù tragizmu z komizmem (wisielczy humor wiΩƒni≤w),

ù patosu (Wielka Improwizacja) z grotesk╣ (sceny z diab│ami) i satyr╣ (sc. VII);

Prawa rz╣dz╣ce £wiatem:

• £cis│y zwi╣zek £wiata widzialnego i nadprzyrodzonego, podw≤jna, realistyczna i metafizyczna motywacja wydarze±

ù Wielka Improwizacja jako efekt ôwielkiej chorobyö(epilepsji) i opΩtania przez diab│a,

ù piorun zabijaj╣cy Doktora jako zjawisko fizyczne i kara bo┐a,

W rezultacie dramat kre£li wizjΩ £wiata pe│nego wielorakich znacze±, w kt≤rym losy jednostki i zbiorowo£ci nabieraj╣ metafizycznych sens≤w.

III cz. ôDziad≤wö jest pr≤b╣ odnalezienia optymistycznego sensu cierpie± i klΩsk Polak≤w.

Uniwersalno£µ sens≤w i szeroko£µ uog≤lnie± zawartych w dramacie stwarzaj╣ mo┐liwo£µ uaktualnienia utworu w £wiadomo£ci kolejnych pokole±.

Koncepcja poezji

W dramacie Mickiewicz sformu│owa│ ca│o£ciow╣ koncepcjΩ poezji romantycznej czym zako±czy│ i podsumowa│ walkΩ klasyk≤w z romantykami.

Polemika z klasykami i sentymentalistami.

Aluzje do konkretnych autor≤w i ich pogl╣d≤w w sc. Salonu warszawskiego:

ù Literat III to Kajetan Koƒmian (wskazanie na jego poemat ôZiemia±stwoö, propagowany przez niego zakaz pisania o sprawach aktualnych i obowi╣zek zachowania dobrego smaku, kt≤rego zasady okre£la elita);

ù Literat IV to Kazimierz Brodzi±ski (narodowy charakter poezji jako odzwierciedlenie cech psychicznych Polak≤w: prostoty, go£cinno£ci, niechΩci do przemocy i gwa│towno£ci);

• Krytyka tych koncepcji poprzez:

ù ironiΩ, ù satyryczny rys postaci, ù umieszczenie ich w towarzystwie przy stoliku, ù kompromitacja poprzez zestawienie z autentyczn╣ i wstrz╣saj╣c╣ histori╣ Cichowskiego

Postulowana koncepcja poezji

• tw≤rca:

ù natchnienie jako jej ƒr≤d│o, ù uwra┐liwienie na ludzk╣ krzywdΩ, zdolno£µ odczuwania cierpie± narodu, ù boska moc kreacyjna, ù mo┐liwo£µ zyskania nie£miertelno£ci dziΩki tw≤rczo£ci, ù predyspozycje do kierowania ludzko£ci╣,

• mo┐liwo£ci i cele poezji:

ù ekspresja duszy poety, ù spos≤b kontaktu z Bogiem, ù poznanie metafizycznych tajemnic bytu, ù wyra┐enie narodowych cierpie± i idea│≤w, ù zaanga┐owanie we wsp≤│czesn╣ rzeczywisto£µ i wskazanie jej problem≤w, ù ods│anianie przysz│o£ci i objawianie narodowi jego przeznacze±, ù przewodzenie narodowi i ludzko£ci

Streszczenie

Prolog: Wilno, cela w klasztorze bazylian≤w przerobionym na wiΩzienie.

• PomiΩdzy duchami Z│a i Dobra toczy siΩ walka o dusze wiΩƒnia.
• Bohater pisze po │acinie wΩglem na £cianie s│owa: ôGustaw zmar│ 1 listopada 1823 r. Tu narodzi│ siΩ Konrad 1 listopada 1823 r.ö

Sc.1 (scena wiΩzienna): Wiecz≤r wigilijny. DziΩki ┐yczliwo£ci kaprala-Polaka wiΩƒniowie (Jakub [Jagie││o] , Adolf [Januszkiewicz], Ks. Lwowicz, Frejend, Tomasz [Zan], Jacek [Onufry Pietraszkieicz], Feliks K≤│akowski, Suzin), spotykaj╣ siΩ w celi Konrada.

• Do£wiadcze±si opowiadaj╣ nowo przyby│ym o warunkach panuj╣cych w wiΩzieniu.
• Jan Sobolewski opisuje odjazd kibitek wywo┐╣cych zakut╣ w │a±cuchy m│odzie┐ (r≤wnie┐ dziesiΩcioletnie dzieci ) na SyberiΩ (w.188-295).
• »egota [Ignacy Domeyko] cytuje bajkΩ o diable (w.330-349).
• WiΩƒniowie m.in. £piewaj╣ ôpoga±sk╣ pie£µö Konrada z refrenem: ôTak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga/ Z Bogiem i choµby mimo Boga!ö.
• Konrad-poeta pragnie poznaµ przysz│o£µ narodu, ale jego wysi│ki spe│zaj╣ na niczym (tzw. Ma│a Improwizacja) (w.485-511).
• WiΩƒniowie powracaj╣ do swoich cel.

Sc.2 Improwizacja (tzw. Wielka). Samotny Konrad, jako najwiΩkszy tw≤rca na ziemi, prosi Boga o ôrz╣d duszö. Uwa┐a bowiem, ┐e jest w stanie poprowadziµ nar≤d ku wolno£ci i szczΩ£ciu. Stw≤rca jednak milczy. Rozgoryczony bohater, ôdusz╣ w ojczyznΩ wcielonyö i ôza milijony kochaj╣cy i cierpi╣cy katuszeö, zarzuca Panu, ┐e jest jedynie zimnym rozumem, i wyzywa Go na pojedynek ôna sercaö. W╣tpi w dobroµ i sprawiedliwo£µ Opatrzno£ci.

Jego prometejski bunt ma jednak charakter szata±ski (pycha) - opΩta│ go diabe│, kt≤ry ko±cz╣c bluƒniercze s│owa Konrada nazywa Boga carem £wiata.

Sc.3 Kapral sprowadza bernardyna, ksiΩdza Piotra, kt≤ry odprawia egzorcyzmy (. Poniewa┐ bunt Konrada zrodzi│ siΩ z mi│o£ci do umΩczonego narodu i wsp≤│czucia dla jego cierpie±, bohater ma szanse na ocalenie duszy. Pe│en chrze£cija±skiej pokory i g│Ωbokiej wiary ksi╣dz Piotr wypΩdza diab│a i ocala Rollisona (wiΩzionego w klasztorze dominika±skim, doprowadzonego do rozpaczy okrutnym cierpieniem) przed wiecznym potΩpieniem.

Sc.4 (Dom wiejski pode Lwowem). Panienka Ewa usypia, modl╣c siΩ za niewinnie prze£ladowanych wile±skich uczni≤w, kt≤rych car-Herod, chce zg│adziµ. Pojawiaj╣ siΩ anio│y, kt≤re splataj╣ nad dzieckiem symboliczny kwietny wieniec niewinno£ci. Ewa przezywa mistyczne widzenie, w trakcie kt≤rego jednoczy siΩ z Bogiem. Dziewczynka symbolizuje anielska stronΩ polskiej duszy.

Sc.5 (tzw. Widzenie KsiΩdza Piotra). Bernardynowi modl╣cemu siΩ w swojej celi, Stw≤rca przedstawia mistyczn╣ wizjΩ dziej≤w cierpie± narodowych i objawia ich sens. Dzieje Polski s╣ powt≤rzeniem los≤w Chrystusa. Nar≤d musi zatem umrzeµ na ôkrzy┐uÆ zaborc≤w, a by zmartwychwstaµ, zbawiµ narody od tyranii i obdarzyµ je wolno£ci╣. Ksi╣dz Piotr widzi wywo┐ona na SyberiΩ m│odzie┐, a w£r≤d niej ôdzieciΩö, kt≤re ôusz│o - ro£nie - to obro±ca!ö Przysz│y zbawiciel, Mesjasz, ônamiestnik wolno£ci na ziemi widomyö nosi tajemnicze imiΩ ôCzterdzie£ci i czteryö.

Sc.6 (Widzenie Senatora). Diab│y drΩcz╣ pijanego Nowosilcowa koszmarami. îni o wielkich bogactwach i zaszczytach (100 ty£. rubli, order, ksi╣┐Ωcy tytu│), upaja siΩ uni┐ono£ci╣ dworak≤w zazdroszcz╣cych mu carskiej ┐yczliwo£ci. Niespodziewanie pojawia siΩ car i okazuje mu sw╣ nieprzychylno£µ. Dworacy nie kryj╣ ju┐ swej nienawi£ci, odwracaj╣ siΩ ode±. Senator nie potrafi znie£µ utraty pa±skiej │aski.

Sc.7 (Salon warszawski). Dwie grupy os≤b. U drzwi kilku m│odych ludzi (Zenon Niemojewski, Adolf i dwu starych Polak≤w) rozmawiaj╣ o prze£ladowaniach.

• Przy stoliku siedz╣ urzΩdnicy, literaci, damy i oficerowie. »a│uj╣, ┐e Nowosilcow wyjecha│ z Warszawy, poniewa┐ nikt tak jak on nie potrafi urz╣dzaµ bali.
• M│oda dama z towarzystwa u drzwi prosi, by wys│uchano wstrz╣saj╣cej historii Adolfa o Cichowskim (poddany d│ugotrwa│emu £ledztwu, niczego nie powiedzia│, lecz wr≤ci│ z wiΩzienia przera┐aj╣co zmieniony). Literaci - klasycy, uwa┐aj╣ j╣ za zbyt aktualn╣ i ma│o sentymentaln╣, by sta│a siΩ tematem ich utwor≤w.
• M│odzi opuszczaj╣ salon. Wysocki w odpowiedzi na pogardliwe komentarze koleg≤w wyg│asza s│awny czterowiersz: ô... Nasz nar≤d jak lawa, / Z wierchu zimna i twarda, sucha i plugawa, / Lecz wewn╣trz ognia sto lat nie wyziΩbi; / Plwajmy na tΩ skorupΩ i zst╣pmy do g│Ωbi.ô

Sc.8 (Pan Senator). Nowosilcow i Doktor (pierwowzorem postaci by│ ojczym S│owackiego) rozmawiaj╣ o odkrytym spisku w£r≤d m│odzie┐y uniwersytetu wile±skiego. Na wiadomo£µ, ┐e kupiec Kanissyn dopomina siΩ o d│ug, Senator nakazuje aresztowaµ jego syna. Pelikan (prof. uniwersytecki, donosiciel i szpieg) przypomina o sprawie Rollisona, kt≤ry zachorowa│ po ciΩ┐kim pobiciu w czasie przes│ucha± (Senator jest zaskoczony, ┐e prze┐y│ karΩ 300 kij≤w), na to lokaj oznajmia przybycie matki ch│opca z listem polecaj╣cym od ksiΩ┐nej.

• Niewidoma staruszka na kolanach b│aga o widzenie z dzieckiem, w tej samej chwili wbiega z sali balowej panna zapraszaj╣c Senatora na ôsercowyö koncert (gra s│≤w: graµ maj╣ koncert niemieckiego kompozytora Henryka Hertza, kt≤rego nazwisko znaczy ôserceö, podobnie rzeczownik ôch≤rö wymawiany z francuska),
• Senator jest zaskoczony, ┐e m│odzieniec ju┐ rok spΩdzi│ w wiΩzieniu, cieszy to opiekunkΩ staruszki, p. Kmitow╣, kt≤ra chce widzieµ w dostojniku ôstworzenie bo┐eö otoczone │otrami,
• Po odej£ciu kobiet Senator karze ukaraµ lokaja i przes│uchuje ksiΩdza Piotra, pr≤buj╣c oskar┐yµ go o udzia│ w spisku. Doktor sugeruje, ┐e pieczΩ nad spiskiem sprawuje ksi╣┐Ω Czartoryski. Ksi╣dz prorokuje obecnym rych│╣ £mierµ.

Sc. £piewana (Bal). Obecni na balu przymilaj╣ siΩ Senatorowi, flirtuj╣, matki gotowe s╣ dla kariery po£wiΩciµ dobre imiΩ c≤rek (ôLewa stronaö- urzΩdnicy: Regestrator, Sowietnik, Pu│kownik, Dama, Matka, Sowietnikowa). Starosta z trudem t│umaczy nieobecno£µ ┐ony i c≤rki, pozostali (ôPrawa stronaö) wyra┐aj╣ opinie na temat s│u┐alc≤w (ôTe szelmy z rana pij╣ krew, / A po obiedzie romö.)

• Tu: Justyn Pol rwie siΩ do zabicia Senatora, uspakaja go i wreszcie wyprowadza Bestu┐ew,
• ZabawΩ przerywa pojawienie siΩ p. Rollison i Ks. Piotra. Kobieta dowiedzia│a siΩ o realizacji podstΩpu Doktora i Pelikana (upozorowano samob≤jstwo i wyrzucono wiΩƒnia z okna),
• Uderzenie pioruna zabija Doktora licz╣cego srebrne dukaty,
• Go£cie w pop│ochu opuszczaj╣ bal, a Pelikanowi i Senatorowi Ks. Piotr przytacza ku przestrodze przypowie£ci biblijne,
• Prowadzony na przes│uchanie Konrad spotyka Ks. Piotra, kt≤ry prorokuje: ôTy pojedziesz w dalek╣, nieznana drogΩ; / BΩdziesz w wielkich, bogatych i rozumnych t│umie,ö

Sc. 9 (ôNoc Dziad≤wö) Gu£larz i Kobieta w ┐a│obie (postacie z II cz. ôDziad≤wö) id╣ do kaplicy. Kobieta wspomina ducha z ran╣ w piersi (cios ôzadany w duszΩö), kt≤ry pojawi│ siΩ na jej weselu. Pozostaj╣ na cmentarzu.

• Ukazuj╣ siΩ Widma: ù ôTrup £wie┐yö Doktora (cierpi niewys│owione mΩki, ôgorejeö, skar┐y siΩ ôkruszec przelewaµ ja muszΩö), ù ôobrzyd│e trupiskoö Bajkowa kuszonego przez dziewicΩ-czarta i rozrywanego przez potworne psy,
• Gu£larz pr≤buje sprowadziµ ducha dawnego kochanka, wreszcie ukazuje siΩ jeƒdziec (Kordian): ôPier£ ma zbroczona posok╣ö. To ôNarodu nieprzyjacieleö ôwraziliö we± miecze ôa┐ w duszΩö z tych ran uleczy go £mierµ. Z rany na czole, kt≤r╣ sam sobie zada│ (scena Wielkiej Improwizacji) uleczyµ mo┐e go tylko B≤g.

UstΩp (poemat podr≤┐niczy - wspomnienia poety z pobytu w Rosji):

• Droga do Rosji. Opis ôKrainy pustej, bia│ej i otwartejö - Kaukazu; drog╣ spiesz╣ kibitki wioz╣ce polskich zes│a±c≤w i Konrada (ô ...wiΩzie±, chocia┐ w s│omie siedzi, / Jak dziko patrzy! jaki to wzrok dumyö).
• Przedmie£cia stolicy. Opis przepychu letniej rezydencji cara w Carskim Siole pod Petersburgiem (ôIle┐ wymy£liµ trzeba by│o spisk≤w; / Ilu niewinnych wygnaµ albo zabiµ, / Ile ziem naszych okra£µ i zagrabiµ, / P≤ki krwi╣ Litwy, │zami Ukrainy / I z│otem Polski hojnie zakupiono / Wszystko, co maj╣ Pary┐e, Londyny,ö).
• Petersburg. Dzieje budowy stolicy (ôW g│╣b ciek│ych piask≤w i b│otnych zatop≤w / Rozkaza│ wpΩdziµ sto tysiΩcy pal≤w / I wdeptaµ cia│a stu tysiΩcy ch│op≤w...ö; ô ...kto widzia│ Petersburg, ten powie: / »e budowa│y go chyba Szatany.ö - ukazanie potΩgi caratu w wymiarze nieomal demonicznym), swoistej wie┐y Babel po kt≤rej spaceruj╣ dworzanie (ôWszak Cesarz tΩdy zwyk│ chodziµ piechoto,ö). Po£r≤d ci┐by spaceruj╣ m│odzi ludzie - zes│a±cy. ôPielgrzym sam jedenö (Konrad - Mickiewicz) z nienawi£ci╣ obserwowa│ dw≤r rosyjski. ôdrugi cz│owiekö (J≤zef Oleszkiewicz, »mudzin) rozdawszy ja│mu┐nΩ, pr≤bowa│ pocieszyµ osamotnionego Pielgrzyma.
• Pomnik Piotra Wielkiego. ôDwaj m│odzie±ceö Pielgrzym i ôwieszcz rosyjskiö (Aleksander Puszkin lub Konrad Rylejew) przypatruj╣ siΩ pomnikowi - symbolowi despotyzmu i tyranii.
• Przegl╣d wojsk. Opis parady wojskowej i s│u┐alczego, pstrego t│umu dworzan. Pogardliwy komentarz na temat ôucywilizowania Rosjiö. Wstrz╣saj╣cy obraz pustego placu na kt≤rym spoczywaj╣ ofiary parady. ôBior╣ ich z ziemi policyjne s│ugi / I nios╣ chowaµ; martwych, rannych spo│emö (tu tragiczny los rekruta Litwina oraz wiernego s│ugi, kt≤rego beztroski oficer pozostawi│ na mrozie). Ca│o£µ ko±czy apostrofa: ôAch, ┐al mi ciebie, biedny S│owianinie!ö.

ôDo przyjaci≤│ Moskaliö - ho│d pamiΩci dekabryst≤w (m. in. Konrada Rylejewa, Aleksandra Bestu┐ewa).