ôNie-Boska komediaö Zygmunta Krasi±skiego

Zygmunt (Napoleon Stanis│aw Adam Ludwik) Krasi±ski by│ poet╣, powie£ciopisarzem i filozofem, tradycyjnie zaliczanym - obok Mickiewicza i S│owackiego - do kanonu ôtrzech wieszczyö. Arystokratyczne pochodzenie wywar│o decyduj╣cy wp│yw na postawΩ poety, kt≤ry niezmiernie ┐ywo reagowa│ na epokΩ wielkich wstrz╣s≤w spo│ecznych i kryzys tradycyjnych warto£ci moralno-obyczajowych, zarysowuj╣cy siΩ na prze│omie XVIII i XIX wieku.

TΩsknota za piΩknem wyidealizowanej epoki feudalnej i £wiadomo£µ nieodwracalno£ci biegu historii, niechΩµ do cywilizacji triumfuj╣cej bur┐uazji, powi╣zana z nowoczesnym buntowniczym indywidualizmem, pragnienie odbudowania tradycyjnych warto£ci £wiata chrze£cija±skiego i urzeczywistnienie nowatorskimi koncepcjami filozoficznymi XIX wieku - te wszystkie sprzeczne w╣tki ideowe znalaz│y sw≤j wyraz w napisanej przez dwudziestojednoletniego m│odzie±ca, w 1835 r. ôNie-boskiej komediiö.

Dramat romantyczny

Dominuj╣ca cech╣ dramat≤w epoki romantyzmu jest odrzucenie regu│ dramatu klasycznego i │╣czenie element≤w r≤┐nych rodzaj≤w i gatunk≤w literackich (synkretyzm gatunkowy).

W efekcie z dramatu wy│ania siΩ wizja £wiata pe│nego dysharmonii, wieloznaczno£ci i napiΩµ rodz╣cych nierozwi╣zywalne problemy:

• brak jedno£ci czasu (akcja trwa kilkana£cie lat, niekt≤re sceny dziej╣ siΩ r≤wnocze£nie, miΩdzy innymi s╣ bli┐ej nieokre£lone, czasem du┐e, luki czasowe. W wymiarze ideowym utw≤r odbieraµ nale┐y w perspektywie wieczno£ci);
• brak jedno£ci miejsca (poszczeg≤lne sceny rozgrywaj╣ siΩ w r≤┐nych, czasem niedok│adnie okre£lonych miejscach: w domu hrabiego, w szpitalu ob│╣kanych, w g≤rach, w okopach îwiΩtej Tr≤jcy; czΩsto jest to sceneria typowo romantyczna. W wymiarze ideowym - perspektywa kosmiczna);
• brak jedno£ci akcji (wiele r≤┐nych w╣tk≤w: ù ┐ycie rodzinne hrabiego, ù losy Orcia, ù starcie rewolucjonist≤w z arystokracj╣, ù walka duch≤w dobrych i z│ych o duszΩ MΩ┐a);
• kompozycja: brak zwi╣zku przyczynowo-skutkowego pomiΩdzy poszczeg≤lnymi scenami (ka┐da scena ukazuje inny aspekt przedstawianego £wiata);
• │╣czenie fantastyki z realizmem (upi≤r Dziewicy w domu MΩ┐a, s╣d nad hrabi╣ w podziemiach, apokaliptyczna wizja Chrystusa powalaj╣ca Pankracego);
• elementy liryczne (narrator ma cechy podmiotu lirycznego: emocjonalno£µ wypowiedzi, otoczenie szczeg≤ln╣ atmosfer╣ uczuciow╣ kreowanych postaci, np. Orcia);
• │╣czenie scen zbiorowych (obrazy z obozu rewolucjonist≤w: monumentalno£µ, rozmach z kameralnymi: rozmowy hrabiego z Mari╣, Orciem, wyciszenie, liryzm);
• │╣czenie tragizmu (koncepcja poety i poezji) z komizmem (np. zachowanie go£ci na chrzcinach);
• │╣czenie patosu (np. kreacja Pankracego) z grotesk╣ (np. w rewolucyjnej obrzΩdowo£ci: ôprosimy £licznie o g│owΩ arystokratyö);
• │╣czenie styl≤w wypowiedzi (metaforyka prozy poetyckiej obok stylu potocznego go£ci na chrzcinach i naukowego - lekarza);

Czynnikami spajaj╣cymi dramat s╣: ù nadrzΩdna wobec ca│o£ci postaµ narratora, postaµ g│≤wnego bohatera i pojawiaj╣ce siΩ we wszystkich czΩ£ciach postacie epizodyczne (np. Ojciec Chrzestny), ù symetria kompozycji (cz.I i II + cz. III i IV, ôuwerturyö).

Tematyka utworu

ôNie-boska komediaö jest dramatem o r≤┐norodnej problematyce:

• Dramat rodzinny:
• hr. Henryk o ma│┐e±stwie: ôZst╣pi│em do ziemskich £lub≤w, bom znalaz│ tΩ, o kt≤rej marzy│emö (£luby ziemskie jako zni┐enie siΩ do ziemskiej rzeczywisto£ci); rozczarowanie ô┐on╣ dobr╣ i skromn╣ö, zmΩczenie proz╣ ┐ycia (przygotowanie do chrzcin, puste rozmowy go£ci, codzienno£µ jako ôsen fabrykanta Niemcaö). Egoizm i marzycielstwo MΩ┐a staj╣ siΩ przyczyna tragedii ca│ej rodziny.
• Dramat o poecie i poezji:
• poeta ôfa│szywyö - hr. Henryk (konfrontacja wyj╣tkowej misji poety w £wiecie ze sposobem, w jaki wywi╣zuje siΩ ze swoich obowi╣zk≤w; rewizja g│≤wnych mit≤w romantycznych - zjawy; rozbie┐no£µ miΩdzy postaw╣ moraln╣ bohatera a piΩknem jego poezji),
• poeta ôprawdziwyö - Maria, Orcio (┐ycie na granicy £wiata widzialnego i niewidzialnego; nadwra┐liwo£µ op│acona cierpieniem, szale±stwem, £lepot╣, wreszcie £mierci╣)
• Dramat o historii:
• bohaterowie to przedstawiciele spo│ecze±stwa; prze│omowy moment historii: agonia £wiata feudalnego; walka klas; historia jako £cieranie siΩ przeciwstawie±stw - tragizm historii i z tego wynikaj╣ca konieczno£µ ingerencji Opatrzno£ci.
• Dramat metafizyczny:
• wsp≤│istnienie £wiata fantastycznego (wyobra┐enia chrze£cija±skie) z realnym w jednej przestrzeni i czasie. Wp│yw si│ nadprzyrodzonych na poczynania ludzi (wszystko, co cz│owiek robi, ma znaczenie w planie metafizycznym); ci╣g│╣ walka Dobra ze Z│em o dusze ludzi (moralitet).

Interpretacja dramatu

Pierwotnie utw≤r mia│ byµ zatytu│owany ôM╣┐ö (tak nazwany jest hr. Henryk) jako osoba dramatu). Wieloznaczno£µ tego s│owa (ôm╣┐ö: ù ma│┐onek, ojciec rodziny; ù wojownik, heros, m╣┐ stanu, przyw≤dca) wskazuje na podzia│ tekstu na dwie partie: czΩ£ci 1. i 2., przedstawiaj╣ce prywatne ┐ycie bohatera oraz 3. i 4., opisuj╣ce jego udzia│ w ┐yciu spo│eczno-historycznym.

CzΩ£µ 1. WinΩ za niepowodzenia MΩ┐a (nie sprawdza siΩ w roli mΩ┐a i ojca) ponosi ôfa│szywa poezjaö. Ch≤r Z│ych Duch≤w nasy│a na bohatera piekielne majaki. Reprezentuj╣ one z│udne i niszcz╣ce idee: ù Dziewica - absolutyzacjΩ mi│o£ci, ù S│awa - pychΩ i wzgardΩ dla ludzi, w│a£ciwe wybuja│emu indywidualizmowi, ù Eden - utopijne marzenia o ┐yciu szczΩ£liwym i wolnym na │onie natury. Uwiedziony wizjami poeta zaniedbuje obowi╣zki domowe, czym doprowadza ┐onΩ do ob│Ωdu i £mierci, za£ syna do utraty wzroku (krytyka typowo romantycznego stosunku bohatera do ┐ycia).

CzΩ£µ 2. Ostateczne rozwi╣zanie w╣tku rodzinnego. Ujawnia siΩ przeznaczenie Orcia, kt≤ry ma zgin╣µ jako prawdziwy poeta (naznaczony przekle±stwem prorok≤w. Ojcu g│o£ Anio│a Str≤┐a wskazuje szansΩ zbawienia przez mi│o£µ ôbiednych bliƒnichö - praktykowanie ewangelicznej moralno£ci. M╣┐ nie podporz╣dkowuje siΩ temu wezwaniu (Krasi±ski nie w pe│ni potΩpia bohatera, nada│ jego postawie cechy tragicznej wznios│o£ci).

CzΩ£µ 3. Hrabia Henryk staje na czele gin╣cej arystokracji rodu i pieni╣dza, skupionej w Okopach îwiΩtej Tr≤jcy. Jego przeciwnikiem jest Pankracy (wszechw│adca) - radykalny ideolog stoj╣cy na czele zwyciΩskiej rewolucji ôbiednych i g│odnychö, wspierany przez m│odego, fanatycznego i zdeprawowanego kap│ana, Leonarda. M╣┐ zwiedza w przebraniu ob≤z przeciwnika, ogl╣da bluƒniercze obrzΩdy nowej wiary oraz manifestacje zemsty zbuntowanego t│umu. W scenie dyskusji z Pankracym (starcie racji £wiata odchodz╣cego w przesz│o£µ i £wiata nowego) os╣dza, ┐e s╣ to ôwszystkie stare zbrodnie £wiata, ubrane w szaty £wie┐eö. Natomiast Pankracy prze£wiadczony jest, ┐e powstaje nowy £wiat, swoisty raj sprawiedliwo£ci. Ugoda pomiΩdzy antagonistami jest niemo┐liwa.

CzΩ£µ 4. Bezpo£rednie starcie zbrojne pomiΩdzy obozami. Arystokraci zaprezentowani zostali jako ldzie s│abi, tch≤rzliwi i podli, a Henryk zostaje potΩpiony, bowiem ônic nie kocha│, nic nie czu│ pr≤cz siebieö. Po £mierci Orcia (ginie trafiony kul╣) i samob≤jstwie MΩ┐a (rzuca siΩ w przepa£µ z okrzykiem ôPoezjo, b╣dƒ mi przeklΩtaö) Pankracy z Leonardem odbywaj╣ s╣d nad pokonanymi. W≤dz rewolucji - marz╣cy o odkupieniu dzie│a zniszczenia przez budowΩ szczΩ£liwej przysz│o£ci - odczuwa niepok≤j. Gdy ukazuje mu siΩ wizja Chrystusa-M£ciciela, ginie od jej si│y ze s│owami (przypisywanymi Julianowi Apostacie): ôGalilaee, vicisti!ö (Galilejczyku, zwyciΩ┐y│e£!).

Zako±czenie utworu wynika z logiki my£li historiozoficznej Krasi±skiego. Pankracy - samowolnie siΩgaj╣cy po atrybuty w│adzy boskiej - staje twarz╣ w twarz z Bogiem i ginie jako samozwaniec. B≤g jest mistrzem w dziele stworzenia i On jedynie potrafi tworzyµ historiΩ. Symboliczna postaµ Chrystusa w finale mo┐e byµ interpretowana dwojako:

• (optymistycznie) nadchodz╣ca epoka bΩdzie czasem jakiego£ nowego chrze£cija±stwa i odrodzonego Ko£cio│a,
• (pesymistycznie) dzieje £wiata nie bΩd╣ mia│y ju┐ dalszego ci╣gu i B≤g przecina bieg historii, gdy┐ dope│nia siΩ miara ludzkich nieprawo£ci.