ôFraszkiö Jana Kochanowskiego

Podobnie jak pie£ni, fraszki pisa│ Kochanowski przez ca│e ┐ycie. W ci╣gu ca│ej z g≤r╣ dwudziestoletniej dzia│alno£ci poety powsta│o ich ponad trzysta. Na kr≤tko przed £mierci╣, w 1584 roku, autor wyda│ je w Krakowie w drukarni úazarzowej, a o ich popularno£ci mo┐e £wiadczyµ fakt, i┐ wkr≤tce pojawi│y siΩ nowe wydania.

Fraszka - drobny utw≤r poetycki wierszem, czΩsto o charakterze ┐artobliwym, oparty na dowcipnym pomy£le, bΩd╣cy odmian╣ epigramatu. NazwΩ gatunkow╣ wprowadzi│ z w│oskiego (ôfrascaö - drobiazg, g│upstewko) Jan Kochanowski, kt≤ry swoimi ôFraszkamiö ustali│ obowi╣zuj╣cy wz≤r stylistyczny. Pierwowz≤r fraszek w literaturze polskiej da│ Miko│aj Rej w ôFiglikachö.

Liczne fraszki Kochanowskiego charakteryzuje r≤┐norodno£µ:

ù tematu (portreciki znajomych, zdarzenia, scenki obyczajowe, rozwa┐ania filozoficzne, ironiczne refleksje, rozwa┐ania na temat w│asnej tw≤rczo£ci),

ù tonu (┐artobliwe, humorystyczne, satyryczne, frywolne obok bardzo powa┐nych)

ù d│ugo£ci (od dwuwierszowych po kilkudziesiΩciowersowych),

Sk│onno£µ do:

ù zwiΩz│o£ci (zbli┐enie do epigramatu),

ù wyraƒnego wskazywanie zasadniczej my£li (pointa),

ù konsekwencji rytmicznej (rymy parzyste aa bb cc, p≤│torazg│oskowe, ┐e±skie.

Fraszki filozoficzne okre£laj╣ce pogl╣dy pisarza na ┐ycie i na w│asn╣ tw≤rczo£µ:

• ôNa swoje ksiΩgiö - fraszka programowa. Autor bagatelizuje znaczenie swoich utwor≤w (ôNie dbaj╣ papiery/ O przemo┐ne bohateryö) i wskazuje ƒr≤d│o ich temat≤w (ôAle pie£ni, ale ┐arty/ Zwyk│y zbieraµ moje kartyö) - rado£µ warunkiem ludzkiego szczΩ£cia.
  Wiersz ci╣g│y (niestroficzny); o£miozg│oskowe wersy.
• ôDo fraszekö - pochwa│a warto£ci fraszek (ôFraszki nieprzep│acone, wdziΩczne...ö), kt≤re choµ pozornie drobne i b│ahe, sta│y siΩ dla tw≤rcy istotn╣ form╣ wypowiedzi poetyckiej. Nawi╣zania do antyku (Fortuna, labirynt, nic Ariadny, Centaur, Dedal).
• ôDo Miko│aja Firlejaö - ┐artobliwe uzasadnienie frywolno£ci fraszek; program poetycki (ô ...bo ma byµ stateczny/ Sam poeta; rym czasem ujdzie i wszetecznyö)
• ôO ┐ywocie ludzkimö - nawi╣zuje do filozofii stoickiej. Podmiot liryczny wypowiada siΩ w imieniu zbiorowo£ci, podkre£la przemijalno£µ ludzkiego istnienia i ludzkich spraw (ôNie masz na £wiecie ┐adnej pewnej rzeczy,/ Pr≤┐no tu cz│owiek ma co mieµ na pieczyö).
  Wersy 11-sylabowe (5+6); powt≤rzenia (ô Fraszki to wszystko...ö), paralelizmy (wersy 3 i 4); pointa.
• ôKu Muzomö - apel do Muz o zachowanie w pamiΩci potomnych w│asnych wierszy (ô...niech ze mn╣ za raz me rymy nie gin╣ / Ale kiedy ja umrΩ, ony niechaj s│yn╣!ö). Motywy antyczne (Muzy, rosa ippokre±ska), paralelizm sk│adniowy i znaczeniowy (wersy zaczynaj╣ce siΩ od ôjeslimö, ôjesliö).
• ôNa fraszkiö - wyliczenie poszczeg≤lnych uciech ┐ycia dworskiego (pija±stwo, gry mi│o£ci) i ko±cowe ich zaprzeczenie: ôWy tedy, co kto lubi, moi towarzysze, / Pijcie, grajcie, kochajcie - Jan niech fraszki pisze!ö. Utw≤r rozpoczyna pytanie retoryczne, uniwersalizm podkre£la 3 os l. poj. w jakiej przemawia podmiot liryczny.
• ôNa lipΩö - fraszka czarnoleska. Podmiotem lirycznym jest uosobiona lipa z Czarnolasu, adresatem - strudzony go£µ. Idylliczna, arkadyjska natura dostarcza cz│owiekowi r≤┐nych po┐ytk≤w, za£ ┐ycie zgodne z ni╣ daje ludziom ukojenie, beztroskie bytowanie i szczΩ£cie (wyraz epikurejskich przekona± poety). Kunsztowna budowa: ù epitety (poetyckie: ôrozstrzelone cienieö, ôwonny kwiatö, ôs│odki senö; potoczne: ôpracowite pszczo│yö, ôch│odne wiatryö), ù wyszukane, odwo│uj╣ce siΩ por≤wnanie (2 ostatnie wersy).
• ôDo g≤r i las≤wö - utw≤r autotematyczny, rodzaj lirycznej biografii., spojrzenie poety na w│asne ┐ycie w momencie przenosin do Czarnolasu. Apostrofa do stron rodzinnych, nastΩpnie zwiΩz│e, czasem ironiczne (ôprzypasany do miecza rycerzö) wyliczenie kolei ┐ycia (podr≤┐e, studia, pobyt na dworze, funkcje ko£cielne). Skontrastowane pytania retoryczne odnosz╣ce siΩ do przesz│o£ci i przysz│o£ci, wskazuj╣ nieprzydatno£µ do£wiadcze± w oborze nowej drogi ┐yciowej. Epikurejska pointa: ôîrebrne w g│owie nici, / A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyciö.
• ôNa dom w Czarnolesieö - pochwa│a domu jako podstawowej warto£ci ┐ycia ludzkiego, Arkadii spokoju i rado£ci. Etyczny program ┐ycia szczΩ£liwego: zdrowie, sumienie czyste, ôpo┐ywienie uµciweö, ludzka ┐yczliwo£µ, ôobyczaje zno£neö, ônieprzykra staro£µö. Interesuj╣cy kontrast miΩdzy skromno£ci╣ ôgniazda ojczystegoö a zbytkiem ôpa│ac≤w marmurowychö.
• ôNa zdrowieö - jedyna fraszka napisana pieciozg│oskowcem, co nadaje jej bardzo wyrazisty rytm. Kontrastuj╣ce zestawienie prawdziwej warto£ci jak╣ stanowi zdrowie z pozorn╣ warto£ci╣ przedmiot≤w martwych (per│y, kamienie szlachetne), przemijalno£ci╣ m│odo£ci i urody oraz zaszczyt≤w (dostoje±stw i stanowisk).

Fraszki biesiadne, dowcipne, mi│osne:

• ôRakiö - dowcip (tytu│ wskazuje na rodzaj wiersza - zabawy poetyckiej, kt≤ry mo┐na czytaµ w dwojakiej kolejno£ci wyraz≤w: od strony lewej do prawej i odwrotnie). Tu wiersz czytany tradycyjnie jest pochwa│╣ kobiety (ôFolgujmy paniom, nie sobie, ma radaö), odwrotnie - jej nagan╣ ( ôRada ma: sobie, nie paniom, folgujmyö). Podw≤jny rym: wyraz≤w pocz╣tkowych i ko±cowych w ka┐dym wersie.
• ôDo Hannyö - dystych mi│osny, oparty na koncepcie zwi╣zanym ze zwrotem przys│owiowym ôserce z kamieniaö. W wersie pierwszym diament i krzemie± s╣ zestawione, a w drugim przeciwstawione. Male±kie arcydzie│o Kochanowskiego.
• ôDo dziewkiö - fraszka mi│osna, oparta na koncepcie zestawienia cierpienia kochanka ze zjawiskiem natury. Hiperbola: öA z tob╣ i w p≤│ nocy zda siΩ dzie± na niebieö.
• ôO doktorze Hiszpanieö - anegdota o prawniku kr≤lewskim Rojzjusza, kt≤ry wymkn╣│ siΩ z grona zabawiaj╣cych siΩ kompan≤w. Na niewiele siΩ jednak to zda│o, bo towarzysze zabawy wy│amali drzwi (ôdoktor nie pu£ci│, ale drzwi pu£ci│yö) i przymusili nieszczΩ£nika do picia. Efektem by│ poranny kac bohatera, kt≤ry sw≤j stan dowcipnie komentuje: ôSzed│em spaµ trzeƒwo, a wstajΩ pijanyö. Anegdota zbudowana jak ma│a scenka dramatyczna (skr≤towy dialog, stopniowanie napiΩcia, dowcipna pointa).
• ôO mi│o£ciö - dystych podkre£laj╣cy potΩgΩ mi│o£ci, oparty na wyszukanym koncepcie ujΩtym w antytezΩ (zestawienie dwu przeciwstawnych element≤w wypowiedzi, np. ôlotnyö i ôpieszyö).

Fraszki patriotyczne:

• ôNa sokolskie mogi│yö - forma nagrobnego napisu na mogi│ach poleg│ych pod Sokalem w 1519 r. w bitwie z Tatarami. Zbiorowy podmiot liryczny (ômyö - polegli) wyg│asza pouczenie dla ôgo£ciaö, kt≤ry nie powinien na pr≤┐no ô│ez nad nimi traciµö.