ôKonrad Wallenrod.
Powie£µ poetycka z dziej≤w litewskich i pruskichö.
Adama Mickiewicza

ôKonrad Wallenrodö jest poematem, kt≤ry zapocz╣tkowa│ w historii literatury okres, w kt≤rym:

• problematyka narodowa i sprawy zwi╣zane z walk╣ o niepodleg│o£µ wysunΩ│y siΩ na plan pierwszy,
• literatura sta│a siΩ narzΩdziem kszta│towania uczuµ patriotycznych i utrzymywania £wiadomo£ci narodowej.

Utw≤r ukaza│ siΩ w Petersburgu w r. 1828. Mickiewicz przebywa│ w tym czasie (od 1824 r.) w Rosji na przymusowym wygnaniu. Prze┐y│ powstanie dekabryst≤w (w£r≤d kt≤rych mia│ przyjaci≤│: Konratijewa Rylejewa, Aleksandra Bestu┐owa), kt≤rego klΩska u£wiadomi│a mu potΩgΩ carskiej Rosji i b│Ωdn╣ ideologiΩ szlachetnych rewolucjonist≤w, kt≤rzy tΩ potΩgΩ pr≤bowali z│amaµ w samotnej, bo oderwanej od mas ludowych, walce.

U ƒr≤de│ genezy poematu tkwi╣ trudne do rozstrzygniΩcia problemy natury patriotycznej i moralnej: ù Jaka jest droga skutecznej walki z tyranem? ù Jak powinien siΩ broniµ niewielki nar≤d zagro┐ony unicestwieniem? ù Jak siΩ ma w takiej sytuacji zachowaµ jednostka £wiadoma swoich obowi╣zk≤w patriotycznych? ù Czy istnieje granica moralno£ci, kt≤rej nie wolno przekroczyµ w imiΩ najwy┐szych warto£ci patriotycznych?

Utw≤r poprzedza motto z dzie│a w│oskiego pisarza politycznego okresu odrodzenia, Niccolo Machiavellego, zat. ôKsi╣┐Ωö. W t│umaczeniu brzmi ono: ôMusicie bowiem wiedzieµ, ┐e s╣ dwa sposoby walki... trzeba byµ lisem... i lwemö. Orientuje ono w tematyce poematu: dwu dostΩpnych taktykach walki: ôlisiejö - podstΩpnej, chytrej (tajne spiski) i ôlwiejö - otwartej, bezpo£redniej. Ob≤r orientacji ôlisiejö ma charakter wyboru etycznego i zwi╣zany jest z zasadniczymi rozterkami moralnymi (chodzi│o nie tylko o metody dzia│ania, podstΩp i k│amstwo, ale przede wszystkim o konieczno£µ z│amania przysiΩgi sk│adanej na wierno£µ carowi, kt≤ry koronowa│ siΩ na kr≤la Polski).

Dla ukrycia przed cenzur╣ carsk╣ politycznej aktualno£ci utworu ju┐ Przedmowie autor zapewnia czytelnika o zamierzch│ej przesz│o£ci opisanych wydarze±.

Rzeczywi£cie akcja dotyczy dziej≤w dawnej Litwy i jest opowie£ci╣ o losach tajemniczego mistrza krzy┐ackiego, Konrada Wallenroda. Nie jest to jednak, sugerowana podtytu│em, powie£µ historyczna, w osobie tytu│owego bohatera poeta skupi│ rysy kilku postaci (g│≤wnie dzieje autentycznego mistrza, przygodΩ rycerza Waltera von Stadion, kt≤ry uprowadzi│ c≤rkΩ Kiejstuta i osiad│ w Moguncji, historiΩ Litwina Alfa wychowanego na dworze krzy┐ackim).

Streszczenie

WstΩp (w.1-52). Narrator szkicuje t│o wydarze±: ponad sto lat up│ynΩ│o od momentu podboju Prus≤w przez Krzy┐ak≤w i odt╣d ôNiemen rozdziela Litwin≤w od wrog≤wö, jego opis stanowi╣ w. 23-39. Tu r≤wnie┐ wspomnienie o dawnej za┐y│o£ci narod≤w pruskiego i litewskiego, kt≤r╣ ôrozdzieli│y bojeö i zapowiedƒ nadchodz╣cej wojny, kt≤ra ôWszystko rozerwie; - lecz serca kochank≤w / Z│╣cz╣ siΩ znowu w pie£niach wajdelotyö.

I. Obi≤r (w.1-133). Akcja poematu rozpoczyna siΩ ok. 1391 r. Do Maryjenburga (Malborka) £piesz╣ komturowie, kt≤rych zadaniem jest ob≤r nowego mistrza. G│≤wnym kandydatem na to stanowisko jest bohater tytu│owy, cudzoziemiec ws│awiony walkami z poganami, cz│owiek wyj╣tkowo skromny, wstrzemiΩƒliwy i tajemniczy. Ten samotnik ma jedynego powiernika, Halbana. On to jedynie jest w stanie uspokoiµ rycerza, kiedy ten, pod wp│ywem ôgor╣cego napojuö, popada│ w dziwny stan, w czasie kt≤rego, przy wt≤rze lutni, w obcym jΩzyku £piewa│ posΩpne pie£ni.

II. Wieczorna uroczysto£µ otwarcia obrad kapitu│y ( mod│y, hymn), a o £wicie przechadzkΩ odbywa arcykomtur, kt≤ry w towarzystwie Halbana ôi celniejszych braciö, dotar│ nad odleg│e jezioro. Z naro┐nej wie┐y dochodzi g│os pustelnicy. Tu (w.61-100) historia pojawienia siΩ ôpobo┐nej niewiastyö. Kobieta rozmawia│a z tajemniczym rycerzem, nazywaj╣c go imieniem Konrada. UwagΩ przyby│ych odwr≤ci│ jednak Halban wzywaj╣c do obrania mistrzem Wallenroda. Zebrani przyjΩli to aplauzem i powr≤cili do zamku. Pozosta│y u st≤p wie┐y Halban nuci pie£± o piΩknej a nieszczΩ£liwej Litwince (w. 137-160).

III (w.1-310): Scena przysiΩgi nowoobranego mistrza, kt≤rego zachowanie Niemcy odczytali jako dobr╣ wr≤┐bΩ na spodziewan╣, zwyciΩsk╣ walkΩ z Litw╣ (w.1-18).

Rok up│yn╣│ od zaprzysiΩ┐enia a wielki mistrz miast prowadziµ rycerzy do boju, pilnuje, by prowadzili cnotliwe ┐ycie. Bracia burz╣ siΩ samowol╣ wroga, kt≤ry choµ nΩkany wewnΩtrznymi walkami powa┐a siΩ podchodziµ pod mury twierdzy. îledz╣ poczynania Konrada czΩsto opuszczaj╣cego zamek i pod╣┐aj╣cego pod wie┐Ω pustelnicy.

Tu dialog kochank≤w (w.67-292): Konrad zwleka z atakiem na Wilno, choµ Halban ô...dawniejsze przypomina £lubyö, bowiem nie chce rozstaµ siΩ z ukochan╣. Boleje nad zmarnowan╣ m│odo£ci╣ (ôJam mi│o£µ, szczΩ£cie, jam niebo za m│odu / Umia│ po£wiΩciµ dla sprawy naroduö)

IV ôUcztaö 23 kwietnia (dzie± patrona zakon≤w, £w. Jerzego). Znudzony mistrz niechΩtnie wys│uchuje piosenek trubadur≤w, wreszcie pojawia siΩ starzec - ô...ostatni w Litwie wajdelotaö

îpiewa wpierw pie£± (ôPie£± Wajdeloty, w. 151 - 246) s│╣wi╣c╣ rolΩ przekaz≤w gminnych - ludowych w ┐yciu narodu bΩd╣cego w niebezpiecze±stwie lub w niewoli (ôO wie£ci gminna! ty arko przymierza / MiΩdzy dawnymi i m│odszymi laty: / W tobie lud sk│ada bro± swego rycerza, / Swych my£li przΩdzΩ i swych uczuµ kwiatyö) a nastΩpnie snuje historiΩ Waltera Alfa, Litwina wychowanego w£r≤d Krzy┐ak≤w (ôPowie£µ Wajdelotyö w. 255 - 595), czym wyrywa Konrada z marazmu i zmusza do dzia│ania (s│owa mistrza potwierdzaj╣ os╣d Wajdeloty przypisuj╣cego opowie£ciom ludowym ogromn╣ rolΩ: ôSta│o siΩ, sta│o (...) / Wygra│e£! wojna, tryumf dla poety!ö). Pijany winem i opowie£ciami Wallenrod £piewa ôBalladΩ. Alpuharaö (w. 646 - 717) opowiadaj╣c╣ o obro±cy Grenady, Almanzorze, kt≤ry widz╣c klΩskΩ muzu│man≤w przenosi zarazΩ d┐umy do obozu Hiszpan≤w mszcz╣c siΩ tym samym na wrogach.

V. ôWojnaö. Konrad uleg│ namowom rycerstwa i papie┐a, i ruszy│ na LitwΩ. Tam jednak tak d│ugo odwleka│ szturm na Wilno, ┐e Witold zdo│a│ zebraµ rozproszone wojsko i pokona│ Krzy┐ak≤w. Niedobitki ze wstydem i rozpacz╣ powr≤ci│y do Malborka. W podziemiach zamku obraduje trybuna│ (w. 126 - 199). Jeden z 12 zamaskowanych sΩdzi≤w oskar┐a Konrada o zdradΩ, wyjawiaj╣c prawdziwe pochodzenie mistrza (przez 12 laty pojawi│ siΩ u boku hr Wallenroda jako giermek, ruszy│ do Palestyny i tam zamordowa│ rycerza. W Hiszpanii, podaj╣c siΩ za zamordowanego, zdoby│ s│awΩ rycersk╣ i przyj╣£│ £luby zakonne) pozostali jednog│o£nie wydaj╣ wyrok: ôDwana£cie miecz≤w podnie£li do g≤ry, / Wszystkie zmierzone - w jedn╣ pier£ Konradaö.

VI ôPo┐egnanieö. Ranek (w. 1 - 191), Wallenrod po raz ostatni odwiedza ukochan╣ AldonΩ - pustelnicΩ. Ta nazywa go prawdziwym imieniem Alfa. Konrad szczΩ£liwy z powodu dope│nienia £lub≤w (ôJam to uczyni│, dope│ni│ przysiΩgi, / Starszniejszej zemsty nie wymy£li piek│o.ö) marzy o powrocie z ukochan╣ na LitwΩ. Jednak Aldona nie chce z│amaµ £lub≤w i prosi tylko, by czΩ£ciej j╣ odwiedza│. Zrozpaczony rycerz b│╣dzi bez celu po okolicy, domy£la siΩ te┐ kary jak╣ dla± przygotowa│ tajny trybuna│. Powraca pod wie┐Ω pustelnicy i ostatecznie ┐egna ukochan╣.

Konrad z Halbanem w komnacie. Mistrz s│ysz╣c zbli┐aj╣cych siΩ sΩdzi≤w za┐ywa truciznΩ. Zrozpaczony starzec postanawia pozostaµ przy ┐yciu, by rozg│osiµ na Litwie s│awΩ umieraj╣cego, (ôZ tej pie£ni wstanie m£ciciel naszych ko£ciö).

Problematyka

• Dylematy moralne i tragizm postaci reprezentuj╣cej uk│ad zbie┐ny z konfliktem etycznym wsp≤│czesnego autorowi spo│ecze±stwa (zmagania moralne spiskowc≤w polskich i rosyjskich lat dwudziestych; stwierdzenie jednego z powsta±c≤w 1830 r.:ôS│owo sta│o siΩ cia│em, a Wallenrod - Belwederemö):
• mi│o£µ do ojczyzny wymagaj╣ca konieczno£ci oboru nieetycznych dr≤g dzia│ania (starcie racji w│adcy z racjami poddanego; przysiega na wierno£µ a konieczno£µ jej z│amania; legalizm a nielegalno£µ spisku)
• Bajronizm:
• typ bohatera, postaci dumnej i namiΩtnej, tajemniczej i wyniesionej ponad przeciΩtno£µ, jego wewnΩtrzne rozdarcie (dramatyczny konflikt pomiΩdzy obowi╣zkiem wobec ojczyzny a szczΩ£ciem osobistym);
• forma poematu - powie£µ poetycka (po│╣czenie epicko£ci fabu│y z liryk╣, np. ôHymnö, ôPie£± o Wiliiö i scenami dramatycznymi, np. dialogi z Aldon╣, scena uczty).
• Walterskotyzm:
• odtwarzanie piΩkna zamierzch│ej przesz│o£ci z jej lokalnym i historycznym kolorytem; tu jako metafora historyczna s│u┐╣ca wydobyciu g│≤wnych tre£ci poematu.
• Gotycyzm:
• tendencja upatruj╣ca w architekturze gotyckich zamk≤w i w obyczajowo£ci rycerskiej walor≤w estetycznych:
• • elementy grozy,
  • sentymentalna melancholia (w╣tek mi│osny)
• Ludowo£µ:
• koncepcja wajdeloty, pie£niarza-wieszcza Halbana, wyraziciela d╣┐e± i uczuµ ludu;
• funkcja pie£ni ludowej, uto┐samianej z poezj╣ narodow╣, skarbniczki historii narodu bΩd╣cego w niebezpiecze±stwie albo w niewoli (ôPowie£µ Wajdelotyö).
• Wersyfikacja
• polski heksametr (przekszta│cenie iloczasowego wzorca antycznego na akcentowy) -

ù wers piΩtnastozg│oskowy o sze£ciu akcentach (przypadaj╣cych na 1, 3, 6, 11 i 14 sylabΩ),

ù tendencji do wyr≤wnania w poszczeg≤lnych wersach liczby zestroj≤w akcentowych,.

Np. w. 295 - 297 ôPowie£ci Wajdelotyö: